تبیین مسیر قیامت

انسان در مسیر سفر آخرتش منازل و مراحل متعدد را طى مى کند که در اینجا به اختصار درباره آن منازل توضیحاتى ارائه مى شود:

۱. نخستین منزل، جریان سکرات مرگ و سختى جان دادن است، امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ در تبیین سکرات مرگ مى فرماید:«و انّ للموتِ لغمراتٍ هى افظعُ مِن أن تُستَغرَقَ بصفهٍ او تَعتدِلَ على عقول اهل الدنیا»(۱) آرى، مرگ را ورطه ها و دشوارى هایى است سخت تر از آن که بتوان وصفش کرد، یا عقل هاى مردم بتواند آن را بفهمد.

طبق این کلام حضرت، سکرات مرگ بگونه اى سخت است که اساساً هرگز قابل وصف نیست، و اگر بتوان آن را وصف کرد، عقل کسانى که در دنیا هستند توان درک و فهم آن را ندارند.

۲. منزل دیگر، وحشت قبر است، امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ درباره این منزل مى گوید:«فیالَهُ مِن بیتِ وحدهٍ، و منزل وحشیهٍ و مفرد غربَهٍ»(۲) یعنى شگفتا از خانه ى تنهایى، و سراى وحشت، و جایگاه بى کسى و غربت.

در روایتى آمده روزى رسول خدا بر سر میتى که او را دفن مى کردند حاضر شد، و در حالى که اشک از چشم هاى حضرت به شدّت سرازیر بود به مردم فرمود:

«اخوانى لمثل هذا فاعدّوا» یعنى اى برادرانِ من، از براى همچو منزلى خود را آماده سازید.(۳)

۳. گر چه از یک نظر قبر همان عالم برزخ است،(۴) از لحاظ دیگر برزخ را مى توان یکى از منازل قیامت تلقى کرد، برزخ واسط میان دنیا و آخرت است، انسان پس از مرگ از جهت اعتقاداتى که داشته و اعمال نیک و بدى که در این دنیا انجام داده مورد بازپرسى خصوصى قرار مى گیرد و پس از محاسبه اجمالى طبق نتیجه اى که گرفته شد به یک زندگى شیرین و گوارا یا تلخ و ناگوار محکوم گردیده با همان زندگى در انتظار روز رستاخیز عمومى بسر مى برد روح انسان در برزخ، بصورتى که در دنیا زندگى مى کرد، به سر مى برد اگر از نیکان است از سعادت و نعمت و جوار پاکان و مقربان درگاه خدا برخوردار مى شود و اگر از بدان است در نقمت و عذاب و مصاحبت شیاطین و پیشوایان ضلال مى گذراند.(۵) و درباره انسان در عالم برزخ سخن بسیار است، از جمله اینکه بر اساس آموزه هاى دینى انسان در آن عالم سخت نیازمند احکام کارهاى نیک از قبیل دعا و صدقه دادن به نیت خود از طرف بستگان است و در روایتى آمده هر کسى که صدقه ى براى میتى و به نیت او به فقیرى بدهد، فرشته اى آن را در ظرفى از نور که بسیار درخشنده است مى گذارد و در عالم برزخ آن را به میت مورد نظر هدیه کننده مى رساند و مى گوید این هدیه را فلان کس براى شما فرستاده است، میت آن هدیه را مى گیرد و از آن بهره مند مى شود.(۶)

۴. منزل دیگر مرحله اى است که از آن در آموزه هاى دینى به «نفخ صور= فریاد مرگ و حیات» یاد شده است، و در آیات فراوانى از قرآن مجید اشاراتى به مسأله نفخ صور شده است، از مجموع آن آیات به خوبى استفاده مى شود که دوبار در صور دمیده مى شود، یک بار در پایان جهان که همه خلایق مى میرند و این نفخه ى مرگ است، و بار دیگر در آستانه ى رستاخیز که همه ى مردگان زنده مى شوند و این نفخه ى حیات است، در حقیقت توقف و از کار افتادن این جهان و آغاز حرکت جهان دیگر تشبیه به توقف و حرکت لشکرها و قافله ها شده است که با صداى شیپور مخصوص یا صداى بلند دیگرى همگى با هم از راه رفتن باز مى ایستند و متوقف مى شوند و با صداى دیگر به پا مى خیزند و حرکت مى کنند.(۷) در قرآن کریم درباره این مرحله و منزل انسان در مسیر سفر آخرت چنین آمده: «وَ نُفِخَ فِى الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِى السَّماواتِ وَ مَنْ فِى الْأَرْضِ إِلاَّ مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْرى فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ»(۸) یعنى و در صور دمیده مى شود و تمام کسانى که در آسمان ها و زمین هستند مى میرند مگر کسانى که خدا بخواهد، سپس بار دیگر در صور دمیده مى شود ناگهان همگى به پا مى خیزند و در انتظار هستند.

از این آیه بدست مى آید نفخ صور در حقیقت یک صاعقه و صیحه ى عقلى است که تمام آسمان و زمین را پر مى کند و سبب مرگ ناگهانى همه موجودات زنده مى شود و یا همه را به حرکت و جنبش در مى آورد و سبب حیات و زنده شدن آنها مى شود.(۹)

۵. منزل دیگر که جزء مواقف هولناک مسیر آخرت است، منزل سنجش اعمال انسان است. در قرآن کریم بحث هاى گسترده اى درباره این مرحله از سفر آخرت مطرح شده و با تعبیرات گوناگون از آن موقف و مرحله یاد شده است که در اینجا به نمونه هایى از آن آیات اشاره مى شود تا چیستى و چگونگى این منزل تا اندازه اى معلوم شود:(۱۰)

فرمود:«وَ تَرى کُلَّ أُمَّهٍ جاثِیَهً کُلُّ أُمَّهٍ تُدْعى إِلى کِتابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(۱۱) یعنى هر امتى را به زانو در آمده مى بینى، هر امتى به سوى کارنامه ى خود فرا خوانده مى شود و بدیشان مى گویند: آنچه را مى کردید امروز پاداشى مى یابید. و در آیه دیگر فرمود:«اما کسى که نامه اعمالش به دست راست او داده مى شود از خوشحالى فریاد مى زند که اهل محشر نامه اعمال مرا بگیرید و بخوانید و اما کسى که نامه اعمال بدست چپ او داده شده مى گوید: اى کاش هرگز نامه ى اعمال به من داده نمى شد.»(۱۲)

اما در این باره که ماهیت نامه اعمال چیست، مفسران مطالب فراوانى را مطرح کرده از جمله گفته اند: ممکن است گفته شود اعمال انسان همان گونه که در درون جان او اثر مى گذارد در عالم بیرون، در فضا و هواى اطراف، در زمینى که بر آن زندگى مى کند و در همه چیز اثر دارد، گوئى بر آنها نقش مى بندد، نقوش طبیعى و غیر قابل انکار، نقوشى که به وسیله قوا و نیروهاى عالم هستى و فرشتگان در دل این موجودات ثبت مى شود، در قیامت پرده از آن برداشته مى شود، و آشکار مى گردد، و به دست هر کس داده مى شود و با یک نگاه در آن حال هر کس معلوم است، مسلماً این آثار در دنیا براى ما محسوس و قابل درک نیست، اما بى شک آنها وجود دارند، و روزى که در آن دید تازه اى پیدا مى کنیم همه اینها را مى بینیم و مى خوانیم و تصدیق مى کنیم.(۱۳)

۶. یکى دیگر از منازل آخرت که بسیار حساس است، مرحله عبور از صراط است، در وصف آن گفته شده: صراط پُلى است که بر روى جهنم کشیده شده و تا کسى از آن نگذرد داخل بهشت نمى شود. و در روایات آمده است که از مو باریک تر و از شمشیر برنده تر و از آتش گرم تر است، و مؤمنان خالص در کمال آرامش،‌ و به سرعت و بدون ترس از آن عبور مى کنند. اما برخى با دشوارى و همراه ترس و نگرانى بالاخره از آن مى گذرند و عده اى از روى آن پل به جهنم مى اُفتند.

نمونه ى آن صراط در دنیا نیز وجود دارد که در واقع گذرى از این صراط پى آمدش عبور آسان از صراط یاده شده در آخرت است و آن عبارت است از دین حق و راه ولایت و متابعت از امیرمؤمنان و سایر امامان معصوم ـ علیهم السّلام ـ ، هر کسى که در دنیا از این صراط یعنى راه ولایت عدول کند و به انحراف کشیده شود و مسیر غیر ولایت را برگزیند و با گفتار یا کردار خود در جهت خلاف آن حرکت نماید، در آخرت از پل نمى تواند عبور کند و بالاخره در هنگام عبور از آن پایش مى لرزد و در جهنم سقوط مى کند.(۱۴)

برخى از بزرگان معاصر ضمن بحث مبسوطى درباره صراط به این روایت استناد کرده که رسول خدا ـ صلّى الله علیه و آله ـ فرمود:«اى على در روز قیامت من و تو و جبرئیل به صراط مى نشینیم و کسى که از صراط نمى گذرد مگر این که نامه اى داشته باشد که در آن اعتقاد وى به ولایت شما نگذاشته شده باشد. … اساساً در اسلام ناب همه ى معارف به هم پیوسته است لذا صراط که همان راه و روش شناخت خدا است، دو گونه است، صراط دنیا و آخرت، راهى که در دنیاست، همان امام واجب الاطاعه است، کسى که در دنیا او را شناخت و به راهنمایى هاى او اقتدا کرد از صراط آخرت که پل دوزخ است گذشته است و هر کس امام را در دنیا نشناخت کامش بر صراط آخرت مى لرزد و در آتش دوزخ سقوط مى کند.(۱۵)

آنچه بازگو شد نمونه هایى از مراحل و منازل مسیر انسان در سفر ابدى اوست که این سفر بدون استثنا براى همگان است و کسى چه بخواهد چه نخواهد این سفر را باید برود و آن منزل را باید طى کند، تا بالاخره به نتیجه آنچه عمل کرده است برسد. اگر خوب عمل کرده و در مسیر معارف وحى آسمانى حرکت کرده است فطوبى له و حسن مآب، بهشت جاودان گواراى او باد. اگر خداى نخواسته بد عمل کرده و در جهت خلاف راهنمایان الهى (پیامبران و ائمه ـ علیهم السّلام ـ ) گام برداشته است، بدا به حال او که جهنم آتشین جایگاه او خواهد بود.

نکته دیگر آن است که بهشت و جهنم جایگاه ابدى انسان است لذا جزء مراحل و منازل قیامت محسوب نمى شود بلکه منتهى الیه مسیر حرکت انسان شمرده مى شود.(۱۶)

نکته دیگر که لازم است اشاره شود آن است که اگر در برخى روایات آمده که قیامت پنجاه موقف دارد، و هر موقف آن به اندازه یکهزار سال طول مى کشد(۱۷)این مواقف مربوط خود روز قیامت است نه این که در مسیر منتهى به قیامت قرار داشته باشد لذا علمایى که درباره منازل آخرت کتاب نوشته اند پنجاه موقف مربوط به خود روز قیامت را به عنوان مراحل و منازل آخرت مطرح نکرده اند و تنها به موارد نظیر آنچه در این مقاله به اختصار باز گو شده به عنوان منازل مسیر آخرت اشاره کرده اند، تفصیل این گونه مباحث را در منبع ذیل جویا شوید.(۱۸)

پى نوشت:

(۱) . نهج البلاغه، خطبه ۲۲۱.

(۲) . همو، خطبه ۱۵۸.

(۳) . قمى، شیخ عباس، منارل الآخره، ص ۲۰، نشر مؤسسه ى در راه حق، قم ۱۳۶۵ ش.

(۴) . امام خمینى، معاد از دیدگاه امام خمینى(تبیان دفتر ۳۰)، ص ۱۷۱، نشر مؤسسه نشر آثار امام (ره)، ۱۳۷۸ ش.

(۵) . علامه طباطبایى، شیعه در اسلام، صفحه ى ۱۰۰، نشر دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۴۸ ش.

(۶) . قمى، شیخ عباس، منارل الآخره، ص ۴۳، نشر پیشین.

(۷) . ناصر مکارم شیرازى، پیام قرآن، ج ۶، ص ۴۶، نشر دارالکتب الاسلامیه، تهران ۱۳۷۷ ش.

(۸) . سوره زمر، آیه ى ۶۸.

(۹) . ناصر مکارم، پیام قرآن، ج ۶، ص ۶۷، نشر پیشین.

(۱۰) . همو، ص ۷۵.

(۱۱) . سوره ى جاثیه، آیه ى ۲۸.

(۱۲) . سوره ى الحاقه، آیه ى ۱۹، ۲۵، ۲۶.

(۱۳) . ناصر مکارم، پیام قرآن، ج ۶، ص ۱۰۵، نشر پیشین.

(۱۴) . قمى، شیخ عباس، منازل الآخره، ص ۱۱۸، نشر پیشین، امام خمینى، چهل حدیث، ص ۹۸ نشر مؤسسه آثار امام سال ۱۳۷۸ ش، ناصر مکارم، تفسیر نمونه، ج ۱۳، ص ۱۱۹، نشر دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۹ ش.

(۱۵) . جوادى آملى، تفسیر موضوعى قرآن، (معاد در قرآن، ج ۵)، ص ۲۱۴، نشر مرکز اسراء قم، ۱۳۸۱ ش، مجلسى، محمد باقر، بحار، ج ۸، ص ۶۷، نشر داراحیاء التراث العربیّه، بیروت ۱۴۰۳ ق، نور الثقلین، ج ۴، ص ۴۰۲، نشر المطبعه العلمیه، قم بى تا.

(۱۶) . جوادى آملى، معاد در قرآن، ج ۵، نشر پیشین.

(۱۷) . عبد على حویزى، نور الثقلین، ج ۵، ص ۴۱۳، نشر المطبعه العلیمه، قم بى تا.

(۱۸) . ناصر مکارم، تفسیر نمونه، ج ۲۵، ص ۱۷، ج ۲۳، ص ۲۳، نشر دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۹ ش.