تاریخ تدوین حدیث و مشاهیر محدثان شیعه

از اهم مباحث علوم حدیث شناخت راویان و محدثان، و اطمینان یافتن از نام و نشان و طبقه و میزان وثاقت و درایت و تقوی و صلاحیت آنها است، تا روایت صحیح از ضعیف شناخته شود، و راه جعل و تحریف و تدلیس و تصحیف مسدود گردد، و از کسانی اخذ حدیث شود که شایستگی تحمل و نقل کلمات مقدس خاندان وحی را داشته باشند، و به امانت داری و درست کاری شناخته شوند. به همین جهت است که از زمانهای قدیم، و اندکی پس از تدوین حدیث، نیاز به این علم کاملا احساس گردید، و دانشوران به تأسیس قواعد و اصول آن همت گماشتند، و کتابهای زیادی در زمینه مشیخه و رجال تألیف کردند، چنان که در کتب درایه نیز شرایط و ضوابطی را برای راویان و چگونگی جرح و تعدیل و توثیق و تضعیف، تعیین نموده اند و مبانی مختلفی در این باره اظهار داشته اند. اهتمام به معرفت رجال معتبر و پرهیز از راویان ضعیف و مجهول الحال سبب شد که در هر عصری افراد شایسته و مورد اعتمادی به کار حدیث پردازند، و جوامع بزرگ و کوچک حدیث را فراهم آورند، و در سخت ترین شرایط گرانبهاترین آثار را ابداع کردند و نام خود را به افق جاودانگی نقش بستند که در خاتمه این مقال فهرست کوتاهی از مشاهیر محدثان شیعه از آغاز تا عصر حاضر بیان می گردد:

قرن اول تا چهارم

 مولای متقیان حضرت علی (ع) نخستین کسی بود که به املاء رسول خدا (ص) احادیث آن بزرگوار را تدوین کرد، و هم احادیث شریف مصحف فاطمه و جعفر و جامعه را به قلم مبارک خویش تحریر فرمود، و نیز شصت و چند نوع از انواع علوم قرآن را بر شیعیان خود املاء نمود و قواعد کلی و اصول اساسی علوم بسیاری ـ از جمله کلام، طب و … ـ را بر آنان القا کرد و عهدنامه و اندرزنامه های زیادی از آن حضرت صادر گردید که سید شریف رضی، گزیده هایی از آنها را در نهج البلاغه فراهم آورده است. از سائر ائمه اطهار (ع) نیز آثاری در فنون گوناگون کلام و فقه و تفسیر و دعا و طب و غیره، بر جای مانده که بهترین ذخایر علم حدیث است، و آخرین آنها توقیعاتی است که از حضرت ولی عصر (عج) صادر گردیده است (توقیعات) . همچنین جمعی از صحابه باوفای پیامبر اکرم (ص) به حضرت امیر (ع) اقتدا کردند و در ضبط و نقل و حفظ و تدوین حدیث بسی کوشیدند، که قسمتی از آثار ارزشمند آنان تا روزگار ما باقی مانده است، پس از آن نیز با وجود فشارهای شدید زمامداران ستمکار، اصحاب ائمه اطهار (ع) هرگز از تعلم و تعلیم و نشر و استنساخ حدیث، دست بر نداشتند و از سختیها و مشقتها نهراسیدند، و هزاران کتاب و اصل و نسخه تألیف نمودند، که قسمتی از آنها در الذریعه، ۶/۳۰۳ـ .۳۷۴ معرفی شده است،

قرن چهارم و پنجم

 مهمترین جوامع حدیث در این دو قرن تألیف گردید، و تبویب و ترتیب حدیث انجام شد، مشهورترین آثاری که در این دو قرن تدوین یافته، چهار کتاب گرانبهای: کافی، تألیف ثقه الاسلام شیخ ابو جعفر کلینی (م ۳۲۸ ق)، من لا یحضره الفقیه، تألیف شیخ صدوق بابویه قمی (م ۳۸۱ ق)، تهذیب الاحکام، و استبصار، تألیف شیخ الطائفه ابو جعفر طوسی (م ۴۶۰ ق) می باشد، که بیشتر احادیث احکام در این چهار کتاب فراهم آمده است، و از جمله محدثان بزرگ این دوره: شیخ اجل، ابن قولویه قمی (م ۳۶۹ ق) مؤلف کامل الزیاره، و شیخ ابو محمد هارون تلعکبری (م ۳۸۵ ق) و رجالی مشهور شیخ ابو العباس نجاشی (م ۴۵۰ یا ۴۶۳ ق) و شیخ مفید ابو عبدالله محمد عکبری (م ۴۱۳ ق) و سید شریف مرتضی علم الهدی (م ۴۳۶ ق) بوده اند.

قرن ششم

از محدثان نامدار این دوره: شیخ ابو علی حسن طوسی، ملقب به مفید دوم، فرزند شیخ الطائفه (م ب ۵۱۵ ق)، شیخ قطب الدین ابو حسین راوندی (م ۵۷۳ ق)، و فرزند برومندش شهید ابو عبدالله نصیر الدین حسین و شیخ امین الدین ابوعلی طبرسی (م ۵۴۸ ق) و شیخ رشید الدین ابو عبدالله ابن شهر آشوب (م ۵۸۸ ق)، و شیخ منتجب الدین علی بابویه (م ۵۸۵ ق).

قرن هفتم

 از محدثان و مشایخ بزرگوار این قرن، شیخ ابوالحسین ورام نخعی (م ۶۰۵ ق) و سید اجل رضی الدین علی بن طاووس حلی (م ۶۶۴ ق) و خواجه نصیر الدین طوسی (م ۶۷۳ ق) و سید جمال الدین احمد بن طاووس حلی (م ۶۷۳ ق) و محقق حلی شیخ نجم الدین ابوالقاسم جعفر هذلی حلی (م ۶۷۶ ق) و شیخ عماد الدین حسن طبری، مؤلف کامل بهائی و شیخ علی إربلی (م ۶۹۳ ق) مؤلف کشف الغمه فی معرفه الائمه بوده اند،

قرن هشتم

 از مشاهیر اعلام و مشایخ حدیث، شیخ ابو محمد حسن دیلمی، مؤلف ارشاد القلوب، و اعلام الدین و … و چند تن از بنی زهره و شیخ جمال الدین ابو منصور علامه حلی (م ۷۲۶ ق) و فرزندش فخر المحققین محمد (م ۷۷۱ ق) و شهید اول شیخ محمد بن جمال الدین مکی (ش ۷۸۶ ق) و سید بهاء الدین نیلی و …

قرن نهم

شیخ زین الدین ابو محمد عاملی بیاضی (م ۸۷۷ ق) که از آثار معروف اوست: الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، و شیخ عز الدین ابو محمد حلی عاملی و شیخ ابوالعباس حلی (م ۸۴۱ ق)،

قرن دهم

 محقق ثانی شیخ علی بن عبدالعالی کرکی عاملی (م ۹۴۰ ق) و شهید ثانی شیخ زین الدین عاملی (ش ۹۶۶ ق) و شیخ عز الدین حسین جبعی حارثی (م ۹۸۴ ق) ـ پدر شیخ بهائی ـ و شیخ عبداللطیف حارثی عاملی، مؤلف جامع الاخبار فی ایضاح الاستبصار،

قرن یازدهم

 شیخ ابو منصور حسن فرزند شهید ثانی و مؤلف منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان (م ۱۰۱۱ ق) و شیخ بهاء الدین عاملی (م ۱۰۳۱ ق) و علامه شیخ محمد تقی مجلسی اول (م ۱۰۷۰ ق) و شیخ قاسم بن محمد معروف به ابن الوندی و فقیه کاظمی مؤلف شرح الاستبصار فی احادیث الائمه الاطهار و شیخ فخر الدین طریحی (م ۱۰۸۵ ق) و ملا محمد محسن فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ ق) مؤلف الوافی از جوامع بزرگ حدیث،

قرن دوازدهم

محدث والامقام شیخ محمد حر عاملی (م ۱۱۰۴ ق) و محدث جلیل سید هاشم بحرانی (م ۱۱۰۷ یا ۱۱۰۹ ق) و علامه بزرگوار ملا محمد باقر مجلسی (م ۱۱۱۱ ق) و شیخ محمد رضا بن عبداللطیف تبریزی (م ۱۱۸۵ ق) مؤلف الشفا فی حدیث آل المصطفی ـ که گفته شده: جامعترین جوامع حدیث است ـ و شیخ عبدالله بن نور الله بحرانی، مؤلف عوالم العلوم.

قرن سیزدهم

 استاد اکبر شیخ محمد باقر معروف به وحید بهبهانی (م ۱۲۰۵ ق)، علامه بحر العلوم سید محمد مهدی طباطبائی (م ۱۲۱۲ ق) و محدث والا مقام سید عبدالله شبر (م ۱۲۴۳ ق) و شهید ثالث ملا محمد تقی برغانی (م ۱۲۶۴ ق) و برادرش ملا محمد صالح برغانی (م ۱۲۷۵ ق) و حجه الاسلام سید محمد باقر شفتی اصفهانی (م ۱۲۶۰ ق) .

قرن چهاردهم

 محدث فرزانه حاج میرزا حسین نوری (م ۱۳۲۰ ق) مؤلف مستدرک الوسائل و علامه سید حسن صدر (م ۱۳۴۵ ق)، علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی (م ۱۳۸۹ ق) علامه شیخ عبدالحسین امینی (م ۱۳۹۰ ق) مؤلف الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، حاج شیخ عباس قمی، مؤلف سفینه البحار، حاج سید محمد تقی موسوی اصفهانی، مؤلف مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم (عج الله فرجه)، آیه الله حاج آقا حسین بروجردی (م ۱۳۸۰ ق) کتاب جامع احادیث الشیعه به سرپرستی ایشان تألیف گردیده است،

قرن پانزدهم

 علامه سید حسن طباطبائی میر جهانی (م ۱۴۱۳ ق) مؤلف مستدرک نهج البلاغه، علامه محمد باقر محمودی، نهج السعاده، (م ۱۴۲۷ ه)، آیه الله حاج سید ابوالقاسم خوئی (م ۱۴۱۳ ق)، نوائب الدهور فی علائم الظهور، آیه الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی (م ۱۴۱۱ ق)، علامه محقق سید عبدالعزیز طباطبائی (م ۱۴۱۶ ق)، آیه الله حاج شیخ محمد غروی.

نویسنده : سید مهدی حائری- دایره المعارف تشیع، ج ۶، ص ۱۵۱