بنی امیه یکی از تیره های بزرگ قبیله قریش

امویان

زمان مطالعه : 11 دقیقه

توسط : رحمت الله ضیایی

0 نظر

بنی امیه یکی از تیره های بزرگ قبیله قریش که شماری از آنان نزدیک یک سده (۴۱-۱۳۲ق) بر سرزمین های اسلامی حکومت کردند. تاریخ سده نخست هجری و حتی مدتی پیش از آن، با نام و اقدامات اعضای خاندان اموی، به عنوان خلیفه یا عناوین حکومتی دیگر سخت پیوند یافته است.

سلسله بنی امیه با آغاز خلافت معاویه در ۴۱ق آغاز شد و در ۱۳۲ق با شکست مروان بن محمد به پایان رسید. در این سال ها ۱۴ تن از بنی امیه، خود را خلیفه ممالک اسلامی می خواندند. پس از معاویه بن یزید، خلافت امویان به شاخه مروانی انتقال یافت. مطابق با برخی روایات، بنی امیه، شجره ملعونه مورد اشاره در قرآن هستند. پنج امام شیعه در دوران حکومت بنی امیه زندگی می کردند. قیام های: عاشورا، زید بن علی، و مختار ثقفی از جمله حرکت های شیعیان علیه بنی امیه بود.

در مورد امیه، بزرگ خاندان بنی امیه، دو قول وجود دارد:

۱- بر اساس تعدادی از روایات، امیه غلام عبدشمس بن عبدمناف بود و از آنجا که شخصی زیرک بود، عبدالشمس وی را آزاد کرد و به پسری برگزید. [۱] جمله حضرت علی (علیه السلام) خطاب به معاویه («لَا الصَّرِیحُ کاللَّصِیق؛ صریح مانند الحاق شده نیست»[۲]) اشاره به این مطلب دارد که معاویه نیز آن را انکار نکرد. [۳]

۲- برخی از منابع وی را پسر عبدالشمس دانسته اند. بر این اساس اگر امیه فرزند عبدالشمس باشد، نسب بنی امیه و بنی هاشم در عبدمناف به یکدیگر می پیوندد. بنابر نقلی، نیای امویان، «امیه اکبر» خوانده می‌شده است؛ زیرا برادر کوچکتری به نام امیه اصغر داشت. [۴]

برای امیه ۱۰ فرزند پسر برشمرده اند. چهار تن از آنان با نام های حرب، ابوحرب، سفیان و ابوسفیان، عنابس خوانده می‌شده، چهار تن دیگر با نام های عاص، ابوالعاص، عیص، ابوالعیص، مشهور به اعیاص بوده اند[۵]. دو فرزند دیگر به نام عمرو و ابوعمرو. از میان فرزندان امیه، دو تن در کودکی درگذشتند و دو تن دیگر از باقیمانده فرزندان وی نیز نسلی بر جای نگذاشتند.

حرب، فرزند بزرگ امیه و پدر ابوسفیان از بزرگان مکه به شمار می‌رفت و مدتی با عبدالمطلب مراوده و دوستی داشت، اما سرانجام کارشان به نزاع و داوری کشید. اگرچه بعید نیست چنین روایتی تحت‌تأثیر داستان منافره امیه و هاشم پدید آمده باشد. [۶] حرب در نبردهای اعراب مانند یوم عکاظ و دو جنگ فجار فرمانده سپاه قریش بود و پس از وی این منصب به ابوسفیان رسید. [۷] فرزند دیگر امیه، ابوالعاص، نیای عثمان بن عفان و مروان بن حکم و شماری از فرزندان او بود که به خلافت رسیدند. [۸]

شاخه دیگر بنی امیه از طریق اسید، فرزند ابوالعیص بن امیه ادامه یافت که دو فرزندش عتاب و خالد در فتح مکه مسلمان شدند. [۹] از دیگر شاخه‌های مشهور بنی امیه، فرزندان عاص و سعید بن عاص هستند که برخی از آنان در دوره عثمان و دیگر اعضای این خاندان در حوادث تاریخی نقش داشتند و به مناصب مهمی دست یافتند. [۱۰] مهمترین فرزند سعید بن عاص،‌ خالد نام داشت که از اولین مسلمانان بود[۱۱] و پس از پیامبر با شورای سقیفه مخالفت کرد و حاضر به بیعت با ابوبکر نشد. [۱۲] خالد بن سعید را نجیب بنی امیه نام نهاده اند. [۱۳]

شاخه دیگری از بنی امیه نیز از طریق ابوعمر بن امیه پدید آمد و عقبه بن ابی‌معیط و فرزندش، ولید، از مشهورترین اعضای این شاخه هستند. [۱۴] کم اهمیت ترین شاخه این خاندان، بازماندگان سفیان بن امیه دانسته می شوند که شمارشان اندک بود و نقش چندانی در تحولات و رویدادها نداشتند. [۱۵]

تاریخچه بنی امیه

پیش از اسلام

روایاتی که درباره بنی امیه در دوره پیش از اسلام در دست است، عمدتاً حاکی از سابقه عداوت و خونریزی میان امویان و هاشمیان است. بر اساس روایتی، عبدشمس و هاشم همزاد بودند و به هنگام تولد، انگشت یکی به پیشانی دیگری چسبیده بود؛ چون آن دو را جدا کردند، خون جاری شد. [۱۶]

در روایت بسیار شایع دیگری گفته شده است که امیه بر منزلت عموی خود حسد برد و با آنکه ثروت داشت، نتوانست مانند او گشاده دستی کند و نزد مردم خوار شد و حتی کارش با هاشم به اختلاف و داوری کشید و ناچار ده سال تبعیدگونه در شام اقامت کرد. [۱۷] این روایت از جهاتی مورد نقد قرار گرفته است. [۱۸]

امیه همچون هاشم خانواده بزرگی داشت[۱۹] و فعالانه به کار تجاری می پرداخت. پس از امیه، حرب فرزند او جایگاه ویژه ای داشته است؛ تا جایی که به تعبیر ابن خلدون، آوازه بنی امیه پیش از اسلام از حرب بن امیه بود که ریاست آنان در نبرد فجار را به عهده داشت. [۲۰]

دوران پیامبر اسلام

در عصر ظهور اسلام، ابوسفیان برجسته‌ترین شخصیت بنی امیه و یکی از چهار تنی به شمار می رفت که گفته اند پیش از اسلام حکمشان نافذ بود. [۲۱] او بیشتر به کار تجارت می پرداخت[۲۲] و اگرچه از مخالفان پیامبر اسلام بود و در برخی فعالیت‌ها علیه اسلام و مسلمانان شرکت جست،[۲۳] اما در مقایسه با دیگر سران قریش، عداوت کمتری نشان می‌داد. [۲۴]

یکی از دلایل احتمالی تفاوت مذکور، اشتغال وی به تجارت و ارتباط با جهان اطراف و در نتیجه، دلبستگی کمتر به عقاید مشرکان حجاز دانسته شده است؛[۲۵] چنانکه از همین رو او را از زنادقه قریش خوانده اند.

پس از هجرت پیامبر به مدینه، ابوسفیان دوباره به تجارت پرداخت و با کاروان بزرگی به شام رفت. او گرچه مایل به درگیری با مسلمانان نبود، با وقوع جنگ بدر که بسیاری از مشرکان و حنظله فرزندش در آن کشته شدند و پسر دیگرش، عمرو، به اسارت درآمد[۲۶] در رأس مشرکان قرار گرفت و در بسیج مکیان برای نبرد احد نقش اصلی را ایفاء کرد؛ چنانکه برخی از محققان گفته اند که نبرد بدر به رقابت یا دشمنی بنی امیه با بنی‌هاشم، چهره ای خونین داد[۲۷].

خاطره تلخ و گزنده آن تا سال های دور حتی در اندیشه نسل‌های بعدی باقی ماند و در پاره‌ای حوادث سده اول هجری نقش داشت. پس از فتح مکه تعدادی از سران بنی امیه مسلمان شدند[۲۸] و حتی از امتیازهایی نیز برخوردار شدند، ولی به نظر برخی آنان اسلام را از دریچه رقابت های قبیله ای و در جهت کسب امتیازهای کلان مادی و قدرت سیاسی می نگریستند.

دوران خلافت ابوبکر

در سقیفه نقشی از بنی امیه دیده نمی شود و حتی ابوسفیان از گزینش ابوبکر به خلافت، بدان سبب که از تیره مشهوری از قریش نبود، آشکارا انتقاد کرد. [۲۹] اما این اختلاف ها جدی نبود. خاندان ابوسفیان در جنگ‌های زمان ابوبکر و عمر فعالانه شرکت جستند و یزید و معاویه، فرزندان ابوسفیان، در فتح برخی مناطق شام امیر سپاه بودند و بعدها در عهد عمر به امارت نقاط مذکور دست یافتند. [۳۰]

دوران خلافت عمر

وقتی عمر بن خطاب به خلافت رسید، یزید بن ابی‌سفیان را استاندار شام کرد و پس از هلاکت او در طاعون عمواس، معاویه را به جای او قرار داد. [۳۱] سخنی منسوب به عمر، نشان می‌دهد که او از سپردن ولایت به طلقاء و فرزندانشان خشنود نبوده است. [۳۲]

با این همه ابوسفیان در عهد خلیفه دوم مورد احترام بود[۳۳] و فرزندش را از مخالفت با خلیفه بر حذر می داشت. [۳۴] در حقیقت، اصول حاکم بر خلافت، موجبات حضور عناصری از بنی امیه را در عرصه سیاسی فراهم آورد و علل و اسباب حضور امویان در سطوح بالای جامعه مسلمین را باید در آن اصول جستجو کرد.

دوره عثمان

با آغاز خلافت عثمان بن عفان که از بنی امیه بود، امویان نفوذ و قدرت خود را گسترده‌تر کردند. [۳۵] در شورای شش نفره برای گزینش خیلفه، عبدالرحمان بن عوف که با عثمان فامیل بود حضوری مؤثر داشت. [۳۶]

ابوسفیان نیز پس از انتخاب عثمان یا پس از وفات پیامبر، در جمع امویان از آنها خواست خلافت را همچون گوی در میان خود بگردانند. [۳۷] عثمان اندک‌اندک بنی امیه را به ولایت شهرهای مهم و برای ادامه فتوح برگماشت[۳۸] و در برخی موارد، اموال هنگفتی به آنان بخشید. [۳۹

در این دوره مروان بن حکم بر امور خلافت تسلط فراوانی یافته بود[۴۰] و در جریان اعتراض مسلمانان بر ضد خلیفه نیز، شورشیان خواهان اخراج و تحویل او بودند. [۴۱] در اواخر عهد عثمان، احساسات ضداموی میان دیگر قریشیان و قبایل خردتر گسترش یافت.

تلقی بنی امیه از خلافت در این عهد، از یکی از جمله های مروان قابل درک است که در جمع شورشیان گفت: «اینجا آمده‌اید تا “ملک” ما را از چنگمان به درآورید». [۴۲]

خلافت امام علی (علیه السلام)

با آغاز خلافت امام علی (علیه السلام) که بیعت با وی خارج از اراده بنی امیه صورت گرفت، سران بنی امیه نخست به مکه رفتند[۴۳] و سپس همراه با اصحاب جمل به بهانه خونخواهی عثمان، علم مخالفت برداشتند. [۴۴] اما بر سر خلافت با آنان اختلاف داشتند[۴۵] و بنابر برخی گزارش‌ها مروان بن حکم، طلحه را در جنگ به قتل رساند. [۴۶]

پس از شکست در جنگ جمل، بنی امیه به سوی معاویه والی شام رفتند، در حالی که امام علی از نخستین روزهای خلافت، خواستار عزل او از ولایت شام بود. [۴۷] معاویه در زمان عمر بر شام ولایت یافت و با اختیاراتی که از فتوح اسلامی در زمان عثمان داشت[۴۸].

می‌توان گفت که خلافت بنی امیه در این بخش از جهان اسلام آغاز شده بود. معاویه با خونخواهی عثمان، مخالفت خود را آشکار ساخت، اما در زمان محاصره عثمان از یاری وی دریغ کرد و برخی از طمع وی در کسب خلافت سخن به میان آورده بودند. [۴۹]

فرسایشی شدن جنگ صفین به نفع معاویه تمام شد و در صفوف یاران امام علی اختلاف ایجاد کرد؛ علاوه بر ظهور خوارج، برخی از سران قبایل عراق مانند اشعث بن قیس کندی پنهانی با معاویه مراوده داشتند.

معاویه پس از صفین، با فرستادن بسر بن ابی‌ارطاه و دیگر عمال خود به برخی از مناطق عراق و حجاز و یمن تا حد ممکن آن سرزمین را ناامن کرده بود[۵۰] و در اختلاف‌افکنی میان قبایل بصره نیز دست داشت. [۵۱]

این دشواری‌ها و اختلافات، امام علی (علیه السلام) و پس از وی امام حسن (علیه السلام) را از پیگیری کار معاویه بازداشت، تا آنکه سرانجام در پی صلحی میان امام حسن (علیه السلام) و معاویه، خلافت در ۴۱ق (۶۶۱م) کاملاً از آنِ معاویه شد. [۵۲] بنابر گزارش‌هایی پس از شهادت امام علی، شامیان معاویه را خلیفه خطاب می کردند. [۵۳] [یادداشت ۱]

خلافت بنی امیه

خلافت بنی امیه پس از صلح امام حسن و معاویه در سال ۴۱ق آغاز شد و در سال ۱۳۲ق با سقوط مروان بن محمد به پایان رسید و در این میان چهارده خلیفه بر تخت نشستند. خلافت امویان به دو بخش شاخه سفیانی و شاخه مروانی تقسیم می شود. معاویه بن ابی‌سفیان، و یزید بن معاویه، و معاویه بن یزید، خلفای شاخه سفیانی اند و پس از به تخت نشستن مروان بن حکم، خلافت اموی به مروانیان منتقل شد.

پس از مروان، عبدالملک بن مروان، ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک، هشام بن عبدالمک، ولید بن یزید، ولید بن عبدالملک، ابراهیم بن ولید و در نهایت مروان بن محمد به خلافت رسیدند.

خلفای بنی امیه همواره با امامان شیعه به عنوان جانشینان تعیین شده از طرف پیامبر در تقابل بوده اند؛ به شهادت رساندن امام حسین (علیه السلام) و یارانش در کربلا توسط سپاهیان یزید بن معاویه در واقعه عاشورا، نمود تقابل شدید بنی امیه با امامان شیعه است. واقعه حره، قیام های زبیریان، مختار ثقفی، زید بن علی، ضحاک بن قیس و قیام بنی‌عباس، دیگر وقایع مهم دوران خلافت بنی امیه است.

مغیره بن شعبه ثقفی، زیاد بن ابیه، عمرو عاص، مسلم بن عقبه مری، عبیدالله بن زیاد، ضحاک بن قیس، حسان بن مالک کلبی، حجاج بن یوسف ثقفی، مسلمه بن عبدالملک، خالد بن عبدالله قسری، یوسف بن عمر ثقفی و یزید بن عمر ابن هبیره از وزرا و کارگزاران و امرای سرشناس امویان به شمار می آیند. حکومت امویان در سال ۱۳۲ هجری با قیام عباسیان درهم شکست.

امویان اندلس

با سقوط حکومت اموی، بسیاری از بنی امیه به دست عباسیان کشته شدند، اما یکی از آنها به نام عبدالرحمن بن معاویه بن هشام، معروف به عبدالرحمن داخل از چنگ آنها گریخت و بعداً به اندلس رفت و در آنجا حکومتی تأسیس کرد[۵۴] که به حکومت امویان‌ اندلس شهرت یافت و از ۱۳۸ تا ۴۲۲ قمری به طول انجامید. در این دوره بیش از شانزده امیر اموی، از عبدالرحمن داخل تا هشام بن محمد به حکومت رسیدند. [۵۵]

بنی امیه در روایات

بر اساس روایتی که عالمان بزرگ و مفسران شیعه از جمله شیخ طوسی و محدث بحرانی،[۵۶] و نیز مفسران اهل سنت از جمله سیوطی و آلوسی[۵۷] نقل نموده اند، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) پیش از وفات خود در رؤیایی دید که بنی امیه همانند میمون‌ها از منبر او بالا می‌روند. این خواب بسیار برای او ناخوشایند بود، به‌حدی که تا زمان وفاتش دیگر هرگز نخندید. پس از این رؤیا، آیه ۶۰ سوره اسراء نازل شد که شجره ملعونه را فتنه دانسته است:

وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیا الَّتی أَرَیناک إِلاَّ فِتْنَهً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَهَ الْمَلْعُونَهَ فِی الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما یزیدُهُمْ إِلاَّ طُغْیاناً کبیراً؛ و آن خوابی را که به تو نشان دادیم و نیز درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم؛ و ما آنان را [از عاقبت کارشان] می‌ترسانیم، ولی در آنان جز طغیانی بزرگ نمی افزاید.

در روایتی از امام حسین‌ (علیه السلام)، از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که «الخلافه محرمه علی آل ابی‌سفیان‌؛ خلافت بر آل ابوسفیان حرام است‌. »[۵۸]

پی نوشت ها

عماد طبری، کامل بهائی، ۱۳۸۳ق، ص۵۲۳.
نهج البلاغه، ص۳۷۵.
علامه مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۳، ص۱۰۷.
ابن کلبی، جمهره النسب، ۱۴۰۷ق، ص۳۷؛ بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۷.
ابن کلبی، جمهره النسب، ۱۴۰۷ق، ص۳۸؛ بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۸-۱۰.
بلاذری، جمل من أنساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۹.
ازرقی، اخبار مکه، ۱۴۰۳، ج۱، ص۱۱۵.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۹۵.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۷۲-۷۴.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۱، ۵۵، ۶۷-۷۰.
ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۹۵-۹۶.
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۹۶۹م، ج۲، ص۱۲۴، ۱۲۶.
بحر العلوم، الفوائد الرجالیه، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۲۵.
ابن کلبی، جمهره النسب، ۱۴۰۷ق، ص۵۱-۵۲.
ابن کلبی، جمهره النسب، ۱۴۰۷ق، ص۵۳-۵۴.
طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۲۵۲.
ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۷۶؛ بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۶۸؛ عماد طبری، کامل بهائی، ۱۳۸۳ق، ج۲، ص۲۵۳.
برای تفصیل نگاه کنید به: مونس حسین، تاریخ قریش، ۱۴۰۸ق، ص۱۴۲.
ابن کلبی، جمهره النسب، ۱۴۰۷ق، ص۲۷، ۳۷-۳۸.
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۳.
ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۹۶۰م، ج۲، ص۷۱۵.
بلاذری، فتوح البلدان، ۱۸۳۶م، ص۱۲۹.
ابن هشام، السیره النبویه، المکتبه التجاریه، ج۱، ص۲۷۶، ۳۱۵؛ ج۲، ص۲۶، ۹۳.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۴۱.
محمد ابن حبیب، المنمق فی اخبار قریش، ۱۴۰۵ق، ص۳۸۸.
ابن قتیبه، المعارف، ۱۹۶۹م، ص۳۳۴-۳۴۵.
مونس حسین، تاریخ قریش، ۱۴۰۸ق، ص۱۴۳.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۷۲-۷۴؛ ابن‌طقطقی، الفخری، ص۱۰۹.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۷۱.
رجوع کنید به: طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۳، ص۳۸۷، ۶۰۴-۶۰۵؛ ج۴، ص۶۲، ۶۴، ۶۷.
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۰، ص۴۳۴-۴۳۵.
ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۷.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۱۷.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۱۲۴-۱۲۵، ج۱۰، ص۳۰.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۲۳۱.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۱۹؛ ابوالفرج، الاغانی، ج۶، ص۳۵۶.
طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۴، ص۲۵۱-۲۵۸، ۲۶۹.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۱۳۳، ۱۳۴، ۲۰۸؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۴، ص۳۴۸، ۳۶۵.
ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۶؛ بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۱۳۸، ۱۸۱.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۱۸۴.
طبری، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، ج۴، ص۳۶۲.
طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۴، ص۴۳۳، ۴۴۸.
ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۸.
طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۴، ص۴۵۳.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۳؛ ج۱۰، ص۱۲۷.
طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۴، ص۴۴۰-۴۴۱.
بلاذری، فتوح البلدان، ۱۸۳۶م، ص۱۵۲-۱۵۳.
طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۴، ص۴۳۴.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۱۹۷؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۹۶۹م، ج۲، ص۲۳۱؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۹۶۶م، ج۳، ص۲۱۱.
ولهاوزن، الدوله العربیه، ۱۳۷۶ق، ص۱۰۰.
بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۸۶-۲۸۷.
طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۵، ص۱۶۱.
ابن‌اثیر، الکامل، ۱۳۷۱ش، ج۱۵، ص۱۲۷-۱۳۰.
ابن‌فرضی، تاریخ العلماء الاندلس، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۳۳-۳۷.
شیخ طوسی، التبیان، ‌دار احیاء التراث العربی، ج۶، ص۴۹۴. ؛ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۴۴.
آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۱۰۲. ؛ سیوطی، در المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۱۹۱.
شیخ صدوق، الأمالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۵۲.
برای آگاهی از بیعت شامیان با او در سال ۳۷ق، نگاه کنید به: بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۹۳؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۵، ص۳۲۴.
منابع
ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۷۱ش.
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحاده، بیروت،‌ دار الفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
ابن سعد، محمد بن منیع البصری، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۷ق.
ابن‌طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا، الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت،‌ دار القلم العربی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، بی‌نا، ۱۹۶۰م.
ابن‌فرضی، عبدالله بن محمد، تاریخ علماء الاندلس،‌ دار المصریه للتالیف، ۱۹۹۶م.
ابن قتیبه الدینوری، عبدالله بن مسلم، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، بی‌نا، ۱۹۶۹م.
ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهره النسب، تحقیق ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۷ق.
ابن هشام، عبدالملک، التیجان، حیدرآباد دکن، مجلس دائره‌المعارف‌العثمانیه‫، ۱۳۴۷ق.
ابن هشام، عبدالملک، سیره النبویه، به کوشش محمد محی الدین عبدالحمید، قاهره، المکتبه التجاریه، بی‌تا.
ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت،‌ دار الاندلس، چاپ سوم، ۱۹۸۳ق.
آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی، تحقیق علی عبد الباری عطیه، بیروت،‌ دار الکتب العلیمه، ۱۴۱۵ق.
بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسه البعثه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
بحر العلوم، محمد مهدی بن مرتضی، الفوائد الرجالیه، محقق حسین و محمد صادق بحر العلوم، تهران، مکتبه الصادق، ۱۳۶۳ش.
بلاذری، احمد بن یحیی، جمل من انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، بی‌نا، ۱۸۳۶ق.
ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنووط و دیگران، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۴ق.
سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
شیخ طوسی، محمد بن الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الأمالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
طبری، حسن بن علی، کامل البهائی، تهران، مرتضوی، ۱۳۸۳ش.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، محقق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، بی‌نا، بی‌تا.
علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد، مکتبه النهضه؛ بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۶۸م.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت،‌ دار الوفاء، ۱۴۰۳ق.
محمد بن حبیب، المنمق فی اخبار قریش، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق.
مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، به کوشش شارل پلا، بیروت، بی‌نا، ۱۹۶۶م.
مسعودی، علی بن الحسین، التنبیه و الاشراف، بیروت،‌ دار صعب.
مونس حسین، تاریخ قریش، جده، بی‌نا، ۱۴۰۸ق.
ولهاوزن، یولیوس، الدوله العربیه و سقوطها، ترجمه یوسف عش، دمشق، بی‌نا، ۱۳۷۶ق.
یعقوبی، احمد بن یحیی، تاریخ الیعقوبی، به کوشش هوتسما، لیدن، بی‌نا، ۱۹۶۹م.