بررسی و تحقیق اجمالی در باره کتاب کافی

کافی، تالیف ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینی رازی (متوفای ۳۲۹هـ.) است^[۱] که کلیه ی علمای رجال،وی را توثیق نموده اند. مثلاً نجاشی درباره اش می نویسد :«اوثق الناس فی الحدیث و اثبتهم» ، موثق ترین و ثابت ترین کسان در حدیث است.

همین جمله را علامه حلی و ابن داود تکرار می کنند.از این رو است که به ثقه الاسلام معروف گردیده و به نقل تاج العروس، ریاست فقهای امامیه در زمان مقتدر عباسی (۲۵۹ـ۳۲۰ق ) به وی منتهی می گردید^[۲] و تالیف این کتاب مصادف با حیات نواب اربعه ی امام عصر (که از ۲۶۰ تا ۳۲۹ به طول انجامید) بوده است.

کلینی در تالیف این کتاب ، بیست سال رنج به خود هموار ساخت و آن را از اصول معتمده و ثقات مشایخ گردآوری فرمود.

شیخ مفید(در شرح عقاید صدوق) نسبت به کافی فرماید: «هو اجل کتب الشیعه و اکثرها فائده»^[۳] ؛ کافی بزرگترین کتاب حدیث شیعه و پرفایده ترین آنهاست.

شهید در اجازه خویش به علی بن خازن می نویسد : «کتاب الکافی فی الحدیث الذی لم یعمل فی الامامیه مثله»^[۴] ؛ مانند کتاب کافی بین امامیه در حدیث نوشته نشده.

محقق کرکی در اجازه ی به قاضی صفی الدین همین سخن را تکرار می کند.^[۵] مجلسی در شرح خود بر کافی فرماید :«…. من آغاز به شرح کافی ، که تالیف شیخ ثقه و مورد اعتماد است و همه وی را قبول دارند و خاص و عام او را ستایش کرده اند ، نمودم. چه ، کافی مضبوط ترین کتاب از چهار اصل مزبور و جامع ترین آنها و به طور کلی بهترین و بزرگترین مولفات فرقه امامیه است.»^[۶]

علامه بحرالعلوم در رجال خود پس از ذکر روایت نبوی (که خداوند در راس هر صدسال کسی را که دین را از اندلس تجدید کند بر می انگیزد) می نویسد : ابن اثیر^[۷] کلینی را مجدد مذهب امامیه در راس ماه سوم شمرده. آنگاه اضافه می کند:«سخن این دانشمند کلام حقی است که خداوند بر زبانش جاری ساخته. چه کسی در کافی ، به دقت ، نظر و تامل کند برایش روشنی این سخن آشکار می گردد و می داند که وی مصداق این حدیث است. زیرا کافی کتاب مفیدی است که در تمام کتب حدیث نظیر ندارد. هم از لحاظ کثرت احادیث و حسن ترتیب و هم به واسطه ی ضبط در نقل ، و در عین حال جامع اصول و فروع است و حاوی بیشتر اخبار وارده از معصومین. به علاوه که این کتاب در زمان غیبت صغرای امام و پیش نظر سفراء آن حضرت در بیست سال انجام شده.^[۸]

کلینی خود ضمن بازگو کردن سخن یکی از شیعیان (که از اختلاف احادیث شکایت نموده و تقاضای تالیف کتابی نموده که جامع فنون دین و احادیث صحیحه باشد)^[۹] می نویسد : « و قد یسرالله و له الحمد تالیف ما سئلت و ارجو ان یکون بحیث توخیت» ، یعنی خدای را شکر که تالیف چنین کتابی را میسر ساخت و امیدوارم این کتاب چنان باشد که تو خواستی.

تسمیه  کافی

نام کتاب گویا از عبارت مولف در دیباچه کتاب (ضمن بازگو کردن تقاضای کسی که به خواهش وی کافی را نوشته ) ماخوذ است ، آنجا که گوید :«و قلت انک تحب ان یکون عندک کتاب کاف یجمع فیه علم الدین »^[۱۰] ؛ گفتی که مایلی نزدت کتابی باشد که با جامعیت در علوم دین ، کافی باشد.

روش کلینی در کافی

کلینی در آغاز هر باب نخست روایات صحیح تر را آورده و به ترتیب ، روایاتی را که در مرتبه ی پایین تری قرار گرفته ذکر فرموده^[۱۱] و همین ترتیب را آیت الله فقید بروجردی در جامع الاحادیث (که به دستور آن جناب گردآوری شده است ) محفوظ فرموده اند. چه ، نخست روایات کتب اربعه و آن هم با حفظ مرتبه (الاصح فالاصح) آورده اند و سپس به ذکر روایات کتب دیگر پرداخته اند.

کافی شامل سه بخش : اصول ، فروع ، و روضه است. بخش اول (اصول) مشتمل بر ۸ کتاب به ترتیب ذیل است :«العقل و الجهل ، فضل العلم ، التوحید ، الحجه ، الایمان و الکفر ، الدعاء فضل القرآن ، العشره».

 بخش دوم (فروع) شامل ۲۶ کتاب است بدین قرار: «الطهاره ، الحیض، الجنائز، الصلوه، الزکوه، الصیام، الحج والزیارات ، الجهاد ، المعیشه، النکاح، العقیقه ، الطلاق ، العتق و التدبیر و االکتابه ، صیدالکلب و الفهد ، الذبایح ، الاطعمه ، الاشربه ، الزی و التجمل و المروه ، الدواجن ، الوصایا ، المواریث ، الحدود ، الدیات ، الشهادات ، القضاء و الاحکام ، الایمان و النذور و الکفارات».

بخش سوم (الروضه ) فقط یک کتاب و شامل خطب و مواعظ است. بنابراین کتابهای کافی بالغ بر ۳۵ کتاب می گردد.

شیخ طوسی در الفهرست و ابن شهرآشوب در معالم العلماء شماره کتب کافی را سی نوشته اند و علامه حلی در اجازه خود به مهنا ابن سنان ، کافی را پنجاه کتاب ذکر فرموده.^[۱۲] در شماره ای که عین العزال بر کتابهای کافی گذارده سی و دو کتاب شمرده شده.^[۱۳] در الذریعه (۱۷/۲۴۵) سی و چهار کتاب آمده است.

اختلاف نظر در تعداد کتابهای کافی ، ناشی از گنجانیدن دو کتاب تحت یک عنوان یا تعدد عنوان برای هر کتاب است. مثلاً در عین الغزال کتاب العقل و الجهل و کتاب فضل العلم را یکی به شمار آورده ، و کتاب طهارت و حیض را نیز یکی و هم چنین صیدالکلب و الفهد و الذبایح را یک کتاب به حساب آورده است. ولی در عناوین کافی از این شش کتاب با عنوان (کتاب…) که حاکی از استقلال آن است آورده شده است.

هم چنان که بعضی ،^[۱۴] کتاب های فرعی عناوین مستقل را به حساب آورده اند و به این ترتیب سبب مجموع کتب کافی را بالغ بر پنجاه کتاب نوشته اند. مثلاً کتاب (اعتکاف) که از فروع کتاب (الصوم) است و (الزاریات ) که از متفرعات کتاب (الحج) می باشد و (الخمس) که ضمن کتاب (الحجه) عنوان شده است طبق این شمارش ، کتابی مستقل به حساب آمده.

شماره احادیث کافی

کافی به نقل عین الغزل از لولوۀ البحرین ، ۱۶۱۹۹ حدیث است که طبق اصطلاح متاخرین (که حدیث را به پنج قسم اصلی تقسیم کرده اند) بدین قرار می باشد: صحیح : ۱۱۱۸ ،^[۱۵] موثق : ۱۱۱۸ ، قوی و حسن ۳۲۲ ، ضعیف ۹۴۸۷. در روضات الجنات نیز همین تعداد را با اختلافی از لولوۀ البحرین نقل می کند.^[۱۶]

روضه کافی

ملا خلیل قزوینی در آغاز شرح فارسی خود بر کافی (که موسوم است به الصافی) در انتساب روضه به کلینی تشکیک می کند. چه احادیث روضه از لحاظ محکمی و اتقان در نقل ، به مانند دو بخش دیگر کافی (اصول و فروع) نیست. ولی حاجی نوری در خاتمه ی مستدرک سخن وی را رد می کند.

بهترین دلیلی که روضه از آن کلینی است سخن نجاشی و شیخ طوسی و ابن شهرآشوب است که روضه را در شمار کتب کافی و از آن کلینی دانسته اند^[۱۷] و دیگر وجود روضه است در نسخه های کافی موجود.

آری چنان که اشاره شد روایات روضه از لحاظ محکمی متن و سند همسان فروع نیست. این از آن جهت است که اهتمامی را که دانشمندان در صحت و ثاقت سند احادیث اهتمام داشته و دارند در احادیث فضائل و خطب که بیشتر جنبه وعظ و ارشاد دارد ، ندارند.زیرا طبق قاعده ی (تسامح در ادله ی سنن) که فقها از احادیث (من بلغ)^[۱۸] استفاده کرده اند ، در نقل روایاتی که متضمن حکم استحبابی و کراهی یا درباره فضائل و مناقب و نیز مواعظ و حکم است ، تسامح رواست.

مقایسه کافی با صحاح سته

شهید در ذکری و نیز جمعی به تبع وی نوشته اند که کافی بیش از صحاح سته اهل سنت حدیث دارد. و حتی در الذریعه آمده : احادیث صحیح بخاری حدود هفت هزار است و بقیه ی صحاح سته (صحیح مسلم ، سنن ترمذی ، سنن ابوداوود ، سنن ابن ماجه ، سنن نسانی ) از نه هزار تجاوز نمی کند. بنابراین جمع احادیث  صحاح ششگانه شانزده هزار می باشد که کتاب کافی به تنهائی ۱۹۹ حدیث بیش از آنها دارد.

ولی این سخن درست نیست ، چه کافی را اگر با اسقاط مکررات به حساب آوریم خیلی کمتر از شانزده هزار حدیث دارد. و با حساب مکررات گرچه به این تعداد می رسد ولی صحیح بخاری نیز به این حساب ۹۰۸۲ حدیث است^[۱۹] چنان که صحیح مسلم نیز شامل ۷۲۷۵ حدیث می باشد.^[۲۰] بنابراین احادیث بخاری و مسلم به تنهائی بالغ بر ۱۷۳۵۷ حدیث می گردد. و چهار کتاب دیگر اهل سنت نیز گرچه کوچکتر از بخاری و مسلم است ، ولی مثلاً سنن ابن داوود ۴۸۰۰ حدیث را شامل است^[۲۱] و سنن ترمذی حدود پنج هزار حدیث آمده. و سنن ابن ماجه ۴۳۴۱ حدیث دارد و سنن نسائی از سن ابوداوود کمتر نیست.

منتهی شماره ی احادیث کتب اربعه ، مسلما بیش از صحاح سته است. زیرا مجموع احادیث کتب اربعه بالغ بر ۴۴ هزار و اندی است ،^[۲۲] در صورتی که صحاح سته حدود۲۷ هزار حدیث یا اندکی کم و بیش است. به هر حال این مزیتی برای دین اسلام است که دستورات و احکام آن که از حضرت رسول اکرم توسط رجال موثق اهل سنت و یا به وسیله ی خاندان نبوت (که شیعه افتخار پیروی آنان را دارد )^[۲۳] به ما رسیده است ، شامل عدد به این کلانی است در صورتی که پاره ای از احادیث ، شامل چند مسئله یا چندین حکم اخلاقی و اجتماعی است. و تازه این تعداد ، خاص ده کتاب حدیث است که به نام آنها اشاره شد. در صورتی که کتب کثیری قبل یا بعد از صحاح سته و کتب اربعه توسط علمای فریقین نوشته شده است که شرح آن هفتاد من کاغذ شود.

چاپ های کافی

بخش های کافی (اصول ، فروع و روضه) مکرر ، در ایران (تبریز ، تهران) و لکهنو و نجف چاپ شده است.

بخش اصول ، بیشتر(چه به تنهائی و چه با حواشی و شروح) و فروع ،  سه بار به شرح ذیل :

نخست در لکنهو و دیگر بار در تهران با تصحیح و مقابله.

پی نوشت:

[۱]. شرح حال کلینی در تمام کتب رجالیه و تذکره های علمای شیعه آمده است. ر.ک: رجال نجاشی ، فهرست و رجال طوسی ، خلاصه الاقوال علامه ، رجال ابن داوود ، نقدالرجال تفریشی ، رجال کبیر میرزا محمد استرآبادی ، منتهی المقال کربلایی ، رجال بحرالعلوم ، رجال ممقانی ، قاموس الرجال ، و همچنین به کتابهای فهرست ابن شهر آشوب ، فهرست منتخب الدین ، روضات الجنات خوانساری ، خاتمه مستدرک الوسائل نوری ، مقابس الانوار شوشتری ، ریحانه الادب خیابانی ، الکنی و الالقاب قمی ، مقدمه کافی چاپ حروفی تهران و غیره.

[۲]. علم الحدیث ، ص ۷۶.

[۳]. همان.

[۴]. روضات الجنات ، ص ۵۲۵ ، چاپ دوم سنگی ، مستدرک الوسائل ، ج۳، ص۵۳۲.

[۵]. خاتمه مستدرک ، ص ۵۳۲ ؛ عین الغزال ، ص ۲.

[۶]. همان.

[۷]. منظور ابی السعادات مبارک بن محمد ( م ۶۰۶) صاحب جامع الاصول و برادر صاحب کامل التواریخ است.

[۸]. رجال بحر العلوم ، ج ۱ ؛ در روضات از مولی خلیلی قزوینی شارح کافی نقل می کند که محتمل است احادیثی را که کلینی به عنوان قال العالم در کافی ذکر فرموده مرادش حضرت ولی عصر (عج) باشد. چنان که محدث نیشابوری حکایت عرضه داشتن کافی را بر امام و گفته ی حضرت که کافی ( کاف لشیعتنا ) نقل می کند.

[۹]. عبارت کافی چنین است :… و ذکرت ان اموراً قد اشکلت علیک لا تعرف حقایقها لاختلاف الروایه فیها… و انک لاتجد بحضرتک من تذاکره و تفاوضه ممن بعلمه و قلت انک تحب ان تکون عندک کتاب کاف یجمع فیه فنون علم الدین و ما یکتفی به المتعلم و یرجع المسترشد و یاخذ من یرید علم الدین و العمل به بالآثار الصحیحه عن الصادقین ـ علیهم السلام ـ و السنن القائمه التی الیه العمل وبها یودی فرض الله عزوجل و سنه نبیه ص… و قد یسرالله و له الحمد تالیف ماسئلت و ارجو ان یکون بحیث توخیت.

[۱۰]. روضات الجنات ، فهرست مرکزی دانشگاه ،۵/ ۱۴۶۳.

[۱۱]. همان

[۱۲]. فهرست مرکزی دانشگاه که از اجازات بحار ( ص ۲۹ و ۵۳ ) نقل نموده است.

[۱۳]. ر. ک: عین الغزال که در پایان کتاب فروع کافی چاپ سنگی تهران طبع شده است.

[۱۴]. سید حسین کرکی در اجازه ی خویش ، به محقق سبزواری. ر. ک : اجازات بحار ، فهرست مرکزی دانشگاه ، ج ۵

[۱۵]. در روضات الجنات ، چاپ دوم سنگی ، ۵۰۷۲ حدیث نوشته است که مسلماً اشتباه نسخه نویس است.

[۱۶]. خوشبختانه نسخه های کافی از نظر تعداد احادیث اختلافی ندارد.

[۱۷]. کتاب الروضه من اخر کتاب الکافی ( فهرست شیخ )… له الکافی منها… الروضه ( معالم العلماء ) صنف الکتاب المعروف بالکلینی یسمی الکافی فی عشرین سنه شرح کتبه… کتاب الروضه ( رجال نجاشی ، ص ۲۹۲).

[۱۸]. حدیث من بلغ بدینسان نقل شده : من بلغه ثواب من الله علی عمل فعمل ذلک العمل التماس ذلک اتلثواب اوتیته و ان لم یکن الحدیث کما بلغه. یعنی خداوند به کسی که حدیثی راجع به ثواب عملی شنیده و برای درک ثواب مزبور آن عمل را به جا آورده ثواب آن کار را می دهد گر چه حدیث چنان که شنیده نباشد ( علم الحدیث ، ص ۱۲۷ ، چاپ دوم، نقل از کافی ).

[۱۹]. علم الحدیث ، نقل از ابن حجر و ابن خلدون ؛ گر چه در کشف الظنون به نقل از ابن صلاح احادیث صحیح بخاری را ۷۲۷۵ حدیث نوشته. ولی ظاهراً وی در نقل از ابن صلاح اشتباه کرده است.

[۲۰]. رک: علم الحدیث ، نقل از تقریب نووی.

[۲۱]. همان.

[۲۲]. چه ، احادیث کافی ۱۶۱۹۹ و من لایحضر ۹۰۴۴ و تهذیب ۱۳۵۹۰ و استبصار ۵۵۱۱ حدیث است که جمعاً ۴۴۳۴۴ حدیث می شود.

[۲۳]. چه ، احادیث شیعه طبق گفته ی حضرت صادق (ع) حدیثنا حدیث جدنا رسول الله. همان دستورات نبوی است که به لسان وارثان علم نبوت بیان و ابلاغ گردیده است.

منبع: هیئت مکتب الباقر.

نویسنده: کاظم مدیر شانه چی