اوضاع اقتصادی عربستان قبل از اسلام

عربستان، شبه جزیره ای است که در جنوب غربی آسیا قرار گرفته است. قسمت اعظم آن را بیابان های خشک و سوزان فراگرفته و از سه طرف به دریا مرتبط است. مساحت این کشور متجاوز از سه میلیون کیلومتر مربع است. «سطح این کشور مرکب از ریگستان های پهناور و کوه و سنگلاخ هایی است که در خلال آنها قسمت های سرسبزی وجود دارد.»[۱]

به طور کلی می توان گفت: اقتصاد این کشور قبل از اسلام وابسته به تجارت، کشاورزی، غارت، دامداری و برده داری بوده است که هر یک از پیشه ها در مناطق خاصی رونق داشته است به عنوان نمونه در مکه بیشتر تجارت و مسائل تجاری رونق داشته و در یثرب (مدینه) و طائف کشاورزی از رونق بیشتری برخوردار بوده است.  البته باید به این نکته نیز توجه داشت که عربستان قبل از اسلام، دارای یک حکومت متمرکز و قدرتمند نبوده است که بتواند اقتصادی منسجم و همه جانبه در این کشور برقرار سازد.

تجارت

تجارت عربستان قبل از اسلام را در یک نگاه کلی می توان به دو بخش تجارت داخلی و خارجی تقسیم می ­شد تجارت داخلی بیشتر شامل تجارت در شهرها (یک شهر) یا بین شهرهای مختلف و در بازارهای منطقه­ ای بود.

«دکتر عبدالعزیر سالم» می نویسد: «یکی از عوامل رونق و درخشش شهرهایی چون مکه، طائف و یثرب نزدیکی آنها به بازارهای تجاری معروفی بود که در ماه های حرام دایر می شد. زیرا در خلال این ماه ها مردم نسبت به جان و مال خود احساس امنیت می کردند این بازارها عبارت بود از «بازار عکاظ» در سرزمین وسیعی میان مکه و طائف، بازار «مجنه» در پائین مکه، بازار «حباشه» در نزدیکی بارق، بازار «ذی مجاز» نزدیک عرفه و…»[۲]

در شهری مانند مدینه، تجارت بیشتر جنبه داخلی داشته است «تجارت مدینه به صورت داخلی بود و هیچ گاه نمی توانست با کشاورزی رقابت نماید.»[۳]

تجارت خارجی، شامل صادرات برخی از کالاها، سفرهای تجاری و واسطه بودن در امر تجارت را شامل می شود. «عرب در زمان قدیم واسطه ارتباط های تجاری بین اروپائیان و خاور دور بود و چنین نبود که تجارت عرب منحصر به صادرات شهرهای عربی خودشان باشد، بلکه اجناس از آفریقا و هند نیز وارد می کردند و به صورت کالای تجاری به بازارهای دنیا صادر می نمودند. مهمترین تجارت عرب روی اشیاء نفیس و قیمتی انجام می گرفت مانند عاج، انواع عطریات، دواجات خوشبو، جواهرات، طلای شمش، برده و امثال آن»[۴]

«حسن ابراهیم حسن» می نویسد: «مردم سبأ ثروت فراوان داشتند و این ثروت را از تجارت بدست آورده بودند. زیرا تجارت آن روزگار بیشتر از راه یمن انجام می گرفت و تجارت مواد معطر به خصوص «بخور» که در معابد مصر و حبشه برای سوختن به کار می رفت به مردم سبأ انحصار داشت که به وسیله کاروان ها محصولات خود را به نقاط دیگر می فرستادند.»[۵]

همین نویسنده آورده است که: «وضع مکه با زراعت و کشاورزی مناسب نبود… مکه مرکز رفت و آمد کاروان ها بود و واسطه بازرگانی میان یمن و شام و حبشه به شمار می رفت»[۶]

«جواد علی» می نویسد: «سرزمین حجاز (مکه) به لحاظ اقتصادی و دینی از مناطق با اهمیت جزیره العرب به شمار می آمد. اهمیت اقتصادی آن از این جهت بود که یکی از شریان های اصلی بازرگانی جهانی از آنجا می گذشت در شریان های دیگری به جانب شرق و شمال شرقی از آن منشعب می گردید.»[۷]

سفرهای قریش به جانب شمال (شام) در فصل تابستان نیز جزء تجارت خارجی محسوب می شوند که قرآن کریم نیز در سوره «قریش» به این مسئله اشاره کرده است. در همین رابطه «بلاذری» می نویسد: «هاشم بن عبد مناف از پادشاهان شام برای قریش امان نامه ای گرفت تا با امنیت خاطر در آن سرزمین تجارت کنند. پس از آن عبد شمس برادر هاشم از پادشاه حبشه برای آنان امان گرفت و نوفل بن عبد مناف از ملوک عراق برای آنان پیمان گرفت. پس از آن، دو کوچ زمستانی و تابستانی را سامان دادند.»[۸]

کشاورزی

در برخی از مناطق شبه جزیره که امکان کشت و کار وجود داشت، کشاورزی در آن مناطق رونق داشته است. «مدینه برخلاف مکه از چاه های آب و اراضی قابل کشت برخوردار بوده است وجود طوایف یهودی که آشنائی به کشاورزی داشتند موجب شد که در مدینه اراضی زراعی و راه های بی شماری به وجود آید»[۹]

«یثرب از حاصلخیزترین مناطق حجاز شمرده می شد. خرما مهمترین محصول یثرب بود و زندگی مردم عمدتاً به همین محصول بود»[۱۰] «مهمترین فراورده کشاورزی مدینه محصول نخلستان های آن شهر بود. که هم غذای اهالی را تأمین می کرد و هم آنها می توانستند با پوست و شاخه آن برای خود حصیر و سبد و سایبان بسازند.»[۱۱]

یمن و طائف نیز از مناطقی بودند که کشاورزی در آن مناطق رونق داشت: «طائف به داشتن انواع مختلف میوه شهرت داشت از جمله میوه هایی که در آنجا بیشتر به عمل می آمد عبارت بود از خرما و انواع انگور و…»[۱۲]

دامداری

پرورش شتر و گوسفند نیز یکی از راه های امرار معاش در شبه جزیره محسوب می شد هر چند این امر بیشتر اختصاص به اعراب بدوی و صحرا نشین داشت. «وسیله امرار معاش بدوی، در صورتی که قحطی و خشکسالی وجود نداشته باشد، عبارت است از فرآورده های شتر و گوسفند آن هم به شکل ابتدائی آن»[۱۳] «پرورش دام اساس و پایه زندگی نیمه کوچنده و جنگی اعراب را تشکیل می داد»[۱۴]

غارت

یکی از راه های امرار معاش اعراب و کسب ثروت در عربستان قبل از اسلام غارت و چپاول بود. «زندگی اعراب بیابان نشین، البته به غارت و تطاول بسته بود و در سراسر صحرا جز زور و شمشیر نبود»[۱۵] «حمله و غارتگری وسیله ای ابتدائی برای کسب ثروت از سوی اعراب بود از این رهگذر بزرگان و شیوخ قبایل ثروتمند می شدند حال آنکه جنگجویان ساده سهم اندکی نصیبشان می شد»[۱۶]

برده داری

برده داری نیز یکی از راه های کسب درآمد بود. «اسارت آدمیان از اهمیت فراوان برخوردار بود. اعراب اسیران را چون غنایم زنده جنگی تلقی می کردند. بنابراین معمولاً اسیران را به عنوان برده می فروختند و تنها بخشی از آنها را برای انجام بعضی کارها نزد خود نگاه می داشتند. اسیران وسیله خرید و فروش بودند و حکم کالای زنده را داشتند.»[۱۷]

نتیجه گیری

اقتصاد عربستان قبل از اسلام بستگی به منطقه ای داشت که اعراب در آن ساکن بودند در برخی از مناطق مردم ثروتمند بودند و در برخی از مناطق بادیه نشین فقر حکم فرما بود و حتی برخی از قبایل به خاطر فقر فرزندان خویش را می کشتند. و این فرزندان معمولاً دختران بودند چرا که نقش قابل توجهی را نمی توانستند در اقتصاد خانه داشته باشد و به این حقیقت، قرآن کریم در آیه ۳۱ سوره اسراء اشاره فرموده است. خداوند می فرماید: «فرزندان خود را از ترس فقر نکشید…»[۱۸]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

1. تاریخ العرب قبل الاسلام، نوشته جواد علی.
2. دو قرن سکوت از عبدالحسین زرین کوب.

پی نوشت ها
[۱] . گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سید هاشم حسینی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۷۲، ص ۲۱.
[۲] . عبدالعزیز سالم، تاریخ عرب قبل از اسلام، ترجمه باقر صدری نیا، چاپ اول، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۸۰، ص ۲۴۹.
[۳] . ابوالقاسم اجتهادی، وضع مالی و مالیه مسلمین، چاپ اول، تهران، انتشارات صدا و سیما، ۱۳۶۳، ص ۴۳.
[۴] . گوستاولوبون، پیشین، ص ۹۴.
[۵] . حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ چهارم، تهران، جاویدان، ص ۳۱.
[۶] . همان ص ۵۶.
[۷] . عبدالعزیز سالم، پیشین، ص ۲۴۶، به نقل از تاریخ العرب قبل الاسلام، جواد علی، ج ۴، ص ۱۶۱.
[۸] . بلاذری، انساب الاشراف، چاپ دوم، قم، مجمع احیاء الثقافه الاسلامیه، ۱۴۱۶ ه، ص ۵۹.
[۹] . ابوالقاسم اجتهادی، پیشین، ص ۴۲.
[۱۰] . عبدالعزیز سالم، پیشین، ص ۳۰۳.
[۱۱] . ابوالقاسم اجتهادی، پیشین، ص ۴۳.
[۱۲] . بلاذری، فتوح البلدان، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶، ج۱، ص ۶۹.
[۱۳] . ابوالقاسم اجتهادی، پیشین ص ۳۵.
[۱۴] . ن. وپیگولوسکایا، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمه عنایت الله رضا، چاپ اول، تهران مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۲، ص ۵۴۷.
[۱۵] . زرین کوب، دو قرن سکوت، چاپ سوم، تهران، ۱۳۴۴، ص ۴.
[۱۶] . ن، و. پیگولوسکایا، پیشین، ص ۵۵۱.
[۱۷] . همان ص ۵۴۸.
[۱۸] . قرآن کریم، سوره اسراء، آیه ۳۱.
منبع: مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم