اهتمام اسلام به تفریح

 تفریح در لغت

در لغت تفریح به معنى شادمانى کردن، شادمانى و خوشى است۱ و با واژه‌هاى نزهت، تفرّج، فرح، راحتى و آسایش هم خانواده است.

تفریح در فرهنگ اسلامى

در واقع در فرهنگ غنى اسلام، تفریح از مراحل و اجزاء سیر تکاملى و رشد شخصیت فردى و اجتماعى انسان به حساب مى‌آید. به گونه‌اى که هر کسى از این قسمت(تفریح) استفاده نکند، در بُعدى از ابعاد تکاملى شخصیت خود کوتاهى کرده است و این قصور، باعث کندن سیر رشد و تکامل ابعاد دیگر شخصیت او مى‌گردد. تفریح، نشاطى است که انسان پس از تلاش و فعالیت‌هاى سنگین جسمى و روحى بر مى‌گزیند تا رنج و اندوه و همّ و غم را از خود دور کند.۲

از آن جایى که انسان داراى دو بعد جسمانى و روحانى است و این دو بعد، بر همدیگر اثر مى‌گذارند(مثبت و منفى)، باید بداند که تفریح، براى بازپرورى و نشاط در کار، رغبت و رشد در تمام جهات زندگى یک ضرورت است که مورد تأکید و تأیید ائمه معصومین(علیهم السلام)(در عمل توصیه به آن‌ها و تأیید افرادى که به تفریحات سالم مى‌پرداختند) بوده است. در بحث فعلى، تفریح به معنى هر چیزى است که باعث شادى، نشاط، رفع خستگى و غم، اعم از تفریح حرکتى(ورزش) و غیر حرکتى است.

ویژگى‌هاى تفریح اسلامى

۱- در راستاى فرآیند تکامل و رشد شخصیت اسلامى و انسانى است؛

۲- نشاط‌‌ آور؛

۳- در چهارچوب قوانین شرع(واجب، حرام، مباح، مکروه و مستحب)؛۳

۴- تعادل در آن مهم است(نه افراط نه تفریط)؛

۵- فواید عقلى، جسمى و روحى دارد؛۴

۶- بعد اجتماعى در آن لحاظ شود مثل ادخال سرور در قلب مؤمنین.۵

۷- فقط وقت پر کنى و تضییع وقت نیست.۶

۸- هر تفریحى که انسان را یک پله از رشد الهى پایین آورد، مذموم(حرام یا مکروه) است؛

۹- فعال و پرتحرک بودن مثل اسب‌سوارى، کشتى و ….؛

۱۰- هر تفریحى که باعث خفت و سبکى عقل شود و یا عقل را تعطیل کند حرام است(توجه به عقل و تفکر در نظام اسلام) مثل شرب خمر، موسیقى مبتذل، مواد مخدر، قمار؛

۱۱-برد و باخت در بازى حرام است(غیر از تیراندازى و اسب‌سوارى)؛

۱۲- آزار و اذیت حرام است(تحقیر، مسخره کردن، آزار دادن همسایه و مردم و…)؛

۱۳- ضررى به خود یا دیگران نرسد؛

۱۴- لذت آن پایدار باشد(کمک کند به شادى در آخرت)؛۷

۱۵- تقویت‌کننده بُعد جسمانى و روحى(شجاعت و ….) باشد.

نکته: با توجه به ویژگى‌هاى تفریح اسلامى، باید متذکر شویم که اسلام ما را در تفریحات محدود نمى‌کند، امّا آن چه که مهم است میزان حرکت است یعنى باید در هر تفریحى اول دقت کنیم و ببینیم که آیا با معیار اسلام سازگار است یعنى آیا کمال‌آور، لذت‌آور و آخرت‌آور هست یا نه، هر چه به عنوان لذت، تفریح، شادى باشد و انسان را از مسیر بندگى و کمال دور سازد به تعبیر على(علیه السلام) آخرش به هلاکت ختم خواهد شد.

تفریحات اسلام

همان طور که ذکر شد، اسلام براى هر کارى، ملاک معرفى کرده است. اسلام در تفریح، ما را محدود نکرده است، اما چیزى که مهم است باید خارج از مسیر بندگى نباشد و ویژگى‌هاى تفریح اسلامى مذکور در آن رعایت گردد. اینک به برخى از تفریحات مورد توجه اسلام اشاره مى‌کنیم. لازم به ذکر است که با توجه به تعریف لغوى تفریح باید گفت که دایره تفریح خیلى وسیع‌تر از آن است که غالباً تصور مى‌شود چون تفریح به معنى شادى و شادمانى است و هر چه باعث زایل شدن همّ، غم، خستگى و رنج شود به نوعى تفریح محسوب مى‌شود.

۱- کار و تلاش:۸ حضرت على(علیه السلام) فرمودند: کار، بزرگترین تفریح است. کار باعث شکوفا شدن استعداد و خلاقیت انسان مى‌گردد و انسان را از همّ و غصه نجات مى‌دهد، بسیارى از اضطراب‌ها و نگرانى‌هاى جهان امروزى، به خاطر بى حرکتى و عدم فعالیت‌هاى جسمانى است. امروزه کاردرمانى براى زدودن یأس، نگرانى و اضطراب براى بیماران روانى هم تجویز شده است.

برنارد شاو نویسنده معروف انگلیسى مى‌گوید: راز بدبختى و بینوایى ما، داشتن اوقات فراغتى است که صرف فکر کردن درباره خوشبختى و بدبختى مى‌شود.۹

۲- تیراندازى.۱۰

۳- اسب‌سوارى.۱۱

۴- کشتى:۱۲ در متون دینى داریم که پیامبر(صلى الله علیه و آله و سلم) از امام حسن و امام حسین(علیهما السلام) خواستند که با هم کشتى بگیرند و یا این که ایشان، خودشان با شتر خودشان با دیگران مسابقه مى‌دادند.

۵- شنا:۱۳ پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) والدین را توصیه نموده‌اند که به فرزندان خود شنا یاد دهند و زمینه یادگیرى شنا را برایشان فراهم کنید.

۶- صله‌رحم و معاشرت با نزدیکان: این امر بسیار مورد توجه اسلام شده است. انسان وقتى نزدیکان خود را مى‌بیند، باعث سرور و شادى مى‌شود و دورى از آن‌ها غم و غصه به بار مى‌آورد، مثلا افرادى که براى تحصیل از محیط خود فاصله مى‌گیرند این امر را تجربه کرده‌اند.

۷- خوشرویى و خوشگویى.

۸- نظافت(بدن، لباس، موى سر و صورت) و زدودن موهاى زائد بدن، آرایش مرد براى همسر و زن براى همسر، غسل‌هاى مستحبى.

۹- یاد خدا(دعا، نیایش، تلاوت قرآن)؛ کمک به دیگران، یتیم‌نوازى، احسان، رضایت خاطر براى انسان به بار مى‌آورند.

۱۰- توجه به اعیاد مذهبى(جمعه‌ها، فطر، غدیر، قربان)؛ پوشیدن لباس‌هاى روشن و شاد.

۱۱- انگشتر فیروزه: حضرت على(علیه السلام)، انگشترهاى متعددى داشتند که هر کدام خاصیتى داشت و انگشتر فیروزه، باعث زدودن غم و پیروزى و شادابى است.

۱۲- شاد کردن مؤمنین مستحب مؤکد است(عبادت). در بین مؤمنین، یتیمان و فقرا نیاز بیشترى به شاد شدن دارند و ائمه به همین جهت(جبران نیاز روحى آن ها) به آن‌ها اهتمام زیادى داشتند.

۱۳- عطر: بوى خوش، باعث شادابى روحى و در نتیجه آن خرمى جسم مى‌شود؛ انسان را محبوب دیگران مى‌کند؛ به همین جهت بود که در مورد پیامبر(صلى الله علیه و آله و سلم) مى‌خوانیم که ایشان، توجه زیادى به استفاده و خریدن عطر مى‌نمودند. امام خمینى(رحمه الله) که زندگى ساده‌اى داشتند تنها جایى که دنبال مرغوب‌ترین بودند، همان وقت انتخاب عطر و ادکلن بود.

۱۴- هدیه دادن و هدیه گرفتن.

۱۵- داشتن دوست صالح: انسان، موجودى است اجتماعى، افرادى که مشکلات و حتى شادى‌هاى خود را به شکل کلامى و غیر کلامى با دوستان و آشنایان خود در میان مى‌گذارند و در دل خود، ذخیره و انبار نمى‌کنند، از نشاط و خرمى بیشترى برخوردارند. در روایت داریم عاجزترین مردم، کسى است که از انتخاب دوست مؤمن ناتوان باشد و ناتوان‌تر از او، کسى است که دوست خود را از دست بدهد.

۱۶- لطائف و حکمت آموختن:۱۴ حضرت على(علیه السلام) مى‌فرمایند: قلب‌ها مثل بدن‌ها خسته و ملول مى‌شوند، پس شما باید با (شنیدن، خواندن) حکمت‌هاى دقیق و لطیف آن‌ها را شاداب کنید.

۱۷- سفر و رفتن به مناطق سرسبز، دیدن جریان آب: سفر باعث با تجربه شدن انسان، آشنایى او با نشانه‌هاى مختلف خدا (فرهنگ‌هاى مختلف، زبان‌هاى گوناگون و ….) و توجه به آثار گذشتگان و عبرت از آن‌ها مى‌شود. علاوه بر آن‌ها، سفر موجب سلامتى روح مى‌گردد.(سافروا تصحّوا: مسافرت کنید تا سالم و شاداب شوید.) سفر و اردوهاى دسته جمعى، براى جوانان لذت بسیار بیشترى دارد چرا که با همسالان خود هستند. در سفر دوستیابى، ایثار، گذشت، تعاون …. را یاد مى‌گیرند. در روایات مى‌خوانید که در سفر مزاح را کمى بیشتر کنید ولى افراط نشود.

نکته: در تفریحات، سنین مختلف نقش مهمى را به خود اختصاص مى‌دهد مثلا تفریح کودک با نوجوان و یا زن و مرد بسیار با هم فرق دارد. یک جوان از آنجایى که ابعاد روحى او رشد کرده، نیاز به احترام، شخصیت، عزت نفس و …. در خود احساس مى‌کند، هرگاه نیازهاى معنوى، جسمانى و عقلانى او ارضاء مى‌گردد. احساس شادابى و خرمى بیشترى مى‌کند و هرگاه این‌ها از طرف دیگران در خطر باشد، او احساس افسردگى، خمودى و غم مى‌کند.

بهترین تفریح در دیدارهاى دسته‌جمعى

در دیدارهاى دسته جمعى برخى تفریحات هستند که جنبه گروهى و عمومى پیدا مى‌کنند و برخى دیگر جنبه خصوصى تر. البته بستگى دارد این گروه در چه جایى باشند(منزل، مدرسه، تأتر، مسجد، اردو، خارج از منزل). به هر حال بهترین تفریح در این موارد، چیزى است که هر سنى و جنسى(مذکر یا مؤنث) به سهم خودشان از آن استفاده کنند یعنى باید طورى برنامه‌ریزى شود که جنبه همگانى آن رعایت گردد.

البته گاهى هم ایجاب مى‌کند که هر دسته‌اى جداگانه با هم باشند، مثل زمانى که بزرگترها مشغول بحث‌هاى جدى و مهم خود هستند. در ذیل برخى از تفریحات دسته جمعى ذکر مى‌شود:

۱- اجراى مسابقه و تهیه جایزه از طرف بزرگترها، مشاعره، کشتى، مسابقه معلومات عمومى، لطیفه گویى؛

۲-معاشرت‌هاى سازنده و صله‌رحم؛

۳- مسافرت‌هاى کوتاه و بلند مدت، رفتن به پارک و مناطق سرسبز، دیدن جریان آب رودخانه، دریا و …؛

۴- آزاد کردن ذهن از مسائل کارى و مشکلات زندگى: امام محمد غزالى مى‌گوید بهتر است شاگردان پس از مدتى تعلیم رها گردند تا بازى و تفریح کنند، چون تعلیم و درگیرى جدى ذهن با مسائل علمى آنها را از درس دلزده و فرارى مى‌کند، امّا در تفریح نباید افراط گردد۱۵ و ….

با توجه به مطالب گذشته باید بگوییم بهترین تفریح از نظر اسلام این است که سنین مختلف در آن رعایت شود.(کودک با یک شکلات دل خوش است، ولى جوان نیازها و خواسته هایش بیشتر است و …. .) دیگر این که شادى و تفریح نباید به اصل حرکت در مسیر رشد و بالندگى انسانى و اسلامى فرد ضرر برساند و در آن افراط نشود و از سویى دیگر زمینه‌ساز بازگشت به کار و اعمال زندگى بانشاط بیشتر مى‌گردد.(در اسلام محدودیت در تفریح نیست مگر این که امر خلاف شرع و اخلاق در آن رخ دهد).

نکته پایانى

در این بحث بیان داشتیم که اسلام هر تفریحى را نمى‌پسندد؛ تفریحى مناسب است که با اصول تربیت و تعلیم اسلامى و رشد استعدادهاى روانى و شخصیتى مغایرت نداشته باشد، باعث آزار و اذیت دیگران نشود. به دیگران و خود زیان مالى، آبرویى، جانى نرساند، جزء تفریحاتى نباشد که انسان را از دایره بندگى خدا بیرون مى‌کند(قمار، شراب خوارى، مجالس لهو و رقص، مواد مخد، موسیقى‌هاى لهوى و ترانه‌هاى مبتذل، مسابقه‌هایى که برد و باخت در آن‌ها حرام است۱۶ مثل فوتبال، دو میدانى و…)

البته دامنه تفریحات به موارد یاد شده خلاصه نمى‌شود. هر چیزى که در آن گناه صورت نگیرد و افراط نشود را مى‌تواند شامل گردد(رعایت ویژگى‌هاى تفریح اسلامى). مثل فوتبال، کشتى، شمشیربازى، دو، اسب‌سوارى، کوهنوردى، شنا، گردش در دشت و صحرا، رفتن به پارک‌ها، شنیدن موسیقى‌هاى غیر حرام، دیدن فیلم‌هاى سینمایى مفید(مستند، کمدى، رزمى و….) خواندن مطالب طنز، شعر، حل جدول، مشاعره، لطیفه‌گویى، مسابقه علمى، مهمانى رفتن، پذیرفتن مهمان، لباس نو خریدن، عطر زدن و …. لازم به ذکر است که در تفریح باید به معنى لغوى آن و اصطلاحى توجه داشته یعنى دایره تفریح و شادمانى خیلى وسیع است تا آنجایى که خلاف رشد و کمال و مسائل شرعى نباشد.

پی‌نوشت‌ها

۱- فرهنگ عمید.

۲- احمد عبدالعزیز ابو سمک، التربیه الترویحیه فى الاسلام، دار النفائس للنشر و التوزیع، الاردن، ص ۴۰

۳- همان، ص ۸۰

۴- همان، ص ۵۹

۵- همان.

۶- همان.

۷- مصباح یزدى، محمد تقى، پندهاى امام صادق، موسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(ره)، ۱۳۸۱، ص ۱۰۴ـ ۱۰۷

۸- صادقى اردستانى، احمد، نیازهاى جوانان، قم، نشر خرم، ۱۳۷۹، ص۱۸۵

۹- دیل کارنگى، آیین زندگى، جهانگیر افخمى، ارمغان، ۱۳۷۶، ص ۶۹ ـ ۷۰

۱۰- نیازهاى جوانان، ص ۱۸۵ـ ۱۹۲

۱۱- همان.

۱۲- همان.

۱۳- همان.

۱۴- نهج البلاغه، محمد دشتى، حکمت ۳۹

۱۵- التربیه الترویحیه فى الاسلام، ص ۴۴

۱۶- در استفتاء از امام خمینى(ره): ۱-در مسابقات علمى مثل حل جدول و پاسخ به سوالات چون قمار و برد و باخت پیدا نمى‌کند و چیزى به عنوان جایزه براى تشویق افراد پرداخته مى‌شود اشکالى ندارد؛ ۲-در مسابقاتى مثل فوتبال و والیبال و این گونه بازى‌ها، اگر شرط بندگى در کار نباشد و شخص سومى به افراد به عنوان جایزه چیزى پرداخت کند، مانعى ندارد(مثل برگزارى مسابقه از طرف مدیر مدرسه).

منبع: مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه؛ محمد حسین قدیرى؛