انواع خانواده

خانواده در تمام جوامع، شکل و الگوی واحدی نداشته است. مطالعات به وضوح نشان می‌دهند که می‌توان خانواده‌ها را بر اساس الگوی زندگی‌شان به انواع مختلف تقسیم کرد.

بعضی تقسیمات خانواده را به خانواده‌های پدرسالار (Patriarchy) و مادرسالار (Matriarchy) و بعضی دیگر خانواده را به صورت چند همسری (palygamy)، تک همسری (Monogamy)، درون همسری (Endogamy) و برون همسری (Exogamy) تقسیم کرده‌اند. ولی یک تقسیم‌بندی کلی که انواع دیگر خانواده را شامل شود، تقسیم آن به خانواده هسته‌ای (Nuclear family) و خانواده گسترده (Extended family) است.

تعریف خانواده هسته‌ای

خانواده‌ای که آن را زن و شوهر و فرزندان یا زن و شوهر بدون فرزند تشکیل می‌دهد، اصطلاحا خانواده هسته‌ای می‌نامند.

ویژگی‌های خانواده هسته‌ای

ابعاد

خانواده هسته‌ای در مقایسه با خانواده گسترده، دارای ابعاد کوچکتری است و فقط از زن و شوهر و فرزندان ازدواج نکرده تشکیل می‌شود. این نوع خانواده، بنیان جوامع صنعتی کنونی را تشکیل می‌دهد و در ارتباط با گسترش شهرنشینی و توسعه صنعتی شکل گرفته‌اند.

کارکردها

در خانواده‌های هسته‌ای، دیگر وظایف و کارکردهایی که از روزگاران قدیم بر عهده خانواده بوده است، خبری نیست. این کارکردها (مانند کارکرد تولیدی و اقتصادی، کارکرد آموزشی و تربیتی و …) بر عهده موسساتی خارج از محیط خانواده قرار گرفته‌اند.

عدم گسترش

یک خانواده هسته‌ای، هیچگاه گسترش نمی‌یابد و به مجرد رسیدن فرزندان خانواده به سن قانونی و ورود به اجتماع به عنوان عضوی فعال، از خانواده دوری می‌گزینند و خود، خانواده مستقل و هسته‌ای دیگری را بوجود می‌آورند. بنابراین خانواده هسته‌ای با پراکنده شدن اعضا آن و سپس با فوت پدر و مادر یا در صورت جدایی آنها از یکدیگر متلاشی می‌گردد.

انواع خانواده هسته‌ای

خانواده هسته‌ای نوع اول

ملاک تعلق به این نوع خانواده، تحصیلات است تا درآمد. تحصیلات رئیس خانواده، معمولا دیپلم یا بالاتر از آن است. همسر او نیز تحصیلاتی در همین حدود یا کمی پایین‌تر دارد و گاهی کار هم می‌کند. زن و مرد با تساوی زندگی می‌کنند و در امور خانواده به صورت مشترک تصمیم می‌گیرند.

همین مطلب ممکن است منجر به بروز اختلافات بیشتری نسبت به سایر انواع خانواده شود. تمایل به رفاه بیشتر، آپارتمان‌نشینی، بالابودن سطح مصرف، برنامه‌ریزی برای تعطیلات و اوقات فراغت و تعهد اجتماعی پایین خانواده به شبکه خویشاوندی از ویژگی‌های خاص این نوع خانواده هسته‌ای است. از لحاظ درآمد و شغل، خانواده‌های اداری با درجات بالا یا مشاغل آزاد پر درآمد (نظیر وکالت، طبابت و …) و تاحدودی کارمندان شرکت‌های خصوصی ممکن است در این گروه قرار گیرند.

خانواده هسته‌ای نوع دوم

در این نوع خانواده هسته‌ای، تحصیلات رئیس خانواده پایین‌تر از دیپلم است و او برتری کامل خود را در محیط خانواده حفظ کرده است. تصمیمات مهم را اتخاذ می‌کند و زن نیز مطیع است.

افراد خانواده معمولا در محیط کوچکی زندگی می‌کنند. عدم کار زن درخارج از خانه، تمایل به داشتن فرزندان زیاد، وجود اعتقادات مذهبی قوی، عدم برنامه‌ریزی مناسب برای گذراندن تعطیلات و اوقات فراغت و جدا بودن تفریحات زن و مرد و … از ویژگی‌های خاص این نوع خانواده هسته‌ای است. از لحاظ درآمد و شغل، مرد در کارهای دستی (نظیر کارگری، خدمات اداری پایین یا خدمات بازرگانی کوچک و صنایع کوچک) فعالیت می‌کند. در این خانواده‌ها مرد، نان آور خانواده است.

خانواده هسته‌ای مهاجر

این نوع خانواده بیشتر از مهاجرین روستاها و شهرهای کوچک تشکیل شده است و هنوز جامعه شهری آنها را کاملا جذب نکرده است، و از نظر اجتماعی و مکانی حاشیه‌نشین نامیده می‌شوند. به خاطر فقدان شبکه خویشاوندی در شهر محل اقامت، خانواده تعهد اجتماعی زیادی ندارد. به همین جهت افراد آن زیاد احساس غربت می‌کنند.

مرد، رئیس خانواده است و در امور خانوادگی، برتری کامل خود را حفظ کرده است. از لحاظ درآمد و شغل رئیس خانواده در خدمات جز یا در بعضی صنایع (نظیر صنایع ساختمانی) به عنوان کارگر غیر ماهر مشغول کار است. درآمد او پایین است. به همین جهت مسکن فقیرانه‌ای دارند و از لحاظ سایر الزامات زندگی در مشکلات متعددی به سر می‌برند.

تعریف خانواده گسترده

خانواده گسترده، خانواده‌ای است که بر اساس بستگی‌های نسبی و سببی استوار است و شامل چند گروه خونی و چند گروه زناشویی می‌شود.

ویژگی‌های خانواده گسترده

خانواده گسترده فرزندان خود را پس از ازدواج، در خود جای می‌دهند و گسترش آن نیز به همین لحاظ است، و به این ترتیب ممکن است چند نسل زیر یک سقف و در یک خانه مشترک زندگی کنند. در این شکل از خانواده، پدر و مادر اصلی، مرکز ثقل خانواده را تشکیل می‌دهند. پسرها، نوه‌ها و عروس‌ها از آنها اطاعت می‌کنند و اگر پدر و مادر به علت کبر سن، نتوانند وظایف سرپرستی را انجام دهند، پسر ارشد جای آنها را می‌گیرد.

دخترها پس از ازدواج خانه پدری را ترک کرده و بنابراین خانواده گسترده غالبا به شکل پدر مکانی است. پدر، نقش اصلی را در تربیت فرزندان بر عهده دارد، دایره همسرگزینی محدود و تعهدات اجتماعی غالبا زیاد است. غالبا فرزندان شغل پدر را بر می‌گزینند. وظایف متعدد و سنگینی (نظیر تولید خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی کردن کودکان، نگهداری از پیران و حمایت کامل از اعضا و …) بر عهده این نوع خانواده است.

منبع: دانشنامه رشد