ابوعبدالله محمد ملقب به امین، ششمین خلیفه عباسی

ابوعبدالله محمد ملقب به امین، ششمین خلیفه عباسی پسر هارون الرشید و مادرش ام جعفر زبیده، دختر جعفر بن منصور، است. او در شوال سال ۱۷۰ق. در بغداد زاده شد.[۱][۲][۳] امین خوش چهره، چهار شانه،[۴] نیرومند، شجاع، بخشنده، و آگاه به شعر و ادبیات بود.

وی را بسیار سست رای و بی تدبیر، خوشگذران و علاقه مند به شکار و ماهیگیری خوانده اند.[۵] او در حکومت پدر عهده دار اداره عراق و شام و مغرب شد و برادرانش مامون و مؤتمن نیز بر قسمت های مرکزی و شرقی قلمرو گسترده پدرشان حکومت می کردند.[۶][۷]

به رغم درایت و کاردانی بیشتر مامون نسبت به امین و اعتراف پدرش به این نکته، امین با نفوذ مادرش و دیگر بزرگان خاندان عباسی[۸][۹] و به دلیل آن که مادر مامون کنیزی ایرانی بود، به عنوان ولیعهد اول هارون برگزیده و برای او از مردم بیعت گرفته شد.[۱۰][۱۱]

خلافت امین

امین در نیمه جمادی الاولی سال ۱۹۳ق. در پی مرگ پدرش به خلافت رسید.[۱۲][۱۳]دوران پنج ساله خلافت او با هزینه کردن گنجینه هارون عباسی در عیاشی ها و خوشگذرانی های امین سپری شد.[۱۴][۱۵][۱۶]

نیز رقابت و درگیری میان امین و مامون که در تقسیم قدرت میان آنان به دست پدرشان[۱۷][۱۸] و تحریکات بزرگان عباسی و کارگزاران حکومتی ریشه داشت،[۱۹][۲۰] زمینه های گسترش ناآرامی در سرزمین های اسلامی را فراهم کرد. همین وضع موجب گردید تا امین بر خلاف پیشینیان خود، با امام رضا (علیه السلام) و دیگر علویان رو در رو نشود.[۲۱][۲۲] در روایتی، آن امام کشته شدن امین به دست مامون را پیشگویی کرده بود.[۲۳][۲۴][۲۵]

ولیعهد امین

امین بر خلاف سوگند و تعهدنامه نهاده در کعبه، به تحریک علی بن عیسی و فضل بن ربیع، از کارگزاران دوره هارون و از رقبای فضل بن سهل ایرانی، مامون را برکنار کرد و برای ولیعهدی پسرش موسی به سال۱۹۴ق بیعت گرفت[۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰] از ذکر نام برادرانش عبدالله (مامون) و قاسم (مؤتمن) بر منبرها جلوگیری کرد و به بهانه ای به خانه ‌ام عیسی، همسر مامون، هجوم برد.[۳۱]

سرانجام بین دو برادر نبردی رخ داد که به شکست سپاهیان امین و کشته شدن او در محرم سال ۱۹۸ق. انجامید[۳۲][۳۳][۳۴] و مامون به عنوان خلیفه روی کار آمد. خلافت امین چهار سال و هفت ماه و ۲۱ روز و سنش ۲۷ سال و سه ماه یا ۲۸ سال بود و دو پسر به نام موسی و عبدالله به جای گذاشت.[۳۵][۳۶][۳۷]

امین و حرمین شریفین

امین به هنگام حج گزاری هارون به سال ۱۸۶ق حضور داشت. در این سفر، هارون در جمع فرزندان و سران لشکری و کشوری در دو فرمان جداگانه، مراتب فرمانبرداری و اطاعت مامون برای امین و نیز احترام و وفاداری امین به جانشینی مامون را نگاشت[۳۸] و حاضران را بر آن شاهد گرفت.

آن دو تعهد کردند که در صورت تخلف از این فرمان ها، امین ۵۰ سال و مامون ۳۰ سال پیاده حج به جا آورند و همه دارایی آنها صدقه داده شود و همه همسرانشان سه طلاقه گردند.[۳۹][۴۰][۴۱] این فرمان ها درون کعبه آویخته شد.[۴۲][۴۳] اما همان گونه که یاد شد، امین به محض رسیدن به خلافت، به عهد خود پشت کرد.

انصراف امین از حج

وی در نخستین سال خلافتش در نیمه جمادی الثانی سال ۱۹۳ق. در حالی که اعلان حج کرده بود، با یادآوری وصیت هارون که هیچ یک از خلفای بنی عباس در پی او حق انجام حج ندارد، از سفر منصرف شد.[۴۴] دلیل این فرمان هارون، در منابع تاریخی بازتاب نیافته است.[۴۵][۴۶]

تنها در گزارشی آمده که حج نگزاردن خلفای پس از هارون، پیشگویی فضیل عیاض یا ابوبکر بن عیاش راوی بر پایه روایت امام علی (علیه السلام) بود که آن را برای هارون بیان کرده بودند.[۴۷][۴۸][۴۹]

در پی انصراف امین از حج، مادرش ‌ام جعفر زبیده در ماه رمضان همان سال عمره گزارد. او که در دوران هارون دستور حفر چشمه مشاش [۵۰] را داده بود، در این سفر با استفاده از آن چشمه، منبع های آب ساخت و حوض ها و سقاخانه هایی ترتیب داد. به مناسبت این سفر زبیده، امین ۲۰۰۰۰ مثقال طلا یا ۸۰۰۰۰ دینار طلا فرستاد تا روی در کعبه و میخ های در و آستانه آن را با ورقه های زرین روکش کنند.[۵۱][۵۲]

امیران حج در زمان امین

در حکومت امین، امیران حج بدین ترتیب بودند: سال ۱۹۳و ۱۹۵ق. داود بن عیسی بن موسی عباسی،[۵۳][۵۴][۵۵] سال ۱۹۴ق. علی بن هارون الرشید و سال ۱۹۶-۱۹۷ق. عباس بن موسی بن عیسی عباسی. عباس در سال های یاد شده حاکم مکه نیز بوده است.[۵۶][۵۷][۵۸][۵۹]

برخی از داود بن عیسی به عنوان والی مکه نیز یاد کرده اند.[۶۰][۶۱]بر پایه گزارشی، وی به سال ۱۹۶ق. در مدینه و مکه امین را از خلافت برکنار نمود و مردم را به بیعت با مامون دعوت کرد.[۶۲][۶۳]

داود بن عیسی عباسی نیز والی حرمین شریفین بود و چون ۲۰ ماه در مکه اقامت کرد، مردم مدینه خواستار بازگشت او به مدینه شدند. وی در پی برکناری امین در حرمین نزد مامون آمد. مامون با پرداخت ۵۰۰۰۰۰ درهم، او را همچنان بر حرمین ولایت داد.[۶۴][۶۵]

پی نوشت ها

۱. تاریخ یعقوبی، احمد بن یعقوب، ج۲، ص۴۳۳.

۲.جمهره انساب العرب، ابن حزم، ص۲۳.

۳.مروج الذهب، مسعودی، ج۳، ص۳۸۷.

۴.تاریخ طبری، طبری، ج۸، ص۴۹۹.

۵.التنبیه و الاشراف، مسعودی، ص۳۰۲.

۶.تجارب الامم، بوعلی مسکویه، ج۳، ص۵۲۷.

۷.الکامل، ابن اثیر، ج۶، ص۱۷۳.

۸.تاریخ طبری، طبری، ج۸، ص۲۷۵-۲۷۶.

۹.النجوم الزاهره، ابن تغری بردی الاتابکی، ج۲، ص۸۱.

۱۰.تاریخ طبری، طبری، ج۸، ص۲۷۵، ۳۶۱.

۱۱.الامامه و السیاسه، ابن قتیبه، ج۲، ص۲۳۲-۲۳۳.

۱۲.تاریخ یعقوبی، احمد بن یعقوب، ج۲، ص۴۳۳.

۱۳.مروج الذهب، مسعودی، ج۳، ص۳۸۷.

۱۴. الانباء، ابن العمرانی، ص۸۹.

۱۵.الکامل، ابن اثیر، ج۶، ص۲۹۴.

۱۶.البدایه و النهایه، ابن کثیر، ج۱۰، ص۲۴۱-۲۴۲.

۱۷. تاریخ طبری، طبری، ج۸، ص۲۷۷، ۳۶۵-۳۶۶.

۱۸. تجارب الامم، بوعلی مسکویه، ج۳، ص۵۲۸.

۱۹. تجارب الامم، بوعلی مسکویه، ج۴، ص۳۱.

۲۰.الکامل، ابن اثیر، ج۶، ص۲۲۸-۲۲۹.

۲۱. سیره الائمه الاثنی عشر، حسنی هاشم معروف الحسینی، ج۲، ص۳۷۱.

۲۲.حیاه الامام الرضا، باقر القرشی، ج۲، ص۲۳۸.

۲۳.اثبات الهداه، الحر العاملی، ج۴، ص۳۲۶.

۲۴.کشف الغمه، علی بن عیسی الاربلی، ج۲، ص۳۱۵.

۲۵.عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق، ج۲، ص۲۲۶.

۲۶.تاریخ طبری، طبری، ج۸، ص۳۷۶-۳۷۷.

۲۷.تاریخ طبری، طبری، ج۸، ص۳۸۷.

۲۸. تاریخ طبری، طبری، ج۸، ص۴۰۶.

۲۹.التنبیه و الاشراف، مسعودی، ص۳۰۰.

۳۰.جمهره انساب العرب، ابن حزم، ص۲۴.

۳۱.تاریخ یعقوبی، احمد بن یعقوب، ج۲، ص۴۳۵-۴۳۷.

۳۲.تاریخ یعقوبی، احمد بن یعقوب، ج۲، ص۴۴۰-۴۴۱.

۳۳.تاریخ طبری، طبری، ج۸، ص۴۹۶-۴۹۹.

۳۴.المنتظم، ابن الجوزی، ج۱۰، ص۴۵-۴۶.

۳۵.تاریخ طبری، طبری، ج۸، ص۴۹۸-۴۹۹.

۳۶.تاریخ یعقوبی، احمد بن یعقوب، ج۲، ص۴۴۲.

۳۷.التنبیه و الاشراف، مسعودی، ص۳۰۲.

۳۸. تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، ج۳، ص۲۲۲.

۳۹.تاریخ طبری، طبری، ج۸، ص۲۸۱.

۴۰. الانباء، ابن العمرانی، ص۷۶.

۴۱.الکامل، ابن اثیر، ج۶، ص۱۷۳.

۴۲.التنبیه و الاشراف، مسعودی، ص۳۰۰.

۴۳.الاخبار الطوال، ابن داود الدینوری، ص۳۸۷.

۴۴. تاریخ یعقوبی، احمد بن یعقوب، ج۲، ص۴۳۴.

۴۵. المنتظم، ابن الجوزی، ج۹، ص۱۵۶.

۴۶.البدایه و النهایه، ابن کثیر، ج۱۰، ص۲۰۰.

۴۷.مروج الذهب، مسعودی، ج۳، ص۳۴۳.

۴۸.المنتظم، ابن الجوزی، ج۹، ص۱۵۶.

۴۹.البدایه و النهایه، ابن کثیر، ج۱۰، ص۲۰۰.

۵۰.تاریخ یعقوبی، احمد بن یعقوب، ج۲، ص۴۳۴.

۵۱. تاریخ یعقوبی، احمد بن یعقوب، ج۲، ص۴۳۴.

۵۲. اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد، ج۲، ص۲۴۸.

۵۳.تجارب الامم، بوعلی مسکویه، ج۴، ص۸۳.

۵۴.تاریخ طبری، طبری، ج۸، ص۴۳۸.

۵۵. المنتظم، ابن الجوزی، ج۹، ص۲۲۵.

۵۶.تاریخ یعقوبی، احمد بن یعقوب، ج۲، ص۴۴۲.

۵۷.تاریخ طبری، طبری، ج۸، ص۳۷۳.

۵۸.تاریخ طبری، طبری، ج۸، ص۴۴۰-۴۴۱.

۵۹.تاریخ طبری، طبری، ج۸، ص۴۹۸.

۶۰.تاریخ خلیفه، خلیفه بن خیاط، ص۳۸۲.

۶۱.المنتظم، ابن الجوزی، ج۱۰، ص۸.

۶۲.تاریخ طبری، طبری، ج۸، ص۴۳۸.

۶۳.تجارب الامم، بوعلی مسکویه، ج۴، ص۸۳.

۶۴.تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، ج۳، ص۲۳۸.

۶۵.تاریخ الاسلام، ذهبی، ج۱۳، ص۴۴.

منابع

(۱) اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (م. ۸۸۵ق.)، به کوشش فهیم شلتوت، مکتبه الخانجی، ۱۴۰۴ق.

(۲) اثبات الهداه، الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.)، بیروت، مؤسسه اعلمی، ۱۴۲۲ق.

(۳) الاخبار الطوال، ابن داود الدینوری (م. ۲۸۲ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، ۱۴۱۲ق.

(۴) الامامه و السیاسه، ابن قتیبه (م. ۲۷۶ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، ۱۴۱۳ق.

(۵) الانباء فی تاریخ الخلفاء، ابن العمرانی (م. ۵۸۰ق.)، به کوشش السامرائی، قاهره، الآفاق العربیه، ۱۴۱۹ق.

(۶) البدایه و النهایه، ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبه المعارف.

(۷) تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون (م. ۸۰۸ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۱ق.

(۸) تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، الذهبی (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق. تاریخ خلیفه، خلیفه بن خیاط (م. ۲۴۰ق.)، به کوشش سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.

(۹) تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، الطبری (م. ۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

(۱۰) تاریخ الیعقوبی، احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.

(۱۱) تجارب الامم، ابوعلی مسکویه (م. ۴۲۱ق.)، به کوشش امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش.

(۱۲) التنبیه و الاشراف، المسعودی (م. ۳۴۵ق.)، بیروت، دار صعب.

(۱۳) جمهره انساب العرب، ابن حزم (م. ۴۵۶ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.

(۱۴) حیاه الامام علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، باقر القرشی، قم، سعید بن جبیر، ۱۳۷۲ش.

(۱۵) سیره الائمه الاثنی عشر، حسنی هاشم معروف الحسینی، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۶ق.

(۱۶) عیون اخبار الرضاعلیه السلام، الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۴ق.

(۱۷) کشف الغمه، علی بن عیسی الاربلی (م. ۶۹۳ق.)، تبریز، بنی هاشمی، ۱۳۸۱ق.

(۱۸) الکامل فی التاریخ، ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.

(۱۹) مروج الذهب، المسعودی (م. ۳۴۶ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.

(۲۰) المنتظم، ابن الجوزی (م. ۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.

(۲۱) النجوم الظاهره، ابن تغری بردی الاتابکی (م. ۸۷۴ق.)، مصر، وزاره الثقافه و الارشاد القومی.

حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت؛ برگرفته از مقاله «امین عباسی».