امام هادى(ع) و جلوه‏ هاى غدیر

زمان مطالعه : 10 دقیقه

توسط : رحمت الله ضیایی

0 نظر

و لقد انزل الله تعالى فیک من قبل و هم کارهون…. انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاه و یوتون الزکاه و هم راکعون.[۱]

روز غدیر، عید ولایت و یادآور امامت راستین و فضیلتهاى متعالى امیر مومنان علی (علیه السلام) است. معصومان(علیهم السلام) یادآوران این روز بزرگ بودند و با الهام از آیه شریف «و ذکرهم بایام الله»[۲] منزلت و جلالت غدیر را گرامى داشته، فرمانهایى جهت ارج نهادن به آن فراراه دلدادگان و سرخوشان باده ولایت قرار داده اند.

یکى از جلوه هاى زیباى بزرگداشت غدیر در زیارت مخصوص امام علی (علیه السلام) در روز غدیر مشاهده مى شود. کلمات آن زیارت زمزمه روح نواز امام هادی (علیه السلام) است و تاریخ صدور آن سالى است که معتصم خلیفه عباسى آن حضرت را به بغداد احضار کرد. در این موقعیت، حضرت به زیارت امیرمومنان (علیه السلام) شتافت؛ حدیث دلبرى و یادمان ارزشهاى راستین را تجلى دیگر بخشید و میراث ماندگارى از شکوه ولایت در خاطره ها به یادگار گذاشت.

در زمینه اتقان سند و استحکام صدور آن صاحب «هدیه الزائرین» مى نویسد:

«شیخ جلیل محمد بن المشهدى ـ یکى از بزرگان علما است.ـ در مزار کبیر براى این زیارت شریفه سند بسیار معتبرى ذکر نموده که کمتر خبرى به قوت سند او مى رسد؛ و عبارت او در این مقام چنین است:

خبر داد مرا فقیه اجل ابوالفضل شاذان بن جبرئیل قمى از فقیه عماد محمد بن ابى القاسم الطبرى از ابى على از پدرش محمد بن الحسن (شیخ طوسى) از شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان از ابى القلسم جعفر بن قولویه از محمد بن یعقوب کلینى از على بن ابراهیم از پدرش ابراهیم بن هاشم از ابى القاسم حسین بن روح و عثمان بن سعید عمرى از ابى محمد حسن بن على العسکرى از پدرش «امام هادی (علیه السلام) » و این سلسله شریفه همه از اعیان علما و شیوخ طائفه و روساى مذهب اند و جناب ابوالقاسم حسین بن روح و عثمان بن سعید هر دو از نواب امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) هستند و بعد از تأمل معلوم مى شود که در تمام زیارات مأثوره زیارتى به این وجه از صحت و اعتبار و قوت سند پیدا نمى شود.»[۳]

محتواى زیارت درباره فرهنگ غدیر و زندگى شکوهمند امام علی (علیه السلام) است و موارد زیر از محورهاى مهم آن شمرده مى شود؛ بدین جهت، اندکى بر ساحل آن درنگ کرده، و روان خویش را از جام روح افزاى آن شادابى مى بخشیم:

فضائل امام على در قرآن

در زیارت غدیر از آیه ولایت یاد شده است که مى فرماید: (انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاه و یوتون الزکاه و هم راکعون و من یتول الله و رسوله و الذین آمنوا فان حزب الله هم الغالبون.) سرپرست و ولى شما تنها خدا است و پیامبر او و آنها که ایمان آورده اند، همانها که نماز برپا مى دارند، و در حال رکوع زکات مى دهند؛ و کسانى که ولایت خدا و پیامبرش و افراد با ایمان را بپذیرند، پیروزند، زیرا حزب و جمعیت خدا پیروز است.[۴]

مفسران اهل سنت و شیعه در شإن نزول این آیه به نقل از ابوذر چنین مى نویسند: ابوذر گفت: من به دو چشم خویش دیدم و به دو گوش خود شنیدم و چنانچه خلاف آن را نقل کنم، نابینا وناشنوا گردم. که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:

على قائد البرره و قاتل الکفره و منصور من نصره و مخذول من خذله؛ على پیشواى نیکان و قاتل کافران است. هر کس او را یارى کند، از ناحیه خداوند یارى مى شود و هر کس او را تنها بگذارد، خدا او را خوار مى سازد.

بدانید من روزى نماز ظهر را با پیامبر (صلی الله علیه و آله) خواندم. فقیرى کمک خواست؛ اما کسى چیزى به او نداد. در این حال سائل دستهاى خویش را به آسمان بلند کرد و گفت: خدایا! تو شاهد باش که من در مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله) کمک خواستم اما کسى به من کمک نکرد.

علی (علیه السلام) ـ که در حال رکوع بود و انگشتر در دست راست خویش داشت.ـ به سائل اشاره کرد. سائل به سوى حضرت رفت و خاتم از انگشتر حضرت بر گرفت. رسول گرامى اسلام ـ که این منظره را مشاهده کرده بود.- پس از نماز خویش دست به دعا برداشت و فرمود: خدایا، موسى از تو خواستار شرح صدر و آسانى کار و باز شدن گره زبان خویش براى فهماندن کلامش شد و از تو خواست برادرش هارون را وزیر و پشتیبان و شریک درکارش قرار دهى و تو در پاسخ او فرمودى: (سنسد عضدک باخیک و نجعل لکما سلطانا فلا یصلون الیکما بآیاتنا) بزودى بازوان تو را به وسیله برادرت محکم و نیرومند مى کنیم و براى شما سلطه و برترى قرار مى دهیم و به برکت آیات ما بر شما دست نمى یابند.[۵]

خدایا، من محمد پیامبر و برگزیده تو هستم. خدایا، به من سعه صدر و آسانى در کار عطا کن و على را ـ که از اهل من است.ـ وزیر و پشتیبان من قرار بده.

پس سوگند به خدا هنوز کلام پیامبر (صلی الله علیه و آله) تمام نشده بود که جبرئیل نازل شد و گفت: اى محمد! بخوان: انما ولیکم الله و رسوله… این شإن نزول را علاوه بر محدثان و مفسران شیعه بسیارى از اهل سنت نیز نقل کرده اند. نام گروهى از روایان اهل سنت این شإن نزول چنین است:

الف) طبرى (تفسیرطبرى، ج۶، ص۱۶۵)

ب) واحدى (اسباب النزول، ص۱۴۸)

ج) فخررازى (تفسیر فخررازى، ج۳، ص۴۳۱)

د) ابن صباغ مالکى (الفصول المهمه، ص۱۲۳)

ه)ابواسحاق ثعلبى(تفسیر ثعلبى، ج۲، ص۵۲)

و) گنجى شافعى (الکفایه، ص۱۰۶)

ز) خوارزمى (مناقب، ص۱۷۸)

ح) ابن حجر (الصواعق، ص۲۵)

استحکام این روایت نزد اهل سنت به گونه اى است که فاضل تفتازانى در کتاب شرح المقاصد[۶] و مولى على قوشچى در شرح تجرید مى گویند: انها نزلت باتفاق المفسرین فى على ابن ابى طالب(علیه السلام) حین اعطى السائل خاتمه و هو راکع فى صلاته.

به اتفاق مفسران این آیه در حق على ابن ابى طالب(علیه السلام) نازل گردید، زمانى که انگشترى را در حال رکوع به سائل بخشید.

مرحوم علامه امینى شصت و شش سند براى این حدیث ذکر مى کند که جویندگان مى توانند به آن مراجعه کنند[۷]

حسان در این باره سروده اى دارد که در مدارک اهل سنت نیز نقل شده است:

ایذهب مدحى و المحبین ضایعا و ما المدح فى ذات الاله بضائع

فانت الذى اعطیت اذ انت راکع فدتک نفوس القوم یا خیر راکع

بخاتمک المیمون یا خیر سید و یا خیر شار ثم یا خیر بایع

فانزل فیک الله خیر ولایه و بینها فى محکمات الشرایع

آیا مدح من و دیگر دوستداران و عاشقان ضایع مى گردد؟! چنین نیست، مدحى که در راه خدا باشد از بین نخواهد رفت. تو بودى اى اباالحسن که در حال رکوع با انگشترى مبارک خود انفاق کردى. جانهاى مردم فداى تو باد اى بهترین رکوع کننده و اى بهترین آقا و خیرخواه و اى بهترین فروشنده «مال خود به خدا».

سپس خداى درباره تو آیه ولایت «انما ولیکم الله» را ـ که بهترین ولایت است.ـ نازل فرمود و آن را در کتاب آسمانى و آیات روشن خویش بیان کرد.[۸]

امام هادی (علیه السلام) در نامه اى که به اهل اهواز ارسال داشت بر آنچه در این زیارت درباره آیه ولایت آمده تإکید ورزیده، مى فرماید: صحیح ترین خبرى که قرآن به صحت آن نیز گواهى داده است حدیثى است که به اتفاق نقل شده است که پیامبر گرامى اسلام فرمود: من دو جانشین ـ و در تعبیر دیگر دو چیز گرانبهاـ براى شما باقى مى گذارم: کتاب خدا و عترت.

اگر به این دو چنگ زنید، هرگز گمراه نخواهید شد و این دو از یکدیگر جدا نمى شوند تا در حوض بر من وارد شوند.

ما شواهد این حدیث را آشکارا در آیه (انما ولیکم الله و رسوله…) مى بینیم. «ثم اتفقت روایات العلمإ فى ذلک لامیرالمومنین (علیه السلام) انه تصدق بخاتمه و هو راکع» سپس روایات دانشمندان به اتفاق بیانگر آن است که این آیه شریف درباره امیر مومنان (علیه السلام) نازل شد آن هم زمانى که حضرت در حال رکوع انگشترش را صدقه داد. سپس رسول گرامى آن را به روشنى بیان کرد و فرمود: هر کس من مولاى اویم على مولاى اوست. خدایا، هر کس على را ولى باشد تو نیز او را ولى باش و هر کس با او دشمن باشد تو نیز او را دشمن باش؛ و در حدیث دیگر مى فرماید: على قرضهاى مرا پرداخت مى کند و او بعد از من خلیفه شما است.

از اینها متوجه مى شویم که قرآن بر درستى این اخبار گواهى داده، امت باید پذیراى آن باشد.[۹]

آیه ولایت و اثبات امامت علوى

قراین زیر نشان مى دهد مراد از «ولى» سرپرست و اولویت در تصرف است.

۱ ـ شإن نزول آیه

پس از اینکه پیامبر گرامى اسلام از خداوند خواست براى او وزیرى از اهل خویش همانند هارون وصى حضرت موسى قرار دهد، این آیه براى برآوردن این خواسته نازل شد و طبیعى است. آیه وقتى با خواست پیامبر (صلی الله علیه و آله) مطابق است که ولایت به معناى سرپرستى و وصایت باشد؛ زیرا در این صورت علی (علیه السلام) وزیر رسول خدا خواهد بود و خواسته آن حضرت اجابت شده است.

اگر ولایت به معناى «دوستدار» باشد، با خواست پیامبر هم آهنگ نیست.

۲ ـ مفرد بودن «ولى» و عدم تکرار آن

آیه همان ولایت خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله) را براى صدقه دهنده در حال رکوع نیز اثبات مى کند؛ زیرا ولى به صورت مفرد آمده و تکرارى صورت نگرفته است. با توجه به کلمه انماـ که در کلام عرب بیانگر انحصار است.ـ آیه شریف مى فهماند که این ولایت در خدا و پیغمبر و شخصى که در حال رکوع صدقه داده، منحصر است؛ و در این صورت جز معناى سرپرستى و اولیت در تصرف معنایى نخواهد داشت؛ زیرا اگر ولى در آیه به معناى دوست باشد، نادرستى آن روشن است و دوست مردم به این سه منحصر نیست.

کیفیت انطباق آیه بر امام علی (علیه السلام)

گروهى مى گویند: چگونه جمله «الذین آمنوا» در آیه ولایت بر امام علی (علیه السلام) منطبق مى شود درحالى که جمع است و نمى تواند براى فرد خاص استعمال شود.

در پاسخ به این اشکال گفته اند: «الذین امنوا» جمع است؛ اما براى تعظیم و بیان قدر و جلالت امیرمومنان علی (علیه السلام) جمع به کار رفته است.[۱۰]

افزون بر این، در بسیارى از آیات براى فرد خاص جمع به کار رفته. دو نمونه از این آیات عبارت است از:

الف) مفسران در ذیل آیه «وآخرون اعترفوا بذنبهم خلطوا عملا صالحا و آخر سیئا عسى ان یتوب علیهم»؛ و گروهى دیگر به گناهان خود اعتراف کردند و کار خوب و بد را به هم آمیختند، امید مى رود که خداوند توبه آنها را بپذیرد.[۱۱] گفته اند آیه مزبور ـ با آنکه جمع است.ـ فقط درباره ابولبابه انصارى نازل شده است.

ب) در آیه (الذین قال لهم الناس ان الناس قد جمعوا لکم فاخشوهم فزادهم ایمانا)؛ آنها که مردم به آنان گفتند مردم براى «حمله به» شما اجتماع کرده اند، از آنها بترسید. پس بر ایمانشان افزود.[۱۲]

نوشته اند: گوینده این سخن نعیم ابن مسعود اشجعى بود، اما آیه به صورت جمع نازل شده است.

مرحوم علامه امینى بیست آیه ذکر مى کند که در آنها لفظ جمع بر موردى خاص دلالت دارد.[۱۳]

رابطه پرداخت زکات وتوجه تام امام علی (علیه السلام) در نماز

گروهى نیز گفته اند:یکى از مقامات علی (علیه السلام) این است که وقت نماز چنان به ذات باریتعالى توجه داشت که هیچ چیز نمى توانست او را به خود مشغول سازد و حتى تیر از پاى مبارکش بیرون آوردند. در این صورت چگونه ممکن است به خواست سائل توجه کند و در حال رکوع انگشتر به او دهد؟!

بعضى پاسخ داده اند: شنیدن صداى سائل و به کمک او پرداختن توجه به خویشتن نیست بلکه عین توجه به خدا است؛ علی (علیه السلام) درحال نماز از خود بیگانه بود نه از خدا؛ به عبارت دیگر، آنچه با روح عبادت سازگار نیست، توجه به مسائل مربوط به زندگى مادى و شخصى است و توجه به آنچه در مسیر رضاى خدا است کاملا با روح عبادت سازگار است. معناى غرق شدن در توجه به خدا این نیست که انسان بى اختیار احساس خود را از دست بدهد، بلکه با اراده خویش توجه خدا را از آنچه در راه خدا و براى خدا نیست بر مى گیرد.[۱۴]

پاسخ دیگر این است که حالات حضرت به حسب نافله و نماز واجب فرق مى کرد. در نماز واجب استغراق و حضور و خشوع چنان بود که از همه چیز جز عظمت الهى غافل مى شد: اما در نماز نافله پرواز روحى اش این اوج و معراج را در همه حالات آن نداشته است؛ و ممکن است حضرت در حال نماز نافله صدقه به سائل بخشیده است.

شإن نزول و کیفیت نقل آن نیز بر درستى این مسإله گواهى مى دهد؛ زیرا نمازهاى واجب به امامت رسول گرامى اسلام خوانده مى شد و این مجال براى سائل پدید نمىآمد که تقاضایش را در حال نماز مطرح کند.

سومین پاسخ که مطلب را بیشتر روشن مى کند در مطالعه و مشاهده حالات اولیاى الهى نهفته است. آنان در سیر و سلوک روحى و میقات الهى خویش گاه چنان بى تاب و محو جمال ربوبى مى شدند که از همه آنچه در اطرافشان مى گذشت غافل بودند.

بى خود از شعشه پرتو ذاتم کردند باده از جام تجلى صفاتم دادند

برقى از منزل لیلى بدرخشید سحر وه که با خرمن مجنون دل افکار چه کرد

در حالات حضرت یعقوب پیامبر آمده است: از او پرسیدند: چگونه از پیراهن یوسف جایگاهش را تشخیص دادى اما در چاه کنعان او را ندیدى؟!

یکى پرسید زان گم گشته فرزند که اى روشن ضمیر پیر خردمند

ز مصرش بوى پیراهن شنیدى ولى در چاه کنعانش ندیدى

در جواب گفت: جذبه ها و حالات مختلف است و بر این اساس، تجلیات و درخشش ها نیز متفاوت.

بگفت احوال ما برق جهان است گهى پیدا گهى در زیر خاک است.[۱۵]

از پیامبر گرامى اسلام نقل شده است که فرمود: «لى مع الله وقت لا یسعها ملک مقرب و لا نبى مرسل.» مرا حالاتى است که هیچ فرشته مقرب الهى و پیامبر مرسلى به آن نرسد.[۱۶]

براین اساس، مى توان گفت: آن زمان که تیر از پاى مبارک علی (علیه السلام) بیرون آورده مى شد و حضرت هیچ التفاتى به آن نداشت، به اوج این پرواز و قله متعالى فناى فى الله مربوط است. اما زمانى که به سائل توجه مى کند، در حالى است که این پرواز و معراج روحى در آن اوج نیست.

البته دست ما خاکیان از سفر روحانى و درک شیوه و توجه تام حضرت به بارى تعالى کوتاه است و آن بزرگواران چنان است که خود فرمود: «لا یرقى الى الطیر» هیچ تیز پروازى بر ستیغ و بلنداى دانش و معنویت من دست نمى یابد.[۱۷]

مبالغه در قیمت انگشتر

انفاق انگشتر به وسیله امیر مومنان (علیه السلام) با حقایق تاریخى ـ که در منابع اسلامى فریقین وارد شده است.ـ اثبات مى شود. البته در این میان پیرایه هایى است که باید آن را از واقعیت این رخداد جدا ساخت. از آن جمله مبالغه هایى است که در قیمت انگشتر شده است. گروهى بهاى آن را معادل خراج و مالیات شام ذکر کرده اند. این قیمت به دلایل زیر نمى تواند اساس درستى داشته باشد.

۱ ـ مستند این تخمین ضعیف است و در روایات معتبر و صحیحى که در شإن نزول ذکر شده، اثرى از آن دیده نمى شود.

۲ ـ مطالعه در حالات و زندگى حضرت بیانگر آن است که حضرت از اموال نفیس و گرانبها استفاده نمى کرد. آنچه در روایات مورد اتفاق و معتبر آمده این است که «و کان یتختم بها»؛ حضرت همواره از این انگشتر استفاده مى کرد. بى تردید اگر انگشتر از نظر ارزش در سطح بالایى بود، حضرت به صورت مستمر از آن استفاده نمى کرد آن هم با موقعیت طاقت فرساى مسلمین در مدینه. این سخنان در قیمت انگشتر در ملاک ارزش بودن جاذبه هاى مادى ریشه دارد. آنچه در این فضلیت، شخصیت امام علی (علیه السلام) را آشکار مى سازد، اخلاص و ایثار در راه خداست نه ارزش مادى انگشتر. این روح عبودیت است که کار نیک را به سوى خدا رهنمون مى کند و موجب نزول آیات حق مى گردد.

دراین زمینه، آیات دیگرى نیز مورد استناد امام هادی (علیه السلام) قرار گرفته است که به ضمیمه محورهاى چهارگانه دیگر در آینده پى خواهیم گرفت. بدان امید که همچنان از کوثر «غدیر ولایت» سیراب و شاداب بوده، ولایت علوى روشنى بخش دل و جانمان باشد.