امام على علیه السلام در آینه قرآن

گنجینه‏ هاى گرانقدر تمدن و فرهنگ یک کشور در آثار باستانى، نوشتار علمى و پدیده ‏هاى کهن آن به چشم مى‏ خورد. و اندیشمندان فرهنگى جامعه از جمله یادگاران ماندگار یک مرز و بوم و یا آیین به شمار مى‏ روند که گاه ارزش یکى از آنان، برتر از تمامى آثار و بناهاى تاریخى محسوب مى ‏شود. فرهنگنامه‏ ها، دایره المعارف‏ ها، و یا کتاب هاى مقدس و آسمانى مردم، آینه‏ اى شفاف در معرفى چنین الگوهاى شایسته به دیگران بوده و بیانگر ویژگی هاى روحى، ارزش هاى معنوى و یا حماسه‏ هاى کم نظیر و گاه بى ‏نظیر هستند.

با نگاهى هر چند اندک به آثار طلایى اقوام گوناگون، چهره‏ هاى چشمگیرى را مى ‏یابیم که در صحنه‏ هاى پر فراز و نشیب علمى، الگویى معرفت آفرین به شمار مى‏ رفته ‏اند و یا در عرصه‏ هاى مبارزه و حماسه، نمونه ‏اى درس آموز بوده ‏اند، و یا در میدان جهاد با نفس و معبرهاى دشوار اخلاقى، معلمى پارسا محسوب شده، به گونه‏ اى که در زهد و بى‏ میلى به زینت‏ هاى فریباى زندگى، شهره شهرهاى بسیارى بوده ‏اند. و یا بر کرسى سخنورى، خطیبى فن آور و شهیر دانسته شده ‏اند.

اما در این میان، کمتر کسى را مى ‏یابیم که در صراط زندگى، الگویى بى‏ همتا، در عرصه دانایى و بینش، استادى یگانه، بر توسن سخن، شهسوارى خوش کلام، در سنگلاخ هاى مبارزه و جهاد، پیشوایانى اسطوره گونه و فرماندهى تمام عیار، در رهیابى به قله ‏هاى ترس و معنویت و دست‏یابى به بلنداى رهایى از بندها و اسارت‏ هاى هواها و هوس‏ ها، پیشگامى پیراسته و رهبرى وارسته، در محیط خانواده شوهرى سختکوش و پدرى دلسوز و در سجاده عبادت، عابدى تسلیم و انسانى سلیم محسوب شود، که گویى در کتاب شخصیت او، هزار صحیفه دلربا دیده مى‌‏شود که هیچیک با دیگرى یکسان نبوده و قابل جمع از نظر ظاهرى و یا برترى نباشد.

بى‏گمان عظمت ‏بیکران چنین انسانى، توان رهیابى به ژرفاى وجود او را، از همه مى‏رباید و سخنان افراد معمولى و عادى را بیهوده و کم‏ ارزش مى ‏نمایاند از اینرو شیفتگان شخصیت او باید وى را در آینه کلام پروردگارى یابند که خود پرورانده اوست، یا در صحیفه‏ اى جویند که انسان هاى همسان او نگاشته ‏اند و یا بر ساحل باور و در کنار اندیشه‏ هاى شیرین چنین شخصى از شخصیت‏ خدا گونه او، قطره‏ هایى در کام عطشناک خود ریزند تا نمى از اقیانوس ارزش ها و ویژگی هاى وى نصیب خود سازند.

قرآن را که مى‏ گشاییم، ده ها و حتى صدها آیه روشنگر و الگوبخش مى‌‏یابیم که نشان از رادمردى جاودانه دارد، والا گوهرى که افزون بر مقام عصمت که ارزش بس گرانبهاست فضایل کیمیا گون او در آینه آیات به خوبى بیان شده است و اکنون که چهارده قرن از زمان حیات وى مى‌‏گذرد، گویى او، انسان امروز جامعه ماست و یکایک ویژگی هاى وى، به مثال آفتاب عالمتاب، تمامى افراد را از ظلمت ‏هاى زندگانى رهایى مى‌‏بخشد.

على انسانى هزار بعدى که صدها سال است، نظم و نثر، تفسیر و فقه، کلام و حقوق، ریاضیات و ادبیات و … همه و همه از ریزش عظمت او روزى خوارند.

امام على بن ابیطالب (علیه السلام) است که تنها خداى او یاراى بیان صفات او را دارد و یا رسول حق که سفیر خداوندى است توان یادآورى ویژگی هاى وزیر و پسر عم خود را داراست.

اینک که در ماه رمضان نسیم روحبخش سخنان خداوندى، رواق وجودمان رابا عطر خود، معنویتى دیگر مى‏ بخشد، برخى از آیات قرآن کریم را درباره امیرمؤمنان على (علیه السلام) با نگاه دل مى‏ بینیم و سیماى على را در آینه قرآن نظاره مى‏ کنیم.

«و من الناس من یشرى نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤف بالعباد» (۱)

بعضى از مردم با ایمان و فداکار همچون على (علیه السلام) در لیله المبیت، به هنگام خفتن در جایگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) جان خود را در برابر خشنودى خدا مى‏ فروشند و خداوند نسبت‏ به بندگان مهربان است.

تفسیر آیه در کلام اهل سنت

مفسر معروف اهل تسنن، ثعلبى مى ‏گوید: هنگامى که پیامبر اسلام تصمیم به هجرت از مکه به مدینه گرفت، براى تحویل امانت ‏هاى مردم و پرداخت پول هاى آنان، على (علیه السلام) را بجاى خود قرار داد و شب هنگام که به سوى «غار ثور» حرکت نمود و مشرکان اطراف خانه او را محاصره کرده بودند، دستور داد على (علیه السلام) در بستر او بخوابد و پارچه سبز رنگى (برد خضرمى) که مخصوص خود پیامبر بود، روى خویش بکشد.

در این هنگام خداوند به «جبرئیل‏» و «میکائیل‏» وحى فرستاد که من بین شما برادرى ایجاد کردم و عمر یکى از شما را طولانى ‏تر قرار دادم، کدام یک از شما حاضر است ایثار به نفس کند و زندگى دیگرى را برخود ترجیح دهد. هیچیک حاضر نشدند. به آنان وحى کرد اکنون، على (علیه السلام) در بستر پیامبر خوابیده است و آماده فداى جان خویش است. به زمین روید و حافظ و نگاهبان او باشید.

هنگامى که جبرئیل بالاى سر و میکائیل پائین پاى على نشسته بودند، جبرئیل مى‏ گفت:«به‏ به! آفرین بر تو اى على! خداوند به واسطه تو بر فرشتگان افتخار مى‌‏کند».

ناگاه آیه «و من الناس …» نازل شد و در آن صفات على (علیه السلام) بیان ‏گردید. (۲)

ابن ‏ابى الحدید معتزلى از اهل سنت که درباره تفسیر این آیه بر این باورست، حماسه على (علیه السلام) در لیله المبیت – شب خوابیدن به جاى رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) – مورد تایید همگان است و غیر از کسانى که مسلمان نیستند و افراد سبک مغز، آن را انکار نمى‏ کنند. (۳)

«و اذان من الله و رسوله الى الناس یوم الحج الاکبر ان الله برى من المشرکین و رسوله فان تبتم فهو خیر لکم و ان تولیتم فاعلموا انکم غیر معجزى الله و بشر الذین کفروا بعذاب الیم.» (۴)

و این اعلامى است از ناحیه خدا و پیامبرش به «عموم‏» مردم در روز حج اکبر «روز عید قربان‏» که خداوند و پیامبر او از مشرکان بیزارند، با این حال اگر توبه کنید به نفع شماست و اگر سرپیچى نمایید، بدانید شما نمى ‏توانید خدا را ناتوان سازید «و از قلمرو و قدرتش خارج شوید» و کافران را به مجازات دردناک بشارت ده.

تفسیر آیه در کلام اهل سنت

احمد حنبل – پیشواى معروف اهل سنت – از ابن عباس نقل مى‏ کند که پیامبر فلان شخص (خلیفه نخست) را فرستاد و سوره توبه را به او داد – تا به مردم هنگام حج ابلاغ کند – سپس على (علیه السلام) را به دنبال او فرستاد و آن را از وى گرفت و فرمود: ابلاغ این سوره تنها به وسیله کسى باید باشد که او از من است و من ازاویم. (۵)

«ان الذین اجرموا کانوا من الذین آمنوا یضحکون و اذا مروا بهم یتغامزون‏» (۵)

بدکاران «در دنیا» پیوسته به مؤمنان مى‏ خندیدند و هنگامى که از کنار آنها مى ‏گذشتند، آنان را با اشارات مورد سخریه و استهزا قرار مى ‏دادند.

تفسیر آیه در کلام سنت

پاره‏اى از مفسران اهل سنت در تفسیر این آیه، چنین نوشته ‏اند که:

روزى على (علیه السلام) و جمعى از مؤمنان از کنار جمعى از کفار مکه گذشتند، آنها به حضرت و مؤمنان خندیدند و آنها را استهزا نمودند، این آیات نازل شد و سرنوشت مسخره کنندگان را در قیامت روشن ساخت. (۷)

«فمن حاجک فیه من بعد ما جاءک من العلم، فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءکم و نساءنا و نساءکم و انفسنا و انفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله على الکاذبین‏» (۸)

هرگاه بعد از علم و دانش که «درباره مسیح‏» به تو رسیده «باز» کسانى بر تو به ستیز برخیزند به آنها بگو: بیائید ما فرزندان خود را دعوت مى‏کنیم، شما هم فرزندان خود را، ما زنان خویش را دعوت مى‏ کنیم، شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت مى‏ کنیم، شما هم از نفوس خود، آنگاه مباهله مى‌‏کنیم و لعنت‏ خدا را بر دروغگویان قرار مى‌‏دهیم.

مباهله به معناى رها کردن و قید و بند را از چیزى برداشتن یعنى بنده را به حال خود گذاشتن و عاقبت کار او را به دست ‏خدا سپردن.

تفسیر آیه در کلام اهل سنت

انبوه بى ‏شمارى از مفسران اهل سنت «ابناءنا» در آیه را اشاره به حسن و حسین (علیهما السلام) نساءنا را فاطمه(علیها السلام) و انفسنا را اشاره به على (علیه السلام) دانسته ‏اند. که نشان از چشمگیرى مقام على (علیه السلام) در عرصه نفرین نمودن دشمنان و آشکار شدن حق و در کنار رسول خدا و حتى همانند جان او گردیدن، بیان شده است. (۹)

«سال سائل بعذاب واقع، للکافرین لیس له دافع من الله ذى المعارج‏» (۱۰)

تقاضاکننده ‏اى تقاضاى عذابى کرد که واقع شد! این عذاب مخصوص کافران است و هیچکس نمى‏ تواند آن را دفع کند. از سوى خداوند ذى المعارج – صاحب فرشتگانى که بر آسمان ها صعود مى‏ کنند – است.

تفسیر آیه در کلام اهل سنت

علامه امینى نام سى نفر از عالمان اهل سنت را بیان مى‏ کند که همگى علت نزول این سه آیه را درخواست عذاب از سوى منکر انتصاب و ولایت على (علیه السلام) بعد از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در صورت حقانیت امامت آن حضرت – دانسته ‏اند. داستان از این قرار بود که:

چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) على (علیه السلام) را در روز غدیرخم به خلافت منصوب نمود و درباره او فرمود: هر که من مولا و ولى او هستم، على مولا و ولى اوست،

چیزى نگذشت که این سخن در تمامى شهرها منتشر شد. نعمان بن حارث فهرى خدمت پیامبر آمد و گفت: تو ما را دستور دادى، شهادت به یگانگى خدا و رسالت‏ خود از سوى او دادى، سپس دستور به جهاد و حج و روزه و نماز و زکات دادى، ما همه اینها را پذیرفتیم، اما با اینها راضى نشدى تا اینکه این جوان؛ اشاره به على (علیه السلام) را به جانشینى خود منصوب کردى و گفتى:

من کنت مولاه فعلى مولاه

آیا این سخن از ناحیه خودت است‏ یا از سوى خدا؟

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

قسم به خدایى که معبودى جز او نیست، این از ناحیه خدا است.

نعمان روى برگرداند و در حالى که مى‏ گفت: خداوندا! گر این سخن حق است و از ناحیه توست، سنگى از آسمان بر ما بباران!

اینجا بود که ناگهان سنگى بر سرش فرود آمد و او را هلاک کرد. ناگاه آیه «سال سائل بعذاب واقع، للکافرین لیس له دافع‏» نازل شد.

«اهدنا الصراط المستقیم‏» (۱۲)

ما را به راه راست هدایت فرما.

تفسیر آیه در کلام صاحب نظران

علامه طباطبایى در المیزان از «فقیه‏» و «تفسیر عیاشى‏» نقل نموده که «صراط مستقیم‏» در این آیه: امیرمؤمنان، على (علیه السلام) است. (۱۳)

در سخن دیگرى از امام صادق (علیه السلام)، صراط مستقیم، راه به سوى معرفت‏خدا تفسیر شده که دو صراط است، یکى صراط در دنیا و دیگرى صراط در آخرت، صراط در دنیا امام واجب الاطاعه است، کسى که او را شناخته و از وى پیروى کنند و در آخرت صراطى است که پل دوزخ است و کسانى که در دنیا امام واجب الاطاعه را نشاسند، بر این صراط لغزیده و در آتش دوزخ هلاک خواهند شد. (۱۴)

«الذین ینفقون اموالهم بالیل و النهار سرا و علانیه فلهم اجرهم عند ربهم و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون‏» (۱۵)

کسانى که اموال خود را در شب و روز، پنهان و آشکار انفاق مى‏ کنند، پاداششان نزد پروردگار آنان است و نه ترسى براى آنهاست و نه غمگین مى‏ شوند.

تفسیر آیه در کلام اهل تسنن

افزون بر مفسران شیعى، عالمان اهل تسنن نیز در تفاسیر خود نزول این آیه را درباره حضرت على (علیه السلام) دانسته ‏اند، کسانى چون ابن عساکر، طبرانى، ابن حاتم، ابن جریر و امام فخر رازى. (۱۶)

داستانى که شان نزول و علت نازل شدن آیه را در آن بیان کرده ‏اند آن است که: امام امیرالمؤمنین (علیه السلام) در حالى که تنها چهار درهم داشت، یک درهم در روز، یک درهم در شب، سومین آن را مخفیانه و درهم آخر را آشکارا در راه خدا انفاق نمود.

اما حکم کلى و معیارى که در تمامى عصرها و نسل‏ ها درس آموزى آن براى دین‏ باوران آن ضرورى مى‏ نماید، آن است که انفاق کنندگان باید از نظر پنهان یا پیدا بودن عمل خویش، جنبه‏ هاى اخلاقى و اجتماعى و یا شخصیت انسان هایى را که بدانها کمک مى‏ کنند، مراعات نمایند، آنجا که حفظ آبروى افراد لازم است، از انفاق آشکار دورى کنند و زمانى که تعظیم شعائر مذهبى، تشویق دیگران به عمل شایسته و الهى مطرح است، یا هتک احترام مسلمانى نمى‏ شود، در نگاه دیگران کمک کنند.

اما در هنگام انفاق و پس از آن از فقر و تنگدستى بیمى نداشته باشند و به وعده‏ هاى خداوند ایمان داشته، به او توکل کنند تا بدینسان، رضایت‏ خداوند را کسب و آثار اخروى را جلب نمایند، (۱۷) همانند امام متقیان و پیشواى خداجویان على (علیه السلام).

«لنجعلها لکم تذکره و تعیها اذن واعیه‏» (۱۸)

تا آن – نزول عذاب بر ستمکاران و مستکبران – را وسیله تذکرى براى شما قرار دهیم و گوش هاى شنوا آن را نگهدارى مى‏ کنند.

تفسیر آیه در کلام اهل تسنن و تشیع

برخى از مفسران شیعى سى حدیث از اهل تسنن و تشیع در نزول این آیه درباره شخصیت ‏حضرت على (علیه السلام) نقل کرده ‏اند که نشانگر عظمت مقام امام (علیه السلام) نسبت‏ به دانایى اسرار پیامبر و وراثت تمام علوم رسول خدا است. (۱۹)

حدیث از آنجا آغاز مى ‏شود که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) – هنگام نزول آیه «و تعیها اذن واعیه‏»

و گوش هاى شنوا آن را نگهدارى مى‏ کنند. فرمود:

«من از خداوند درخواست کردم گوش هاى على را از این گوش هاى شنوا و نگه دارنده حقایق قرار دهد»

به دنبال سخن پیامبر، على (علیه السلام) فرمود:

«من هیچ سخن بعد از آن از رسول خدا نشنیدم که آن را فراموش کنم. تا به همیشه آن را به خاطر داشتم‏» (۲۰)

«ان الابرار یشربون من کاس کان مزاجها کافورا… و یطعمون الطعام على حبه مسکینا و یتیما و اسیرا، انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا» (۲۱)

نیکان از جامى مى‌نوشند که با عطر خوشى آمیخته است… «آنان‏» غذاى – خود را و با این که به آن علاقه و نیاز دارند به مسکین و یتیم و اسیر مى‌‏دهند – و مى‌گویند – ما شما را براى خدا طعام مى‏‌دهیم و هیچ پاداش و تشکرى از شما نمى‌خواهیم.

تفسیر آیه در کلام اهل تسنن و تشیع

۳۴ نفر از عالمان معروف اهل تسنن، با نقل حدیثى در کتاب هاى خود، این آیات را درباره ایثار امام على (علیه السلام) و خاندان تابناک او دانسته ‏اند (۲۲) و تمامى عالمان شیعى، هیجده آیه مورد بحث را از افتخارات بى‏ نظیر و فضایل بسیار مهم حضرت على، فاطمه‏ زهرا و فرزندانشان (علیه السلام) شمرده ‏اند. (۲۳) ماجراى نزول آیات بدین گونه بود که حسن و حسین (علیهما السلام) بیمار شدند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با جمعى از یاران به عیادتشان رفتند و به على (علیه السلام) فرمودند:

اى ابوالحسن! خوب بود نذرى براى شفاى فرزندان خود مى‏ کردى.

على و فاطمه و فضه (خادم آنان)  نذر کردند؛ اگر آن دو شفا یابند، سه روز روزه بگیرند(طبق برخى از روایات حسن و حسین (علیهما السلام) نیز گفتند ما هم نذر مى‏ کنیم روزه بگیریم چیزى نگذشت که هر دو شفا یافتند، در حالى که از نظر مواد غذایى، دست‏ خالى بودند، على سه من جو قرض نمود و فاطمه (سلام الله علیها) یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت، هنگام افطار سائلى بر در خانه آمد و گفت:

السلام علیکم یا اهل بیت محمد؛ سلام بر شما اى خاندان محمد! مستمندى از مستمندان مسلمان هستم، غذایى به من دهید، خداوند به شما از غذاهاى بهشتى مرحمت کند.

آنان همگى مسکین را بر خود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشیدند. روز دوم همچنان روزه گرفتند و موقع افطار یتیمى نداى کمک سر داد و باز آنان غذاى خود را به او دادند. و در سومین روز روزه، اسیرى از غذاى آنان طلب نمود و باز آنان با آب افطار نمودند.

صبح فردا على دست ‏حسن و حسین را گرفته، خدمت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) آمدند و هنگامى که حضرت عزیزان خود را نظاره مى ‏نمود، دید از شدت گرسنگى مى ‏لرزند! فرمود: این حالى را که در شما مى‏ بینم براى من بسیار گران است. سپس برخاست و با آنان به خانه فاطمه وارد شدند، دید دختر عزیزش در محراب عبادت ایستاده است، در حالى که از شدت گرسنگى شکم او به پشت چسبیده و چشمانش به گودى نشسته است.

اندوه وجود پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را فرا گرفت و در حالى که غبار غم بر قلب مبارک حضرت نشسته بود، جبرئیل نازل شد و گفت:

«اى محمد! این سوره را بگیر، خداوند با چنین خاندانى به تو تهنیت مى‏ گوید، سپس سوره هل اتى – و هجده آیه مربوط به ایثار حضرت على حسن و حسین (علیهما السلام) را نازل نمود.» (۲۴)

«اجعلتم سقایه الحاج و عماره المسجد الحرام کمن آمن بالله و الیوم الاخر و جاهد فى سبیل الله لا یستوون عند الله، و الله لا یهدى القوم الظالمین.» (۲۵)

آیا سیراب کردن حجاج و آباد ساختن مسجدالحرام را همانند «عمل‏» کسى قرار دادید که ایمان به خدا و روز قیامت آورده و در راه او جهاد کرده است. «این هر دو» هرگز نزد خدا مساوى نیستند و خداوند گروه ظالمان را هدایت نمى‏ کند.

تفسیر آیه در کلام اهل تسنن

دانشمندان معروف اهل سنت ‏حاکم «ابوالقاسم حسکانى‏» از «بریده‏» نقل مى‏‌کند که شیبه و عباس هر کدام بر دیگرى افتخار مى‏ کردند. على (علیه السلام) از کنار آن دو مى‌‏گذشت از افتخار نمودن آن دو پرسش نمود. عباس گفت: امتیازى به من داده شده که احدى ندارد و آن مساله آب دادن به حجاج خانه خدا است.

شیبه گفت: من تعمیر کننده مسجد الحرام و کلیددار خانه کعبه هستم. على (علیه السلام) گفت: با اینکه از شما حیا مى ‏کنم، باید بگویم که با این سن کم افتخارى دارم که شما ندارید. آن دو پرسیدند کدام افتخار؟!

حضرت فرمود: من با شمشیر جهاد کردم تا شما ایمان به خدا و پیامبر – درود خداوند بر او خاندان وى باد – آوردید.

عباس خشمناک برخاست و دامن کشان نزد رسول الله رفت. (و به عنوان شکایت) گفت: آیا نمى ‏بینى، على با من چگونه سخن مى‏ گوید؟

پیامبر على (علیه السلام) را خواست و از چگونگى ماجرا پرسش کرد. ناگاه جبرئیل نازل شده و گفت: اى محمد! پروردگار به تو سلام مى‏ فرستد و مى‏ گوید این آیات را بر آنها بخوان:

«اجعلتم سقایه الحاج و …» (۲۶)

امید آنکه نسیمى روح‏بخش از بوستان معرفت قرآن، نهال وجودمان را رایحه علوى بخشیده باشد و به زودى در کنار تربت پاک آن امام زمزمه کنیم.

اى آفتاب آینه‏ دار جمال تو مشک سیاه مجمره ‏گردان خال تو (۲۷)

پى‏ نوشت ها

۱- سوره بقره /۲۰۷؛

۲- تفسیر نمونه، آیت الله مکارم و جمعى از نویسندگان، ج ۲، ص‏۴۶؛ الغدیر، ج ۲، ص‏۴۴؛

۳- شرح نهج ‏البلاغه، ابن ابى الحدید، ج‏۳، ص ۲۷۰؛ احیاء العلوم، غزالى، ج‏۳، ص ۲۳۸؛ نزهه المجالس، صفورى، ج‏۲، ص‏۲۰۹؛ تذکره الخواص، سبط ابن جوزى حنفى، ص ۲۱؛ مسند، احمد حنبل، ج‏۱، ص ۳۴۸؛ تاریخ طبرى، ج‏۲، ص‏۹۹ – ۱۰۱؛ سیره ابن هشام، ج ۲، ص‏۲۹۱؛ تاریخ یعقوبى، ج‏۲، ص‏۲۹؛

۴- توبه /۳؛

۵- مسند احمد حنبل: ج‏۱، ص ۲۳۱(طبع مصر)؛ همان، ج‏۳، ص‏۲۱۲؛ همان، ج‏۱، ص ۱۵۰؛ خصایص نسائى، ص ۲۸؛

۶- مطففین /۲۹ و ۳۰؛

۷- تفسیر فخر رازى، قرطبى، روح المعانى و کشاف، ذیل آیه‏۲۹ و ۳۰ از سوره مطففین.

۸- آل عمران / ۶۱؛

۹- صحیح مسلم، ج‏۷، ص ۱۲۰؛ مسند احمد بن حنبل، ج‏۱، ص ۱۸۵؛ تفسیر طبرى، ج‏۳، ص ۱۹۲؛ مستدرک حاکم نیشابورى، ج‏۳، ص ۱۵۰؛ دلائل النبوه، حافظ ابونعیم اصفهانى، ص‏۲۹۷؛ روح المعانى، آلوسى، ج‏۳، ص‏۱۶۷؛ کشاف، زمخشرى، ج‏۱، ص‏۱۹۳؛ فصول المهمه ابن صباغ، ص ۱۰۸؛ الجامع لاحکام القرآن، علامه قرطبى، ج‏۳، ص ۱۰۴؛

۱۰- معارج / ۱ و۳؛

۱۱- تفسیر نمونه، ج ۲۵، ص‏۷؛

۱۲- فاتحه / ۵؛

۱۳- تفسیر المیزان(ترجمه)،ج‏۱، ص‏۴۹؛ تفسیر البرهان، علامه بحرانى، ج‏۱، ص ۵۰؛

۱۴- همان.

۱۵- بقره / ۲۷۴؛

۱۶- نگاه کنید به تفسیر نورالثقلین، ج‏۱، ص ۲۹۰ و ۲۹۱؛

۱۷- تفسیر نمونه، ج ۲، ص‏۲۶۷؛

۱۸- الحاقه / ۱۲؛

۱۹- تفسیر قرطبى، ج‏۱، ص‏۶۷۴۳؛ مجمع البیان، روح البیان، روح المعانى، المیزان و تفسیر ابوالفتوح رازى، ذیل آیه ۱۲ سوره معارج.

۲۰- مناقب ابن مغازلى شاخصى، ص ۲۶۵؛

۲۱- انسان / ۵ و ۸ و۹؛

۲۲- الغدیر، ج‏۳، ص‏۱۰۷ تا ۱۱۱؛ احقاق الحق، ج‏۳، ص‏۱۵۷ تا ۱۷۱؛

۲۳- تفسیر نمونه، ج ۲۵، ص ۳۴۵؛

۲۴- تفسیر احسن الحدیث، ج‏۱۲، ص ۲۷۴؛ الجدید، ج‏۷، ص‏۲۸۳؛ حجه التفاسیر، ج‏۷، ص‏۱۳۹؛ الکاشف، ج‏۴، ص ۶۷۰؛ کشف الاسرار، ج ۱۰، ص‏۳۱۹؛

۲۵- توبه /۱۹؛

۲۶- تفسیر طبرى، فخررازى و آثار اصحاب النزول واحدى؛ تفسیر خازن بغدادى؛ معالم التنزیل بغوى؛ مناقب ابن مغازلى و جامع الاصول ابن اثیر، براى توضیح بیشتر درباره این حدیث و مشخصات مدارک آن به احقاق الحق مرحوم شوشترى، ج‏۳، ص ۱۲۲ تا۱۲۷ مراجعه کنید(تفسیر نمونه، ج‏۷، ص ۳۲۲؛)

۲۷- دیوان خواجه حافظ شیرازى، غزل شماره ۴۰۰؛

منبع: ماهنامه کوثر؛ شماره ۲۲