الفخری فی آداب السلطانیه

الفخری فی آداب السلطانیه و الدول الإسلامیه مشهور به اَلآدابُ السُّلطانِیه، کتابی تاریخی به زبان عربی، نوشته صفی‌الدین محمد بن طباطبا معروف به ابن طِقطَقی (۶۶۰ ۷۰۹ق/۱۲۶۲۱۳۰۹م)، نویسنده، ادیب و مورخ شیعی امامی و از خاندان امام حسن مجتبی(ع) است. این کتاب قدیمی‌ترین اثر سیاسی تاریخی پس از فروپاشی خلافت عباسیان است که فصل دوم آن در مورد رویدادهای مربوط به حکومت عباسیان می‌باشد.

عنوان دیگر کتاب الفخری فی الآداب السّلطانیه و الدّول الاسلامیه است. گاه آن را به اختصار، الفخری گویند. واژه اخیر اشاره به فخرالدین عیسی بن ابراهیم فرمانروای موصل در آن روزگار است که اثر به نام او نگاشته‌ شده است.

این کهن‌ترین اثر سیاسی تاریخی پس از فروپاشی خلافت عباسیان است.

محتوای کتاب

کتاب از یک مقدمه کوتاه و ۲ فصل تشکیل می‌شود:

محتوای فصل اول

فصل یکم، پند و اندرزهایی است که برای فرمانروایان و دولتمردان سودمند است.

این فصل نزدیک به یک پنجم کتاب را در برمی‌گیرد و آداب فرمانروایی و چگونگی اداره جامعه را نشان می‌دهد.

منابع مورد توجه در فصل اول

مایه عمده کار نویسنده در این فصل، اندرزنامه‌ها و کتاب‌هایی مانند کلیله و دمنه، جاویدان خرد (و ترجمه عربی آن آداب العرب و الفُرس)، خردنامه و مانند اینهاست.

نگارنده در اینجا اندرزهایی از گفته قباد، انوشیروان، اسکندر، فرزانگان ایران و هند، پادشاهان ایرانی و جز ایشان آورده و آیات و احادیثی نیز در تأیید آنها نقل کرده است.

محتوای فصل دوم

فصل دوم، گزارش تاریخ اسلام از آغاز تا سقوط بغداد به دست هولاکوخان مغول در جمادی‌الثانی ۶۵۶ق/ ژوئن ۱۲۵۸م است. در این فصل به وزیران هر خلیفه بیش از خود وی توجه شده و درباره ایشان به تفصیل بیشتری سخن رفته است.

منابع مورد توجه در فصل دوم

مهم‌ترین منابع کار نویسنده در فصل دوم، تاریخ‌هایی چون، طبری (د ۳۱۰ق/۹۲۲م)، مسعودی (د ۳۴۶ق/۹۵۷م)، ابن اثیر (د ۶۲۸ق/۱۲۳۱م) و نیز کتاب الاوراق نوشته ابوبکر محمد صولی (د ۳۳۵ق/۹۴۶م) است.

ابن طقطقی از مأخذ اخیر بیشتر در نوشتن شرح حال و کارهای وزیران خلفای عباسی بهره گرفته است. از همین روست که از هنگام درگذشت صولی تا مدت بیش از یک قرن، از وزیران خلفا سخنی در میان نیست.

تاریخ نگارش کتاب

این کتاب به تصریح نویسنده در فاصله میان جمادی الثانی، تا ۵ شوال سال ۷۰۱ق/ فوریه تا ۳ ژوئن ۱۳۰۲م، در شهر موصل نگارش یافته است.

مهم‌ترین بخش کتاب

بخش مربوط به دوره عباسی در فصل دوم این کتاب ارزش ویژه‌ای دارد.

دلیل اهمیت بخش مربوط به دوره عباسی این است که بلافاصله پس از انقراض نظام عباسی و در شرایط کاهش فشارهای تحمیل شده از سوی خلفا، دانشمندی از طایفه امامی برای نخستین‌بار امکان تاریخ‌نگاری یافته و گوشه‌هایی از فساد آن نظام را آشکار ساخته است.

البته این واقعیت که بیشتر زورمندان آن روزگار در زوال حکومت عباسیان سوگوار بودند و اینکه این اثر برای حاکمی از قماش همان زورمندان سوگوار نوشته می‌شد، مانع شده است که نویسنده دیدگاههای خود را درباره آن نظام، با صراحت کافی مطرح کند. از این رو نقد وی از نظام عباسی بسیار ملایم است، اما همین نقد ملایم نیز تا روزگار نگارش این کتاب سابقه نداشته است.

ستایش‌های ابتدای کتاب

نویسنده، چند صفحه نخستِ کتاب را به ستایش از فرمانروای موصل اختصاص داده و سپس چند صفحه‌ای نیز در ستایش کتاب خود آورده و طی آن اثر خویش را سودمندتر از حماسه ابوتمام و مقامات همدانی و حریری شمرده است.

محورهای مهم کتاب

تعیین سمت و سوی تدوین کتاب

نویسنده در آغاز فصل یکم می‌گوید: این کتاب جای سخن درباره حقیقت فرمانروایی و تقسیم شدن آن به ریاست‌های دینی و دنیوی مانند خلافت و سلطنت و امارت و ولایت و آنچه از اینهمه برپایه شرع استوار بوده یا نبوده و آرای صاحب‌نظران در باب امامت نیست.

ویژگی‌های رئیس

رئیس فاضل باید از خرد، عدالت، دانش، پرهیزکاری و بخشش برخوردار و از خشم، بخل و تندی بر کنار باشد.

ترجیح فرمانروای غیرمسلمان بر مسلمان

وی پاسخ علی بن طاووس (د ۶۶۴ق/۱۲۶۶م) را به پرسش هولاکوخان در ترجیح فرمانروای غیرمسلمان دادگر بر مسلمان ستمکار نقل می‌کند و وجود اعلم معصوم را در جامعه لازم نمی‌داند و هوشیاری و فهم حاکم را کافی می‌شمرد.

انتقاد از خلفای اموی و عباسی

از بیشتر خلفای اموی و عباسی انتقاد می‌کند و صریحاً اعلام می‌دارد که هارون‌الرشید از خدای تعالی بیم نداشته است.

آداب فرمانروایی

کشتن بی‌تأمل را جایز نمی‌داند و شکنجه به‌ویژه با آتش را نکوهش می‌کند.

انتقام‌جویی را زشت می‌شمرد و در دوری از این صفت علی بن ابی طالب(ع) را مثال می‌آورد.

همچنین وی در بسیاری از جاهای این کتاب علاقه خود را به اهل بیت پیامبر(ص) نشان می‌دهد.

نقاط ضعف کتاب

این اثر شامل برخی لغزش‌های تاریخی نیز هست. مؤلف، از جمله در نقل رویدادهای مربوط به حلاج و قرمطیان و افتادن بغداد به دست ترکان سلجوقی، مطالب نادرستی آورده است.

چاپ در خارج از کشور

در قرن ۱۳ق/۱۹م بخش‌هایی از این کتاب در پاریس (۱۸۰۶و ۱۸۳۴ و ۴۶۱۸۴۷م)، وین (۱۸۱۶م)، بُن (۱۸۲۳م)، طرابلس (۱۸۲۸م)، مسکو (۱۸۷۰م) و رم (۱۸۸۴م) منتشر شده است.

چاپ یکجای آن نخستین‌بار در ۱۸۶۰م در شهر گوتای آلمان انجام گرفته و در ۱۸۹۵م نیز با مقدمهای به زبان فرانسوی در پاریس منتشر گردیده است.

همین چاپ بعدها در قاهره و بیروت چندین بار منتشر شده است.

ترجمه به زبان‌های مختلف

این اثر به زبان‌های انگلیسی و فرانسوی نیز ترجمه و منتشر گردیده است.

ترجمه به فارسی

کتاب را محمد وحید گلپایگانی به فارسی برگردانده و نام «تاریخ فخری در آداب ملک‌داری و دولت‌های اسلامی» بر آن گذاشته است.

این ترجمه در ۱۳۵۰ش در تهران چاپ و منتشر شده و دیگر باره در ۱۳۶۰ش تجدید چاپ گشته است.

1. منابع:
2.     آقابزرگ، الذریعه، جلد ۱۶، ص۱۲۵.
3.     محمد بن علی بن طباطبا ابن الطِقْطَقی، الفخری فی الآداب السلطانیه و الدّول الاسلامیه، مصر، المطبعه الرحمانیه، ۱۹۳۸م، جم.
4.     عبدالرزاق بن محمد ابن الفوطی، الحوادث الجامعه، بغداد، ۱۳۵۱ق، ص۲۶۲-۲۶۵.
5.     ادوارد براون، تاریخ ادبی ایران، ترجمه علی‌پاشا صالح، تهران، ابن سینا، ۱۳۳۵ش.
6.     بروکلمان، تاریخ ادبیات عرب، ذیل واژه ۲/۲۰۷ ۲۰۸؛ ۲/۲۰۱۲۰۲؛ دانشکده ادبیات، فهرست خطی، ۸/۸۰.
7.     دانشنامه ایران و اسلام.
8.     دایره المعارف الاسلامیه.
9.     دایرهالمعارف فارسی.
10.     زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، ۱۹۶۹، ج۷، ص۱۷۴.
11.     عبدالحسین زرین‌کوب، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳ش، ص۱۲.
12.     محمد قزوینی، یادداشت‌ها، به کوشش ایرج افشار، تهران، علمی، ۱۳۶۳ش، ج۸، ص۹۱-۹۴.
13.     عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۱۱، ص۵۱.
14.     لغت‌نامه دهخدا.
15.     محمود مهدی دامغانی، «ابن الطقطقا و کتاب الفخری»، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی *مشهد، شم ۱۴ (بهار ۱۳۵۴ش)؛ ص۱۵۶-۱۷۳.
16.     هندوشاه بن عبدالله نخجوانی، تجارب السّلف، به کوشش عباس اقبال، تهران، طهوری، ۱۳۵۷ش، مقدمه.

    منبع مقاله: دائره المعارف بزرگ اسلامی