البرهان فی تفسیر القرآن

مقاله قابل قبول عدم رعایت شیوه‌نامه ارجاع شناسه ارزیابی نشده عدم جامعیت نیازمند خلاصه‌سازی

البرهان‌ فى‌ تفسیر القرآن‌، از مهم‌ترین‌ تفاسیر روایی شیعه ، تألیف سید هاشم بحرانی (حدود ۱۰۵۰ق-۱۱۰۷ق یا ۱۱۰۹ق). نویسنده در این تفسیر به تناسب آیات قرآن کریم، به موضوعات‌ فقهی، قصص‌، احادیث نبوی و فضایل‌ اهل بیت(ع) اشاره کرده است‌. بحرانی اخباری است و تفسیر وی با این رویکرد نوشته شده است. مفسران و پژوهشگران، اشکالات و انتقاداتی بر برخی مطالب آن وارد کرده‌اند.

این تفسیر فقط روایات تفسیری آیات قرآنی را گرد آورده و مؤلف از تحلیل، ارزیابی و اجتهاد درباره معانی آیات که در تفاسیری مانند التبیان دیده می‌شود، پرهیز کرده است.

سید هاشم بحرانی

سید هاشم بحرانی مشهور به علامه بحرانی از فقها، محدثین و مفسرین شیعه در قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم قمری است.

وی در مقدمه کتابش، انگیزه خود از نگارش این تفسیر را ارائه منبعی برای فهم تفاسیر اهل بیت از آیات قرآنی و اسرار قرآن کریم و ضرورت آشنایی با نظرات ایشان برای فهم این کتاب آسمانی معرفی کرده است[۱]

ساختار و سبک تالیف

مؤلف در مقدمه کتاب می‌نویسد:

کتاب البرهان، شما را بر بسیاری از اسرار علوم قرآن آگاه می‌سازد. برخی مسائل علوم شرعی، قصص و اخبار انبیاء(ع) و فضائل اهل بیت امامت(ع) را برای شما، روشن می‌گرداند… من روایات را از کتب معتبر، قابل اعتماد و مورد رجوعی، انتخاب کردم که مؤلفین آنها از مشایخ معتبر و علمای منتجب هستند. اغلب روایات را از طریق امامیه نقل کرده‌ام، ولی در آنجایی که روایات اهل سنت موافق روایات اهل بیت(ع)، یا در  فضائل اهل بیت(ع) هستند، از آنها نیز نقل نموده‌ام. از ابن عباس نیز مقدار کمی در تفسیر آیات، نقل کرده‌ام، زیرا او شاگرد حضرت علی(ع) بوده‌است.[۳]

شیوه وی در این کتاب چنین است که ابتدا به نام سوره و محل نزول، فضیلت سوره و تعداد آیات، اشاره می‌کند، آنگاه آیاتی را که دارای روایت تفسیری‌اند، ذکر کرده، روایات مربوط به هر آیه قرآنی را به دنبال آن نقل می‌نماید.[۴]

علامه بحرانی‌ در البرهان‌، تنها به‌ ذکر روایات‌ و اخبار بسنده‌ کرده‌ و سلسله‌ اسناد احادیث‌ِ ضبط‌شده‌ و احادیث‌ اهل‌ سنت‌ را به‌ صورت‌ جداگانه‌ در پایان‌ هر بخش‌ آورده‌ است‌. او کتاب‌ تفسیر خود را بیان‌ تأویل‌ آیات‌ می‌داند.[۵]و منظور وی‌ از تأویل‌ دقیقاً احادیث‌ نقل‌ شده‌ از امامان‌ معصوم‌(ع) و ذکر فضایل‌ آنان‌ است‌. وی‌ در خلال‌ تفسیر خود توضیحی‌ بر مطالب‌ جمع‌آوری‌ شده‌، نیفزوده‌ است‌، اما در مقدمه مفصلی‌ که‌ پیش‌ از تفسیر آورده‌، دیدگاه‌ها و تحلیل‌ خود از تفسیر و مبانی‌ آن‌ را وصف‌ کرده‌ است‌.[۶] مقدمه دیگری‌ نیز بر کتاب‌ او توسط ابوالحسن‌ شریف‌ عاملی‌ اصفهانی‌ (د ۱۱۳۸ق‌ یا ۱۱۴۰ق‌) با عنوان‌ مرآه الانوار و مشکاه الاسرار نگارش‌ یافته‌ است‌.

علامه بحرانی در ۱۶ باب‌ مقدمه مسائل‌ قرآنی‌ و دیدگاه‌های‌ تفسیری خود را بیان‌ می‌کند و فضای‌ حاکم‌ بر این‌ ابواب‌ و مقدمات‌ بیان‌ اختصاص‌ تفسیر به‌ ائمه اطهار(ع) است‌ و صریحاً در باب‌ ششم‌ دیگران‌ را از دست‌ زدن‌ به‌ تفسیر نهی‌ می‌کند. هرچند تعبیر او از تفسیر در اینجا به‌ تأویل‌ بسیار نزدیک‌ شده‌ است‌. در باب‌ پانزدهم‌ به‌ بیان‌ همبستگی‌ عترت‌ و قرآن‌ و تأکید بر اینکه‌ باطن‌ و علم‌ قرآن‌ نزد ائمه‌(ع‌) است‌، می‌پردازد. باب‌ آخر مقدمه‌، یعنی‌ باب‌ شانزدهم‌ معرفی‌ منابع‌ وی‌ و ارائه برخی‌ اصطلاحات‌ رایج‌ تفسیری‌ است‌؛ بی‌آنکه‌ تعریفی‌ از هیچ‌ یک‌ از این‌ اصطلاحات‌ از قبیل‌ ناسخ‌ و منسوخ‌، محکم‌ و متشابه‌، عام‌ و خاص‌، و تقدیم‌ و تأخیر ارائه‌ دهد و بدین‌گونه‌، زمینه‌ را برای‌ وارد شدن‌ در تفسیر آیات‌ و بیان‌ احادیثی‌ در ذیل‌ آیه‌، یا آیات‌ منتخب‌ هموار می‌سازد. حسی‌ که‌ به‌ فضای‌ تفسیر البرهان‌ غلبه‌ دارد، حاکی‌ از دفاعی‌ کلامی‌ برای‌ اثبات‌ حقانیت‌ و معرفی‌ فضایل‌ اهل بیت(ع) است‌.

منابع تفسیر

منابع روایی مولف در این تفسیر عبارتند از:

تفسیر قمی

تفسیر عیاشی

بصائرالدرجات، محمد بن حسن صفار

الکافی، کلینی

قرب الإسناد، عبدالله بن جعفر حمیری

الإرشاد

الأمالی؛ الإختصاص، شیخ مفید

کتاب الزهد، حسین بن سعید اهوازی

کتاب سلیم بن قیس هلالی

کتاب ابن شاذان

کتاب پرسش‌های علی بن جعفر از امام موسی بن جعفر(ع)

من لا یحضره الفقیه

کمال الدین و تمام النعمه

معانی الأخبار

علل الشرائع

بشارات الشیعه

صفات الشیعه

التوحید

عیون أخبار الرضا

الخصال

ثواب الاعمال و عقاب الاعمال

التهذیب، الإستبصار، الأمالی، شیخ طوسی

خصائص الأئمه

المناقب الفاخره فی العتره الطاهره، سید رضی

المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی

تفسیر مجمع البیان، تفسیر جوامع الجامع، طبرسی

مصباح الشریعه. روایات این کتاب را به حضرت امام جعفر صادق(ع) منسوب می‌کنند.

منهاج الحق و الیقین، ولی بن نعمه الله حسینی رضوی حائری

تأویل الآیات الظاهره فی فضائل العتره الطاهره، سید شرف الدین نجفی

ما أنزل من القرآن فی أهل البیت، شیخ محمد بن عباس بن مروان بن ماهیار مشهور به ابن جُحام

تحفه الإخوان، الطرائف، سید ابن طاوس

ربیع الأبرار

الکشاف فی تفسیر القرآن، زمخشری

المناقب، محمد بن علی بن شهر آشوب

مجموعه ورام، شیخ أبی الحسین ورام

الإحتجاج، شیخ احمد بن علی بن أبی طالب طبرسی

کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن قولویه

مشارق انوار الیقین، شیخ رجب برسی

و همچنین منابع دیگری که در جای جای البرهان به مناسبت نامشان آمده است.[۷]

نقدها

محمدمهدی آصفی می‌نویسد:

با وجود تلاش علمی فراوان در تفسیر البرهان، این کتاب بخشی از روایات ضعیفه در غلو و تحریف را دربردارد. به نظر می‌رسد که، مصنف محترم اقدام به تصفیه و جداسازی احادیث ضعیف ننموده‌است، با اینکه اهتمام نموده، ولی اقدام او کافی نبوده‌است. ایشان از مصادری که متهم به وضع و ضعف هستند، استفاده نموده‌است، و نیز روایاتی نقل نموده که، از حیث سند، ضعیف و از حیث متن، مضطرب می‌باشند، بنابراین می‌توان گفت: البرهان یک تلاش علمی مفیدی است، که راه را برای محققین آشنا به نصوص، عارف به ضعف و اضطراب روایات و توانا در استخراج صحیح از سقیم، هموار کرده‌است. وجود روایات ضعیف و مضطرب از اهمیت کار سید بحرانی نمی‌کاهد، همانگونه که بحار الانوار مرحوم مجلسی، دارای روایات ضعیف و مضطرب می‌باشد، امّا وجود آنها از اعتبار و عظمت تلاش مجلسی و خدمتی که به کتابخانه تشیع نمود، نمی‌کاهد. منتهی، جمع آوری و تنظیم، مرحله اول کار است، مرحله دوم، تنقیح و تصفیه آثار تفسیری مرویه از اهل بیت و جداسازی صحیح از غیر آن و مرحله سوم، استخراج و استنباط اصول و خطوط کلی شیوه تفسیری اهل بیت می‌باشد. بدون تکمیل هر سه مرحله، نمی‌توان از روایات تفسیری اهل بیت بهره فراوانی برد.[۸]

محمدهادی معرفت در التفسیر و المفسرون می‌نویسد:

سید هاشم بحرانی از محدثین فاضل و متتبعین روایات و گردآورندگان اخبار محسوب می‌شود. ایشان در این گردآوری هیچگونه اظهار نظری در جرح، تعدیل، تأویل روایات مخالف عقل و نقل صریح یا جمع منطقی روایات مخالف و معارض، نمی‌نماید.[۹]

سید محمد علی ایازی می‌نویسد:

مؤلف از جمله اخباریان است که تفسیر را فقط با روایات واصله از اهل بیت (ع) جایز می‌دانند، تفسیر از طریق تدبر و اجتهاد و ذوق را منع، و تفسیر به روایاتی غیر از روایات منقول خودشان را نهی کرده‌اند.[۱۰]

نسخه ها

چاپ سنگی و حروفی

تفسیر البرهان غیر از چاپ‌های سنگی قدیم، در شکل جدید چند بار طبع گردیده‌است. از جمله:

چاپ حروفی در ۵ جلد (یک جلد مقدمه و ۴ جلد تفسیر) توسط مؤسسه اسماعیلیان قم

مؤسسه الوفا بیروت در ۴ جلد

کتابفروشی اسلامیه تهران در ۵ جلد

مؤسسه الرساله بیروت در سال ۱۴۰۳ق

چاپ جدیدی در ۵ جلد به قطع رحلی توسط مرکز چاپ و نشر مؤسسه بعثت تهران با تحقیق گروه بحث‌های اسلامی این مؤسسه و مقدمه شیخ محمدمهدی آصفی، صورت گرفته است.

نسخه‌های خطی

نسخه‌ای در کتابخانه وزیری یزد به شماره (۵۹۹۸)

نسخه‌ای در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره (۸۴۴)

نسخه‌ای در دارالکتب قاهره شماره (۱۹۱۰۹ ب)

نسخه‌ای در کتابخانه مدرسه فیضیه (۳۹- ۴۰- ۱۶ تفسیر)

نسخه‌ای در کتابخانه عمومی آیت‌الله حکیم، عراق شماره (۶۹۰)

نسخه‌ای در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به شماره (۴۵۷)

نسخه‌ای در کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران شماره ۲۰ ب و ۲۵ ب

نسخه‌ای در کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد شماره ۸۳- ۹۱

نسخه کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری تهران (۲۰۵۷).

پی نوشت ها:

1. بحرانى‌، البرهان‌ فى‌ تفسیر القرآن‌، ج۱، ص۴.
2. آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج۳، ص۹۳.
3. بحرانی‌، البرهان‌ فی‌ تفسیر القرآن‌، ج۱، ص۴.
4. خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ۱۳۷۷ش، ص۴۷۵.
5. بحرانی‌، البرهان‌ فی‌ تفسیر القرآن‌، ج۱، ص۴
6. بحرانی‌، البرهان‌ فی‌ تفسیر القرآن‌، ج۱، ص۲-۵.
7. بحرانی، البرهان، ج ۱، ص ۷۰ – ۷۳.
8. بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، مقدمه شیخ محمد مهدی آصفی.
9. معرفت، التفسیر و المفسرون، ۱۴۱۸ق، ص۳۳۰-۳۳۱.
10. ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ۱۴۱۴ق، ص۲۰۱.

منابع

1. آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳.
2. ایازی،سید محمد علی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۴ق.
3. بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، چاپ محمودبن جعفر موسوی زرندی، تهران ۱۳۳۴ش.
4. بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بعثت.
5. خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی. تهران، دوستان ، ناهید ، ۱۳۷۷ش.
6. معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۴۱۸ق.

https://fa.wikishia.net/view/%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B1%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%81%DB%8C_%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8)