اصول اخلاقى در قرآن

مى دانیم قرآن مجید به صورت یک کتاب کلاسیک تنظیم نشده که فصول و ابواب و مباحثى به شکل این گونه کتابها داشته باشد، بلکه مجموعه اى از وحى آسمانى است که به تدریج و برحسب نیازها و ضرورتها نازل شده است، ولى مى توان آن را با استفاده از روش تفسیر موضوعى در چنین قالبهایى ریخت.

از تقسیم هایى که از مجموع آیات قرآن استفاده مى شود این است که اصول اخلاق را مى توان در چهار بخش خلاصه کرد:

۱. مسائل اخلاقى در ارتباط با خالق
۲. مسائل اخلاقى در ارتباط با خلق
۳. مسائل اخلاقى در ارتباط با خویشتن
۴. مسائل اخلاقى در ارتباط با جهان آفرینش و طبیعت

مسئله شکرگزارى (شکر منعم) و خضوع در مقابل خداوند و رضا و تسلیم در برابر فرمان او و مانند اینها، جزء گروه اوّل است.

تواضع و فروتنى، ایثار و فداکارى، محبّت و حسن خلق، همدردى و همدلى و مانند آن، از گروه دوم مى باشد.

پاکسازى قلب از هرگونه ناپاکى و آلودگى، و مدارا با خویشتن در برابر تحمیل و فشار بر خود و امثال آن، از گروه سوم است.

عدم اسراف و تبذیر و تخریب مواهب الهى و مانند آن، از گروه چهارم است.

همه این اصول چهارگانه، شاخه هایى در قرآن مجید دارد که در بحثهاى موضوعى آینده در تک تک مباحث اخلاقى به آن اشاره خواهد شد.

البتّه این شعب چهارگانه با شعب چهارگانه اى که در کتاب  «اسفار» فیلسوف معروف  «ملّا صدرا شیرازى» و پیروان مکتب او آمده است، متفاوت است. آنها مطابق روش معروف خود که انسان را در مسیر سعادت به مسافرى تشبیه مى کنند و مسائل خودسازى را به سیر و سلوک تعبیر مى نمایند، براى انسان چهار سفر قائل شده اند:

او مى گوید سالکان از عرفا و اولیاء اللَّه چهار سفر دارند:

۱. سفر از خلق به سوى حق (السّفر من الخلق الى الحقّ)
۲. سفر به حق در حق (السّفر بالحقّ فى الحقّ)
۳. سفر از حق به سوى خلق به وسیله حق (السّفر من الحقّ الى الخلق بالحقّ)
۴. سفر به حق در خلق (السّفر بالحقّ فى الخلق)

ناگفته پیداست که این سفرهاى اربعه یا مراحل چهارگانه خودسازى و سیر و سلوک الى اللّه، راه دیگرى را مى پیماید، هرچند شباهتهایى در پاره اى از قسمتها میان آن و شاخه هاى چهارگانه اخلاق که در سابق به آن اشاره کردیم وجود دارد.

در قرآن مجید مجموعه آیاتى وجود دارد که به نظر مى رسد اصول کلّى اخلاق در آن ترسیم شده است.

از جمله، مجموعه آیات سوره لقمان است، که از این آیه شروع مى شود:

«وَلَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَهَ انِ اشْکُرْلِلَّهِ؛ ما به لقمان حکمت بخشیدیم (و به او الهام کردیم) شکر خدا را به جاى آور!» (سوره لقمان، آیه ۱۲)

درزمینه معارف و عقائد، نخست سخن از شکر منعم مى گوید، و مى دانیم مسئله شکر منعم، نخستین گام در طریق شناخت خداست؛ و به تعبیر دیگر- همان گونه که علماى علم عقائد و کلام تصریح کرده اند- انگیزه حرکت به سوى شناخت خداوند همان مسئله شکر نعمت است؛ چرا که انسان، هنگامى که چشم باز مى کند خود را غرق نعمتهاى فراوانى مى بیند، و بلافاصله وجدان او وى را به شناخت بخشنده نعمت دعوت مى کند، و این آغاز راه براى معرفه اللَّه است.

سپس به سراغ مسئله توحید مى رود، و با صراحت مى گوید: «لاتُشْرِکْ بِاللَّهِ انَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیِمٌ؛ چیزى را همتاى خدا قرار نده که شرک ظلم عظیمى است!»

و در مرحله دیگر، سخن از معاد مى گوید که دومین پایه مهمّ معارف دینى است؛ مى گوید: «یابُنَىَّ انَّها انْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّهٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِى صَخْرَهٍ اوْ فِى السَّمواتِ اوْ فِى الْارْضِ یَأْتِ بِها اللَّهُ؛ پسرم! اگر به اندازه سنگینى دانه خردلى (عمل نیک یا بد) باشد و در دل سنگى یا گوشه اى از آسمانها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را (در قیامت براى حساب) حاضر مى سازد!» (سوره لقمان، آیه ۱۶)

سپس به اصول اساسى اخلاق و حکمت عملى پرداخته و به امور زیر اشاره مى کند:

مسئله احترام نسبت به پدر و مادر، و شکرگزارى از آنها به دنبال شکر پروردگار (وَوَصَّیْنا اْلِانْسانَ بِوالِدَیْهِ …. انِ اشْکُرْلى وَلِوالِدَیْکَ)(سوره لقمان، آیه ۱۴)
اهمیّت دادن به نماز و رابطه با پروردگار و نیایش و خضوع در برابر او (اقِمِ الصَّلوهَ) (سوره لقمان، آیه ۱۷)
امربه معروف و نهى از منکر (وَاْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ) (سوره لقمان، آیه ۱۷)
صبر و شکیبایى در مقابل حوادث تلخ زندگى (وَاصْبِرْ عَلى ما اصابَکَ) (سوره لقمان، آیه ۱۷)
حسن خلق در برابر مردم (وَلاتُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ) (سوره لقمان، آیه ۱۸)

۶٫تواضع و فروتنى و ترک تکبّر در برابر خدا و خلق  (وَلاتَمْشِ فِى الْارْضِ مَرَحاً انَّ اللَّهَ لایُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ) (سوره لقمان، آیه ۱۸)

میانه روى و اعتدال در راه رفتن و سخن گفتن (و همه چیز) (وَاقْصِدْ فِى مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ) (سوره لقمان، آیه ۱۹)

به این ترتیب، مشاهده مى کنیم که قسمت عمده اى از فضائل اخلاقى، به عنوان  حکمت لقمان  در آیات منعکس است که شامل شکر و صبر و حسن خلق و تواضع و میانه روى و دعوت به نیکیها و مبارزه با بدیها مى شود، که ضمن هفت آیه توضیح داده شده است. (آیه ۱۳ تا ۱۹)

در آیات سه گانه سوره انعام که از آیه ۱۵۱ شروع و به ۱۵۳ ختم مى شود، ده فرمان مهم بیان شده است، که قسمت مهمّى از اصول اخلاقى را در برگرفته از جمله: ترک ظلم و ستم، نسبت به فرزندان، ایتام، عموم مردم؛ و رعایت عدالت در برابر هرکس، و ترک جانبدارى تعصّب آلود از نزدیکان و بستگان و دوستان در برابر نقض اصول عدالت، و نیز پرهیز از زشتکاریهاى ظاهر و باطن و همچنین حق شناسى در برابر پدر و مادر، و پرهیز از آنچه موجب تفرقه مى شود، و نیز اجتناب از هرگونه شرک.[۱] [۲]

پی نوشت:

[۱] . براى توضیح بیشتر این فرمانهاى دهگانه که در آیات سه‏گانه فوق آمده است، در تفسیر نمونه، ذیل همین سه آیه، جلد ششم، صفحه ۲۸ به بعد مراجعه فرمایید.

.[۲] برگرفته از: مکارم شیرازى، ناصر، اخلاق در قرآن(مکارم شیرازى)، ج۱، ص۱۰۳-۱۰۶، مدرسه الإمام علی بن أبی طالب (علیه السلام) – ایران – قم، چاپ: ۴، ۱۳۸۵ ه.ش.