عوامل استحکام خانواده و روابط زوجین در قرآن کریم بخش اول

روابط زوجین تاثیری مستقیم بر نهاد خانواده به عنوان هسته اولیه و مهمترین کانون زندگی انسان دارد. چنانچه زن و مرد بتوانند بر اساس دستورات حیاتبخش اسلام، این هسته اولیه زندگی اجتماعی را سرشار از مهر و عطوفت و گرمی و شادابی نمایند سعادت دنیوی و اخروی خود و فرزندانشان را فراهم کرده اند.

دین مبین اسلام برای حفظ و زیباسازی و مهرورزی در روابط زوجین و استحکام بنیان خانواده، اهمیت خاصی قائل شده است. در مقاله حاضر نگاهی به عوامل استحکام روابط زوجین از منظر قرآن کریم و احادیث ائمه اطهار (علیهم السلام) شده است. با هم مطلب را از نظر می گذرانیم:

«و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه ان فی ذلک لآیات لقوم یتفکرون؛ از نشانه های خداوند این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا به وسیله آنان آرامش و سکون یابید و در میان شما و همسرتان دوستی و مهربانی قرار داد. مطمئناً در این امر برای اهل اندیشه و تفکر، نشانه ها و عبرت هایی وجود دارد.»

طبق این بینش قرآنی، خانواده نشانه ای از رحمت، عطوفت و حکمت اوست. و شایسته است صفات رحمت و جمال حضرت پروردگار در یک خانواده سالم خودنمایی کند و در روابط زوجین، نشانه ای از عدالت، رحمت، علم و حکمت، خداوند و سایر صفات الهی در آن به نوعی نمایان گردد.

بنابراین بنیان خانواده که مهمترین عامل در ساختار شخصیت افراد و جلوه ای از رحمانیت پروردگار است باید همواره همچون دژی مستحکم در برابر انحرافات، لغزش ها و آفات و آسیب های مهم اجتماعی تقویت گردیده و روابط زوجین بر اساس رحمت، مودت به ویژه رابطه قلبی و عاطفی میان زن و شوهر استحکام یابد.

در این فرصت برخی از عوامل استحکام و تقویت ارتباط اعضای خانواده به ویژه روابط زوجین را بر اساس رهنمودهای قرآنی بررسی می کنیم.

۱- ایجاد فضای عاطفی در روابط زوجین

آدمی از سویی ذاتاً شخصیت خود را دوست دارد و پیوسته تلاش می کند که به سوی اعتلا و ترقی شخصیت خویشتن گام بردارد و از سوی دیگر انسان که از ماده انس اشتقاق یافته است به موانست و الفت شدیداً نیازمند است. او دوست دارد بیشتر به سوی افرادی که عزت نفس و شخصیتش را مورد توجه قرار می دهند جذب شده و با آنان مانوس گردد.

پس برای تحکیم روابط روابط زوجین باید با ایجاد فضایی عاطفی، با تقویت غریزه موانست و بهره گیری از حس حب ذات همراه با درک نیازها و خواسته های مشروع طرفین اقدام نمود از سیاق آیات قرآن می توان برخی از راهکارهای ایجاد فضایی عاطفی و مهرآمیز را بدست آورد.

الف – خطاب زیبا

نام هر کس، برای او عزیز و دوست داشتنی است و در ایجاد انس و الفت و تقویت ارتباط نقشی بسزا دارد. فرهنگ متعالی اسلام علاوه بر آموزش نام های نیک و سفارش به ترویج آن، کوشیده است تا مردم را در گفتگوها و خطاباتشان به سوی معاشرت نیکو و خطاب های احسن راهنمایی کند. این آموزه متعالی اسلام، خانواده و روابط زوجین را نیز در برمیگیرد.

خداوند متعال در سوره حجرات از خطاب های زشت و نفرت انگیز نهی کرده و به مسلمانان یادآور می شود که همدیگر را با نام نیک و خطاب مهرانگیز صدا کنند و از کلمات زشت و مستهجن و اهانت آمیز در روابط فیمابین استفاده نکنند:

«یا ایها الذین آمنوا لا یسخر قوم من قوم عسی ان یکونوا خیرا منهم و لا نساء من نساء عسی ان یکن خیرا منهن و لا تلمزوا انفسکم و لا تنابزوا بالالقاب بئس الاسم الفسوق بعد الایمان؛

ای اهل ایمان! گروهی از شما گروه دیگر را مورد تمسخر قرار ندهد شاید آن مسخره شدگان بهتر از این مسخره کنندگان باشند و زنان هم شایسته نیست زنان دیگر را مورد تمسخر قرار دهند شاید آنان بهتر از اینان باشند. ‌ای مومنان! و یکدیگر را مورد طعن و عیبجویی قرار ندهید و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را خطاب نکنید چه زشت است که بعد از ایمان از نام های بد و ناروا استفاده کنید.»

بر اساس این راهکار قرآنی، زن و شوهر و سایر اعضای خانواده برای تقویت ارتباط خود باید از بهترین و دوست داشتنی ترین القاب و اسامی بهره گیرند و صفا و صمیمیت را در روابط زوجین و فضای خانواده حاکم سازند.

حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در این رابطه به خانواده های مسلمان یادآور می شود که: سه چیز دوستی و محبت را در میان دو مسلمان تقویت می کند و صفا و صمیمیت را در میان آنان حاکم می سازد.

۱- هنگام ملاقات با خوشرویی و چهره ای گشاده برخورد کند.

۲- برای برادر مسلمان خود جا باز کند و برای نشستن او جایی شایسته نشان دهد.

۳- به بهترین نامی که دوست دارد او را صدا بزند. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هنگامی که همسران خود را مورد خطاب قرار می داد از بهترین نام ها و دوست داشتنی ترین اسامی بهره می گرفت. نام بردن نیکو از همسر، به روابط زوجین، بیش از پیش تحکیم و تعمیق می بخشد.

ب – گفتگوهای مهرآمیز

ارتباط کلامی با عبارات عاطفی و دلنشین می تواند روابط زوجین را تقویت نموده و موجب عمیق شدن روابط زوجین و پایداری بنیان خانواده گردد. این شیوه کارآمد تربیتی نه تنها برای استحکام روابط خانوادگی و ایجاد فضای عاطفی مناسب است بلکه در تربیت فرزندان نیز تاثیر دارد.

خداوند متعال در سوره قصص با نقل قصه یک بانوی وارسته به گفتگوی دلنشین و محبت آمیز او با همسرش پرداخته و می فرماید: «و قالت امرات فرعون قرت عین لی و لک لا تقتلوه عسی ان ینفعنا او نتخذه ولدًا؛

همسر فرعون (در مورد طفلی که از دریا گرفته بودند) به همسرش گرفت، این نوزاد نور چشم من و توست او را نکشید شاید برای ما سودی داشته باشد یا اینکه او را به عنوان فرزند خود بپذیریم. این بانوی شایسته با گفتگوی دلنشین و استدلال متین خود خانواده اش را از یک بحران نجات داده و همسرش را از قتل یک کودک بی گناه بازداشت.

به گفتار شیرین جهان دیده مرد

کند آنچه نتوان به شمشیر کرد

امام علی (علیه السلام) در این رابطه می فرماید: زیبا و دلنشین سخن بگویید تا پاسخ های زیبا و دلنشین بشنوید. بدون تردید موجودات عالم به ویژه اقشار مختلف مردم در هر سن و طبقه ای که هستند از همه چیز بیشتر به مهر و محبت نیاز دارند.

خطاب های دلنشین و گفتگوهای ملاطفت آمیز و دلربا، روح و جسم انسان را نوازش داده و مخاطب را تحت تأثیر شدید عاطفی قرار می دهد. بعضی از عبارات چنان جذاب و دوست داشتنی است که هرگز تا آخر عمر فراموش نمی شود.

رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) این حقیقت را این گونه بیان فرمود: مردی که به همسرش بگوید من تو را دوست دارم این سخن هرگز از دل آن زن بیرون نمی رود.

چه خوبست این شیوه ارتباطی زیبا در روابط زوجین، سرلوحه قرار گیرد؛ چه زیباست که زن و شوهری که می خواهند سالها با همدیگر زندگی مشترک داشته باشند گفتگوهای خود را بر اساس عشق و علاقه و محبت تنظیم کنند، زبان خود را به نیکو سخن گفتن عادت دهند، اندیشه های زیباگویی را در اذهان خود بپرورند، رعایت ادب، عفت کلام، اجتناب از کلمات اهانت آمیز و همراه با مسخره و تحقیر، موجب افزایش مهر و محبت در فضای خانواده خواهد شد.

حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: زبان خود را به سخنان ملایم، لطیف، دلنشین و سلام کردن به دیگران عادت بده تا دوستانت فراوان و دشمنانت اندک گردند.

به شیرین زبانی و لطف و خوشی

توانی که پیلی به مویی کشی

بنابراین باید توجه داشت که در روابط زوجین، کلمات و عباراتی که روزانه در میان زن و شوهر رد و بدل می شود ممکن است تأثیر بسزایی در تقویت و استحکام خانواده و روابط زوجین داشته باشد و یا خدای ناکرده به فروپاشی ارکان خانواده بینجامد.

ج- سلام کردن

از ویژگی های فرهنگ متعالی اسلام، سلام کردن مسلمانان به همدیگر است. سلام با صدایی رسا، واضح، و با آهنگی جذاب موجب تقویت بنیان خانواده و فراگیر شدن فضای عاطفی در میان اعضای آن خواهد بود.

سلام کردن به اعضای خانواده، کینه را از بین می برد، روحیه ها را شکوفا می کند و دل ها را به هم مأنوس و نزدیک می گرداند و نوعی ابراز محبت و اظهار علاقه به طرف مقابل می باشد. خداوند متعال می فرماید:

«فاذا دخلتم بیوتاً فسلموا علی انفسکم تحیه من عندالله مبارکه طیبه کذلک یبین الله لکم الآیات لعلکم تعقلون؛ هرگاه به خانه ای وارد می شوید، اگر کسی هم در آنجا نباشد، بر خودتان سلام کنید. سلام خوش آمدی است مبارک و پاکیزه از جانب خدا، پروردگار متعال این گونه آیات خود را بر شما آشکار می کند تا در مورد آنان به تفکر و اندیشه بپردازید.»

و در سوره ابراهیم می فرماید: «تحیتهم فیها سلام؛ تحیت اهل بهشت، با سلام است.» آغاز ارتباط اهل بهشت و خوش آمد و انس شان با همدیگر با سلام و تحیت شروع می شود.

امام باقر (علیه السلام) در تفسیر این آیه کریمه فرموده اند: هرگاه مردی به خانه اش وارد می شود و کسی در آنجا باشد به او یا به آنها سلام کند و اگر کسی نباشد باید بگوید: «السلام علینا من عند ربنا؛ سلام بر ما از جانب پروردگار ما که این سلام تحیتی است مبارک و پاک از جانب خدا.»

در زمینه اهمیت سلام و تاکید بر آن در روابط زوجین، رهنمود حکیمانه ای نیز از پیشوای ششم شیعیان حضرت صادق (علیه السلام) نقل شده است آن حضرت می فرماید: وقتی که مردی از بیرون به خانه می رود، به اعضای خانواده به ویژه همسرش سلام کند.

د- مشورت

مشورت کردن یکی از شیوه های پسندیده قرآنی است. این عمل موجب می‌ شود تا انسان از افکار دیگران استفاده نموده و از اندیشه ها و افکار جدیدی که خود به آن نرسیده بهره گیرد.

مشورت، ادراک و هشیاری دهد

عقل ها، مر عقل را یاری دهد

خداوند متعال در قرآن سوره ای را به همین نام اختصاص داده و بارها به مشورت با اهل فن سفارش نموده است. از جمله در سوره آل عمران می فرماید: «و شاورهم فی الامر؛ در کارهای خود با آنان مشورت کن!» این آموزه ارزشمند اسلامی، روابط زوجین را نیز شامل شده و در مورد امور خانه و خانواده مشورت با همسر در حوزه خانواده از امور پسندیده و عقلانی بشمار می آید.

در روایتی آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: با زنانتان در امور مربوط به دخترانتان مشورت کنید. رایزنی با همسر و فرزندان در امور خانواده علاوه بر حکمت فوق نشانه علاقه و احترام به افکار دیگران، تلطیف فضای خانواده و در تقویت ارتباطات خانوادگی کاملا مؤثر است.

قرآن کریم از تبادل افکار فرعون با همسر خود خبر داده و پذیرفته شدن رأی همسر فرعون را در آن جلسه نقل می کند که رأی مشورتی او به نجات جان یک پیامبری انجامید.

خداوند در این رابطه می فرماید: «و قالت امرات فرعون قرت عین لی و لک لا تقتلوه عسی ان ینفعنا او نتخذه ولدا؛ همسر فرعون گفت: این کودک نور چشم من و توست؛ او را نکشید شاید به ما سودمند باشد یا او را به فرزندی بپذیریم.

و در سوره بقره به مشورت زن و شوهر در مورد چگونگی رفتار با کودک شیرخواره اشاره کرده و می فرماید: «فان ارادا فصالا عن تراض منهما و تشاور فلا جناح علیهما؛ اگر آن دو با مشورت و رضایت یکدیگر بخواهند کودک را زودتر از شیر بازگیرند، گناهی بر آنها نیست.

و در سوره شوری می فرماید: «و امرهم شوری بینهم» اهل ایمان با همدیگر مشورت می کنند و چه زیباست که مشورت به عنوان یک اصل اسلامی، در روابط زوجین از جایگاه مهم برخوردار بوده و زن و شوهر مسلمان، کارهای خود را بر اساس مشورت انجام دهند. و به این ترتیب در تحکیم روابط و نظام خانواده تلاش نمایند.

و- هدیه دادن

ابراز علاقه و محبت زن و شوهر به همدیگر، تاثیری بسیار تعیین کننده بر صمیمیت و پایداری روابط زوجین دارد. ابراز علاقه، راه های مختلفی دارد که یکی از زیباترین روش های آن، هدیه دادن به یکدیگر است. قرآن در مواردی از این شیوه مهرآور سخن گفته است و گاهی به آن ترغیب می کند و از هدیه مناسب از سوی مردان به همسرانی که می خواهند از آنان جدا شوند، هدیه در حج تمتع به درگاه ربوبی که در جلب محبت تاثیر فراوان دارد.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در روایتی ضمن اشاره به اهمیت اهدای هدیه در روابط زوجین می فرماید: مردی که داخل بازار شود و تحفه ای را خریده و به خانواده اش برساند ثوابش معادل با عمل کسی است که نیاز گروهی از مستمندان را رفع کرده باشد.

انسانی که هدیه ای را دریافت می کند بی اختیار مهر و محبت هدیه دهنده را در دل خود احساس می کند. این نکته در روابط زوجین و زناشویی از اهمیت ویژه برخوردار است. امام باقر (علیه السلام) در این رابطه فرمود: به یکدیگر هدیه دهید که هدیه غبار کینه ها را از دل می زداید و عداوت و دشمنی و روابط تیره را به دوستی و مهربانی بدل می سازد.

نتیجه گیری

روابط زوجین، تاثیری مستقیم بر نهاد خانواده به عنوان هسته اولیه و مهمترین کانون زندگی انسان دارد. در این راستا دین انسان ساز اسلام به منظور ایجاد صمیمیت بیشتر در خانواده و تحکیم روابط زوجین، به عوامل استحکام و تقویت خانواده و روابط زوجین اشاره نموده که اولین آن، ایجاد فضایی عاطفی در خانه است. بدین منظور همسران می بایست این رفتارها را در خانواده خود نهادینه کنند: نام بردن نیکو از همسر، سخن گفتن مهرآمیز، سلام کردن، مشورت و هدیه دادن.

ادامه این مقاله را در بخش دوم مطالعه فرمایید.

منبع: با اقتباس از: عبدالکریم پاک نیا؛ تبیان