ازدواج سفید چیست و چه آسیب هایی در پی دارد؟

ازدواج سفید[۱] یا هم باشی[۲] پدیده ای است که طی سال های اخیر در کشور ما مشاهده و افزایش یافته است. منظور از ازدواج سفید، زندگی مشترک زن و مرد بدون ازدواج رسمی و متداول است؛ یعنی  زن و مرد بدون این که خطبه عقد یا صیغه ای در بین آن ها جاری شود، برای زندگی مشترک زیر یک سقف می روند. ازدواج سفید از نظر شرعی، گناه و از جنبه حقوقی و قانونی، جرم محسوب می شود.

در ازدواج سفید (یا ازدواج سپید) که در غرب رایج است و به معنای همزیستی و هم خانگی نیز شناخته می شود، پیوندی بدون تشریفات دینی و قانونی با مدت زمان نامعلوم بین دو فرد برقرار می شود که فاقد مشروعیت اجتماعی و حقوقی است.

با توجه به این که جامعه ایران یک جامعه ایرانی – اسلامی است، چنین پدیده هایی در آن، تعریف نشده و ناهنجاری دینی و فرهنگی محسوب می گردد و بدون ثبت رسمی و به صورت مخفیانه صورت می گیرد. به همین علت، آمار رسمی در خصوص تعداد این نوع ازدواج ها در دست نیست.

ازدواج سفید از نگاه اسلام

از دیدگاه اسلام، پدیده ازدواج سفید که در قرون اخیر ظهور کرده و عموما به زنا و روابط خارج از محدوده های شرعی و قانونی منجر می شود، به هیچ وجه مورد تایید نیست.

بنابراین، این شیوه نادرست ارتباط را نمی توان همانند فرهنگ غرب، ازدواج نامید و باید اصطلاح دیگری برای آن به کار برد. همان گونه که در کشور فرانسه لفظ ازدواج را در مورد این شیوه ارتباط به کار نمی برند.

ازدواج سفید پدیده رو به رشد در ایران و جهان

یکی از فجایع اجتماعی که در سالیان اخیر در شهرهای کشور به ویژه کلان شهرها شکل گرفته و این روزها با رشد روز افزونی روبرو شده است، زندگی مشترک دو نامحرم بدون عقد و ازدواج زیر یک سقف است که در تعاریف جدید جامعه شناختی، ازدواج سفید لقب گرفته است.

در ایران از سال ۱۳۹۳ به بعد متاسفانه مسئله ازدواج سفید به تهدید بزرگی برای خانواده ها مبدل شد. طبق آمارها بالغ بر ۱۲ میلیون جوان ۲۰ تا ۳۵ ساله مجرد در کشور داریم که تا به امروز نتوانستند ازدواج کنند.

طبق تحقیقات آماری در مورد ازدواج سفید در ایران، اکثر افرادی که ازدواج سفید کردند بین ۲۵ تا ۳۰ سال داشتند و دارای تحصیلات کاردانی و کارشناسی بودند.

۶۲ درصد آنها دارای تحصیلات کاردانی و کارشناسی بودند و ۲۳ درصد آنها در مقطع ارشد و دکتری تحصیل می کردند، ۵۰ درصد افرادی که ازدواج سفید دارند، امیدوارند در آینده ازدواجشان رسمی شود حدود نیمی از مردان قصد نداشتند در آینده ازدواج رسمی داشته باشند.

آمارهای جهانی نیز نشان می دهد امروزه، زندگی بدون ازدواج، یکی از شیوه های رایج زندگی در غرب است.

ازدواج سفید یا هم باشی، پدیده ای غربی و جاهلانه است که با شعار حمایت از آزادی زنان شکل گرفت و در زبان انگلیسی به عنوان شراکت[۳] است. جالب اینجاست که واژه ازدواج سفید با معنی امروزی، حتی در آغاز از سوی جوامع غربی نیز پذیرفته نمی شد. در آلمان تا دهه ۱۹۵۰ به این نوع ازدواج، ازدواج وحشی می گفتند.

بیش از دو سوم زوج های آمریکایی پیش از ازدواج رسمی، مدتی را بدون ازدواج با یکدیگر زیر یک سقف می گذرانند. آمارهای رسمی ازدواج سفید در کشورهای مختلف جهان، حاکی از رو به افزایش بودن این پدیده آسیب زای فرهنگی است.

طبق آمار منتشره در آمریکا، تعداد زوج های ازدواج‌ نکرده ای که با یکدیگر زندگی کرده اند، از ۱۹۶۰ تا ۲۰۰۰ ده برابر شده و اکنون، زندگی بدون ازدواج، به مرحله ای عادی در روند آشنایی دو فرد تبدیل شده است.

عوامل و علل گرایش به ازدواج سفید

مسئله مهم در توجه به این پدیده و معضل اجتماعی، این است که در حقیقت ماهیت اصلی ازدواج سفید، ایجاد راه و سازوکاری برای دور زدن زیرساخت ها، سنت ها و موازین شرعی، عرفی و فرهنگی جامعه است.

این در حالی است که آداب و سنن و موازین پذیرفته شده از سوی جامعه و فرهنگ در مورد رابطه دو جنس، ضامن تشکیل رابطه صحیح و شکل گیری خانواده و ازدواج می باشد و از طریق تعهد بر این موازین، هدف واقعی ازدواج و تشکیل خانواده که بقای نسل و امنیت و آرامش است، محقق می شود.

از این رو، بررسی و تحلیل علل و عوامل گرایش بسیاری از افراد به ازدواج سفید می تواند در روند چاره اندیشی و درمان این پدیده منفی اجتماعی و دینی موثر باشد. در ادامه به برخی از علل مهم و زمینه ساز گرایش به ازدواج سفید اشاره می کنیم:

۱-نبود تعهد و حس مسئولیت پذیری

یکی از مهمترین دلایل ظهور پدیده ازدواج سفید را باید نبود روحیه مسئولیت پذیری، دست کم در یک طرف از رابطه دانست. حس مسئولیت پذیری و روحیه ریسک کردن (در چارچوب عقل و منطق)‌، فاکتوری اساسی برای زندگی محسوب می شود.

در روابطی همانند ازدواج سفید، افراد، مسئولیت عملکرد خود را بر عهده نمی گیرند. بدیهی است چنین عاملی می تواند در تداوم زندگی مشترک تاثیر منفی زیادی داشته باشد.

تن دادن به ازدواج سفید در واقع بدین معناست که زن و مرد، تمایلی به رعایت قواعد و قوانین جامعه ندارند و این عدم تمایل، خود نشان دهنده این است که اصولا کسانی زیر بار این ازدواج می روند که افراد بی مسئولیتی هستند لذا پیشنهاد این ازدواج توسط افراد، خودش می تواند هشداری باشد مبنی بر نامناسب بودن آن شخص، چرا که مهمترین شرط در امر ازدواج، مسئولیت پذیری است.

از این رو، خانم ها باید توجه داشته باشند که افرادی که پیشنهاد دهنده ازدواج سفید به آنها هستند، اکثرا افرادی مسئولیت ناپذیر می باشند که فقط هدفشان رسیدن به تمتعات جنسی و شانه خالی کردن از بار مسئولیتها است.

۲-مشکلات اقتصادی و افزایش هزینه های زندگی

تردیدی نیست تورم و بالا رفتن روزافزون هزینه های زندگی، درآمدهای محدود، قدرت خرید و امنیت شغلی پایین، هزینه های بالای اجاره یا خرید مسکن و به طور کلی نبود تناسب میان دخل و خرج در طی این چند دهه، یکی از موانع مهم جوانان در مسیر ازدواج و تشکیل خانواده و حتی افزایش جمعیت کشور است.

با رشد افشار گسیخته قیمت ها، عملا میل و رغبت بسیاری از جوانان به ازدواج از بین می رود چرا که ازدواج، رویدادی تعهدآور بوده و برای هر یک از طرفین به ویژه پسر، مسئولیت آور است.

از این رو، طیف و توده ای از جامعه برای پاسخگویی به این نیاز فطری خود (ازدواج) و از طرفی رهایی از بار مسئولیت ها و مشکلات مالی، به ازدواج سفید روی آورده و از مجرای غیر رسمی و غیر دینی و به شکلی هنجارشکنانه، اقدام به پیوند زناشویی می نمایند.

۳-ضعف و سستی در باورهای دینی

تردیدی نیست که وجود ضعف و سستی در باورهای دینی، باعث ایجاد سهل انگاری و اهمال در اجرای دستورات و مناسک دینی شده و فرد را از انجام تعهدات مذهبی و زندگی در چارچوب های تعریف شده دین، باز می دارد.

اگر گناه از نگاه فرد و جامعه قبح نداشته باشد، اعتقاد و دینداری هم دیگر معنایی هم نخواهد داشت. بنابراین از نگاه چنین فردی، روابط خارج از چارچوب دین با جنس مخالف، محذوری ندارد و ضرورتی برای اجرای عقد و ازدواج رسمی در چارچوب دین، احساس نمی شود و خواندن خطبه عقد، امری کاملا تشریفاتی و بیهوده تلقی شده و کلیه تعهدات جانبی آن نیز نظیر تعیین مهریه، ارث بردن از یکدیگر و سایر تعهدات، اموری اضافی و دست و پاگیر محسوب می شوند.

اینجاست که به خوبی می توان دریافت که وجود ضعف در باورهای دینی، چگونه می تواند موجب افزایش آسیب های اجتماعی در جامعه شود.

برخی از همین افراد، بر پایه تصور نادرست خود، ازدواج را یک مسئله کاملا دینی می پندارند و به هیچ عنوان جنبه قانونی آن را در نظر نمی گیرند. این در حالی است که مسئله ازدواج تماما به دین ختم نمی شود و حتی افرادی که هیچگونه دینی ندارند نیز ازدواج خود را رسمی می کنند.

۴-خانه های مجردی

زندگی های مجردی، پدیده ای است که امروزه بنیان خانواده را نشانه گرفته است. کم نیستند جوانانی که با هدف لذت و تفریح بیشتر، دور از خانواده های خود زندگی می کنند.

زمانی که دختران و پسران جوان بدون نظارت خانواده ها در خانه های مجردی زندگی می کنند دیگر برای برقراری روابط با محدودیتی روبرو نیستند و در این میان ممکن است برخی از این جوانان به جای این که زیر بار ازدواج و مسئولیت زندگی مشترک بروند، هم باشی و ازدواج سفید را برای ادامه رابطه با طرف مقابلشان بر گزینند، رابطه ای که هیچ تعهدی برایشان ایجاد نمی کند و هر زمان که بخواهند، می‌توانند از آن خارج شوند.

طبق آمارهای اعلام شده حدود ۳۰ درصد از جوانان ساکن شهرهای بزرگ کشور در خانه های مجردی زندگی می کنند. آنان اصرار چندانی به ازدواج و تشکیل خانواده ندارند و ترجیح می دهند زندگی راحت و بدون مسئولیت خود را در خانه های مجردی تجربه کنند، بدون این که با محدودیت های خانواده و والدین روبرو باشند.

البته در این میان نمی‌توان تاثیر ماجرای دانشجویانی که برای ادامه تحصیل در دانشگاه راهی شهری دیگر می شوند و در برخی از موارد به دلیل نبود خوابگاه به سمت زندگی دانشجویی در خانه های مجردی روی می آوردند، را نادیده گرفت.

این اتفاق به خصوص در مواردی که دانشجویان به شهرهای بزرگی چون تهران می آیند باعث می شود که این دانشجویان به خصوص دختران دانشجو پس از اتمام تحصیل و تجربه زندگی مجردی و آزاد در تهران، دیگر نخواهند به شهرستان و منطقه خود باز گردند و برای این که بهانه ای برای ادامه زندگی مستقل در تهران داشته باشند، ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر یا پیدا کردن شغلی در کلانشهر مورد نظر را در برنامه خود قرار می دهند.

۵-فضای مجازی و شبکه های اجتماعی

دهه های اخیر علاوه بر شبکه های ماهواره ای، هجوم پدیده های جدیدی همچون فضای مجازی و شبکه های اجتماعی که هر کدام به خودی خود می توانستند ساختار اجتماعی نسلی را دچار تغییر کنند، سبب شده تا روند ارتباطی جوامع سرعت گرفته و دستخوش دگرگونی های فرهنگی شود.

تغییرات و دگرگونی هایی که غالبا با هنجارهای فرهنگی و دینی بسیاری از جوامع سازگاری نداشته و عامل ایجاد چالش های فرهنگی و اجتماعی می شوند.

بدیهی است تبلیغ و ترویج شیوه های مختلف روابط مرد و زن با یکدیگر و تسهیل آن، خود بستر مناسبی برای قبح زدایی از ازدواج سفید و روابط خارج از چارچوب ها و ضوابط شرعی و عرفی ایجاد می کند.

۶- از هم گسیختگی و ناپایداری خانواده ها

با نگاهی اجمالی به دختران و پسرانی که بدون عقد و ازدواج، زندگی مشترک خود را آغاز می کنند، متوجه می شویم که این افراد در بیشتر موارد، خود، نتیجه ازدواج های نافرجام و خانواده هایی از هم پاشیده هستند. افرادی که نه پدری دارند که بر زندگی بهنجارشان نظارت داشته باشد و نه مادری که راه و رسم زندگی را به آنها آموزش دهد.

پدر و مادر چنین جوانانی معمولا پس از طلاق و جدایی، ازدواج مجدد کرده اند و در این میان تنها به تامین مالی و اقتصادی فرزندانشان از ازدواج اول بسنده نموده اند.

فرزندان چنین پدر و مادرهایی که هرگز سایه حمایت خانواده را بر سر خود احساس نکرده اند، معمولا از همان نوجوانی روابط بی ضابطه ای را تجربه می کنند و پس از مدتی هم هیچ بعید نیست که تصمیم بگیرند با کسی که مدتی با او رابطه داشته اند در یک خانه زندگی کنند.

به طور کلی افرادی که فرزندان طلاق هستند ممکن است به دلیل ترس زیادی که از طلاق دارند، در بافت فرهنگی و خاص ازدواج سفید، زندگی مشترکی را آغاز کنند تا برای پیشگیری از طلاق و مطلقه شدن، بتوانند بهترین و درست‌ترین تصمیم را اتخاذ کنند.

۷-تردید در انتخاب و ضعف در مهارت تصمیم گیری

بسیاری از جوان های امروزی، درک درستی از رابطه دختر و پسر ندارند. به بیانی دیگر، از لحاظ فرهنگی بر روی این مسئله بسیار مهم کار چندانی انجام نشده است و جوانان با توجه به اطلاعات غلطی که در مورد این موضوع دارند توانایی و مهارت لازم در انتخاب و تصمیم گیری صحیح و اصولی را ندارند و سعی می کنند از طریق محک زدن رابطه های خود، به فرد مناسب برسند.

همین موضوع باعث می شود که بسیاری از جوانان، به ازدواج سفید روی بیاورند. آنان با این تفکر که مدتی را با شخص مورد نظر خود زیر یک سقف زندگی کنند و اگر به مشکلی بر نخوردند رابطه خود را رسمی کنند ازدواج سفید را بر می گزینند.

آنها قصد دارند در این مدت، روحیات و اخلاقیات طرف مقابل خود را بسنجند. این در حالی است که راه های بسیار بهتر و مطمئن تری در این باره وجود دارد و نیازی به تجربه پر هزینه و آسیب زای ازدواج سفید نیست.

آسیب ها و پیامدهای منفی ازدواج سفید

۱-تزلزل نهاد خانواده

یکی از شایع ترین پیامدهای ازدواج سفید، تزلزل بنیان و نهاد خانواده است. همان طور که اشاره شد عدم مسئولیت پذیری و قبول تعهد در قبال شریک زندگی، یکی از علل مهم گرایش افراد به ازدواج سفید است.

از این رو، وقتی فرد تعهد و مسئولیتی نظام مند در قبال همسرش نداشته باشد، در وفاداری و پایبندی به زندگی مشترک، از خود سستی نشان داده و چه بسا به رفتارهایی مخرب نظیر خیانت جنسی[۴] به همسر روی آورد.

۲-سقط جنین

باید گفت بارداری های ناخواسته در ازدواج سفید، بدترین اتفاقی است که ممکن است در این قبیل روابط اتفاق بیفتد. اساسا در این قبیل ازدواج ها که هدف اصلی از آن، هم باشی و لذت بردن های سطحی و گذراست، نگاه جامع، منطقی و دوراندیشانه به نهاد خانواده و فرزندآوری نمی شود و این قبیل بارداری ها و عوارض بهداشتی ناشی از سقط جنین غیرقانونی، از دیگر پیامدهای سنگین و پر هزینه ازدواج سفید است.

۳-فرزندان بی هویت

باید پذیرفت در ازدواج سفید، فرزندان حاصل از این ازدواج، بیشترین لطمه را متحمل می شوند، چرا که چنین ازدواجی ثبت نمی شود و سرنوشت آنان پس از تولد، مشخص نیست.

در چنین مواردی اغلب زن به خاطر پرهیز از بی آبرویی به دنبال اثبات رابطه ابویت فرزند و والد نمی رود و حتی اگر ادعا کند که صیغه بوده است، در صورت انکار مرد، ادعای زن، به خاطر عدم وجود مدرک معتبر و ثبت رسمی، قابل اثبات نیست. در این میان، فرزندان بی پدر و بی خانواده ای باقی می مانند که نه آنها از والدین ارث می برند و نه والدین از آنها.

گرچه سایر حقوق این کودکان، چون بقیه کودکان است، اما معمولا کسی حضانت و نگهداری آنان را بر عهده نمی گیرد، مگر این که یک پروسه پیچیده قانونی طی شود. در این موارد سپردن حضانت به مادر، محتمل تر است؛ با این حال، زن چه از نظر روانی و چه از نظر حقوقی، شکست خورده و بلاتکلیف باقی می ماند.

۴-فقدان حمایت های اجتماعی

ازدواج سفید و روابطی از این دست، نه از سوی خانواده و نه نهادهای اجتماعی پذیرفته نمی شود. بنابراین می تواند آسیب های زیادی را با خود به همراه داشته باشد. این گونه روابط، هر چند ممکن است ارضای عاطفی و جنسی برای طرفین به دنبال داشته باشد،‌ اما به محض آشکار شدن، بسیاری از مردم با آن مخالفت می کنند و حمایت های اجتماعی از زوجین برداشته می شود.

به زبان ساده تر، در ایران، فردی که به ازدواج سفید اقدام می کند، مورد شماتت و سرزنش خانواده ها و اطرافیان خود قرار خواهد گرفت؛ زیرا این پیوند، از نظر شرعی، عرفی، حقوقی و قانونی هیچ ارزش و جایگاهی ندارد.

۵-آسیب پذیری بیشتر برای زنان

در ازدواج رسمی، زن از حقوق معین و پشتوانه مشخصی نظیر حق مهریه، ارث بردن و نفقه برخوردار می شود ولی در ازدواج سفید، مرد هیچ گونه تعهد و مسئولیتی در قبال زن ندارد. بنابراین همچنان که در بسیاری از موارد ازدواج سفید مشاهده می شود این روابط پس از چندی با شکست مواجه شده و طرفین از یکدیگر جدا می شوند.

بدیهی است در چنین شرایطی، با توجه به عاطفی بودن ساختار روحی زنان، آنها بیشترین آسیب را از این جدایی تجربه می کنند زیرا آنان بر حسب طبیعت و نیاز فطری خود، دوست دارند روی فردی سرمایه گذاری عاطفی کنند که این فرد از ارزش لازم برخوردار باشد.

از این رو چه بسا برخی از آنان با مواجهه با این شکست عاطفی، به بزه یا اعتیاد نیز سوق پیدا کنند، این در حالی است که مردان، در صورت ترک چنین رابطه ای، به مراتب آسیب کمتری می بینند.

در این نوع ازدواج های ظاهری، برخی بانوان ساده لوح به امید رسمی شدن رابطه ای که به ازدواج رسمی و دائم منجر شود ، وارد این رابطه‌ سیاه می شوند اما پس از مدتی به دلیل عدم ثبت ازدواج، و سوء استفاده مکرر مرد از جسم زن،  اگر مرد از ادامه‌ رابطه صرف نظر کند، زن از لحاظ روحی و روانی شدیدا به مشکل بر می خورد و زندگی اش تباه می شود.

راهکارها

ازدواج سفید، یک پدیده فرهنگی است اما همان گونه که اشاره شد عوامل دیگری نیز در نشر و ترویج آن نقش موثری دارند. از این رو، نباید انتظار داشت که در کوتاه مدت بتوان آن را ریشه کن کرد اما می توان با اقداماتی بنیادین و موثر نظیر موارد زیر، از بسط و گسترش آن ممانعت به عمل آورد:

۱-تقویت باورهای دینی

۲-ارتقای سطح فرهنگ و آگاهی والدین در حوزه مسائل تربیتی و فرزندپروری

۳- ارتقای سطح فرهنگ و آگاهی جوانان در حوزه روابط با جنس مخالف

۴-تقویت نهاد خانواده[۵] و فرهنگ سازی در زمینه ازدواج سالم (ازدواج رسمی شرعی و عرفی)

۵-تقویت اقتصاد خانواده و بهبود چشمگیر قدرت خرید جوانان در سن ازدواج و تسهیل سازی در روند ازدواج

نتیجه گیری

ازدواج سفید، پدیده و فرهنگی وارداتی و غربی است که طی سال های اخیر در کشور ما افزایش یافته است. در این روش که نوعی همزیستی و هم خانگی است، پیوندی بدون تشریفات دینی و قانونی با مدت زمان نامعلوم بین دو فرد برقرار می شود که فاقد مشروعیت اجتماعی، حقوقی و دینی است.

از مهمترین علل گرایش به این نوع ازدواج، می توان به عدم تعهد و حس مسئولیت پذیری، مشکلات اقتصادی و افزایش هزینه های زندگی، ضعف و سستی در باورهای دینی و نبود مهارت تصمیم گیری و تردید در انتخاب اشاره کرد.

نویسنده: حسین فاضلی

پی نوشت ها

[۱] . White marriage

[۲] . Cohabitation

[۳] . Partnership

[۴] . جهت مطالعه بیشتر پیرامون خیانت و آسیب های آن ر.ک: اسپرینگ، پیوند زخم خورده، ترجمه مرجان فرجی

[۵] . برای مطالعه بیشتر ر.ک: میهائلا، سیاست خانواده در جهان ترجمه سید محمد حسین چاوشیان

منابع

• میهائلا، روبیلا؛ سیاست خانواده در جهان؛ ترجمه سید محمد حسین چاوشیان؛ قم؛ مرکز تحقیقات زن و خانواده؛ چاپ اول؛ ۱۳۹۸
• اسپرینگ، جنیس آبرامز؛ پیوند زخم خورده؛ ترجمه مرجان فرجی؛ تهران؛ انتشارات رشد؛ چاپ چهارم؛ ۱۴۰۱ ش
• آماری از ازدواج سفید در ایران؛ سایت تحلیلی خبری عصر ایران؛ ۱۳۹۷/۰۵/۲۳