اخلاق عملی

چگونگی به‌ کارگیری و پرورش استعدادها و قوای درونی برای توسعه و تثبیت صفات و رفتارهای پسندیده اخلاقی و نیل به سعادت و فضایل اخلاقی و دوری از رذیلت‌‌ها را اخلاق عملی می‌گویند. یکی از عناوین جدیدی که در مباحث اخلاق عملی پدید آمده، اصطلاح «اخلاق کاربردی» است که دو مأموریت مهم را دنبال می‌کند: نخست پاسخ‌گویی به مجموعه‌ی مسائل اخلاقی نوپدید و ویژه‌ی هر یک از عرصه‌های اختصاصی زندگی مُدرن؛ دوم، حل مؤثر معماها یا همان تعارضات اخلاقی که البته برخی از آنها دیر زمانی دامن‌گیر بشر بوده است.

تعریف

امروزه دانشمندان علوم انسانی نگاه و رویکرد چشم‌گیر و روزافزونی به دانش اخلاق و مسائل مربوط به آن نشان می‌دهند که شاخه‌ی اصلی این مباحث، «اخلاق عملی» است.

چگونگی به‌ کارگیری و پرورش استعدادها و قوای درونی برای توسعه و تثبیت صفات و رفتارهای پسندیده اخلاقی و نیل به سعادت و فضایل اخلاقی و دوری از رذیلت‌‌ها را اخلاق عملی می‌گویند.[۱]

به دیگر سخن؛ در اخلاق عملى، از آشکار کردن چگونگى پاک‌سازى نفس، بیان مراتب سیر به سوى حق تعالى و بیان توصیه‌ها و رهنمودهایى کلّى یا جزئى براى تهذیب نفس و سیر از یک منزلگاه به منزلگاه دیگر بحث می‌شود.[۲]

در این‌جا به برخی از نکات مهم در مباحث اخلاق عملی اشاره می‌شود:

اخلاق عملی؛ با علم اخلاق پیوند دارند نه با خود اخلاق؛ زیرا اخلاق، همان صفات پنهان در نفس است، اعمّ از فضایل و رذایل، و این صفات، نه نظرى هستند و نه عملى، چرا که «نظرى» از مدرکات عقلى است و «عملى» از افکار، اقوال و اعمال که آن نیز از جهتى، از مدرکات عقلى به شمار می‌آید.[۳]
اخلاق عملی؛ از خیر مطلق و یا رذیلت و فضیلت سخن نمی‌گوید، بلکه در آن به مصداق‌های خیر و شر و حُسن و قبح که در قلمرو حواس قرار می‌گیرند، پرداخته می‌شود.
در علم اخلاق؛ «عمل» از آن جهت که بار ارزشى دارد و کاشف از یک خصیصه خُلقى است مورد بررسى قرار مى‏گیرد. به عبارت دیگر؛ آداب و احکام در علم اخلاق از آن حیث که ارزش آفرین است، و نه از جهت حقوقى و تکلیفى، ارزیابى می‌شود؛ مثلاً اگر عملى به ندرت از شخصى صادر بشود که به صورت یک حرکت اتفاقى منتسب به وى گردد چنین عملى از محدوده‌ی علم اخلاق بیرون است، هر چند از نظر فقهى الزاماً محکوم به یکى از احکام پنج‌گانه؛ یعنى وجوب، حرمت، استحباب، کراهت و اباحه، خواهد بود، ولى اگر عمل مستند به خُلق و خوى انسان باشد یا در خُلق و خوى وى اثر گذارد، چنین عملى موضوع بحث در علم اخلاق است. در علم اخلاق عمل انسان از آن جهت که بار ارزشى دارد موضوع بحث است.[۴]
یکی از عناوین جدیدی که در مباحث اخلاق عملی پدید آمده، اصطلاح «اخلاق کاربردی»[۵] است. در آغاز هزاره‌ی سوم ظهور فن‌آوری نوین در عرصه‌ی اطلاعات، پزشکی و علوم زیستی، آموزش، ارتباطات، جنگ و تسلیحات نظامی و تجارت از یک سو، درهم ریختگی مرزهای فرهنگی و هویت‌های ملی در کشاکش چالش با فرایند جهانی شدن از دیگر سو و ظهور انسان تک‌ساختی، خانواده‌های هسته‌ای، کلان شهرها، گسست نسل‌ها، جوامع شبکه‌ای، معنویت‌های سکولار از جهت دیگر، جملگی زندگی انسان معاصر را با مسائل پیچیده روبرو کرده، در تطبیق معیارهای اخلاقی و تشخیص عملکرد درست و زندگی خوب به چالش کشیده است و او را بیش از گذشته برای هماهنگ کردن ارزش‌ها با واقعیات عرصه‌های فردی و اجتماعی، ملی و جهانی و پیامدهای بعضاً متداخل و متزاحم آنها نیازمند یاری کرده است. تأسیس رشته‌ی جدیدی در مطالعات اخلاقی در بخش اخلاق عملی، به نام «اخلاق کاربردی» بازتاب پیدایش این عرصه‌های نوین و بروز آن معضلات تازه است که دو مأموریت مهم را دنبال می‌کند: نخست پاسخ‌گویی به مجموعه‌ی مسائل اخلاقی نوپدید و ویژه‌ی هر یک از عرصه‌های اختصاصی زندگی مُدرن؛ دوم، حل مؤثر معماها یا همان تعارضات اخلاقی که البته برخی از آنها دیر زمانی دامن گیر بشر بوده است. اخلاق کاربردی بنا بر فهم درست آن، دارای فن مهارت افزایی در تطبیق معیارهای کلان و مطلق اخلاقی بر موارد و مصادیق است.[۶]

البته هر چند رویکرد اخلاق کاربردی در میراث اخلاق اسلامی بی‌پیشینه نیست، و عالمان اخلاق مسلمان به حوزه‌های اختصاصی اخلاق، مانند اخلاق حکمرانی، اخلاق دانشوری، اخلاق پزشکی و اخلاق محیط زیست توجه داشته‌اند، اما امروز به اهتمامی فزون‌تر نیازمند است.

آنچه گفته شد، گوشه‌ای از مباحث مربوط به اخلاق عملی بود، که کتاب‌های زیادی از پیشینیان و معاصران با روش‌ها و نظریّات جدید بر اساس نیازمندی‌های زمانه نوشته شده است که برای مطالعه‌ی بیشتر لازم است به منابع تخصصی آن مراجعه کرد.

پی نوشت:

[۱]. دیلمی، احمد، آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، ص ۲۴، دفتر نشر معارف، قم، ۱۳۷۹ش.

[۲]. مظاهرى، حسین، کاوشى نو در اخلاق اسلامى، ج ۱، ص ۳۰، مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، تهران، چاپ دوّم، ۱۳۸۳ش.

[۳]. کاوشى نو در اخلاق اسلامى، ج ۱، ص ۳۰٫

[۴]. مهدوى کنى، محمد رمباحث اخلاق عملی

ضا، نقطه‏هاى آغاز در اخلاق عملى، ص ۱۶، چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ هفتم، ۱۳۷۶ش.

[۵]. ر.ک: نمایه «جایگاه اخلاق در ورزش»، سؤال ۱۲۳۵۷٫

[۶]. ر.ک: اسلامی، محمدتقی، دبیری، احمد، علیزاده، مهدی، اخلاق کاربردی (چالش‌ها و کاوش‌های نوین در اخلاق عملی)، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.

منبع: اسلام کوئست