- زمان مطالعه : 7 دقیقه
- توسط : رحمت الله ضیایی
- 0 نظر
اشاره:
احمد بن ابی یعقوب(درگذشته ۲۸۴ یا ۲۹۲ قمری) معروف به یعقوبی، تاریخ نگار و جغرافی‌دان سده سوم هجری، که کتاب‌های تاریخ یعقوبی و البلدان و مشاکله الناس لزمانهم از او به جای مانده است. گرایش شیعی وی، از محتوای تاریخ یعقوبی و سبک نگارش و تحلیل او از وقایع تاریخی آشکار است. پدران یعقوبی نیز با اینکه در دستگاه خلافت عباسی صاحب منصب بودند، به تشیع گرایش داشتند. نام و نسب یعقوبی چنین است: احمد بن ابی یعقوب اسحاق بن جعفر بن وهب بن واضح. در برخی منابع وی را با لقب اصفهانی خوانده‌اند[۱] و بر این اساس اصل وی را از اصفهان دانسته‌اند.[۲] از سوی دیگر به دلیل اقامت طولانی مدت وی و پدرانش در مصر وی را مصری نیز لقب داده‌اند.[۳] در منابع مختلف یعقوبی را کاتب، عباسی و اخباری نیز لقب داده‌اند و از او با کنیه‌های ابن ابی یعقوب و ابن واضح یاد کرده‌اند.[۴]
تولد یعقوبی
درباره مکان و زمان تولد یعقوبی آگاهی اطمینان بخشی نداریم. یعقوبی خود در کتاب البلدان، اشاره می‌کند که نیاکانش در بغداد می‌زیسته‌اند. با توجه به این موضوع بسیاری از پژوهشگران، محل احتمالی تولد و زندگی‌اش را بغداد دانسته‌اند.[۵] علاقه یعقوبی به بغداد که در آثارش به خصوص کتاب البلدان نمایان است، این احتمال را تقویت می‌کند.[۶] با این حال برخی، خود وی را زاده بغداد ندانسته و حدس می‌زنند که خاندان یعقوبی سال‌ها پیش از تولد یعقوبی، در هنگام ماموریت جدش واضح در مصر، به این دیار آمده و دیگر به بغداد بازنگشته‌اند.[۷] سال وفات وی را ۲۸۴ق. و برخی ۲۹۲ق. دانسته‌اند.[۸]
سابقه تشیع در خاندان یعقوبی
چنان که اشاره شد، واضح که از اجداد یعقوبی است، از موالی و وابستگان منصور عباسی و از کارگزاران وی بود. واضح در بغداد شهرتی داشت به حدی که یکی از خیابان‌های بغداد را به نام وی «سکه یعقوبی» نامیده بودند. چنان که از برخی از روایات برمی‌آید او اداره بخشی از شهر را که به «قطیعه واضح» معروف شد نیز بر عهده داشته است.[۹] واضح در سال ۱۶۲ به حکومت مصر رسید اما به زودی از این سمت برکنار شد و در مصر به عنوان رئیس دیوان برید ادامه فعالیت داد.[۱۰
واضح گرایش به تشیع داشت و در سال ۱۶۹ با قیام کنندگان علوی همکاری کرد و به همین دلیل مورد خشم خلیفه قرار گرفت. ماجرا از این قرار بود که با شکست قیام شهید فخ در حجاز، ادریس بن عبدالله بن حسن علی بن ابیطالب از مهلکه جان بدر برد و به مصر گریخت که واضح در آن زمان در آنجا رئیس دیوان برید بود. واضح ادریس را حمایت کرد و به مغرب فرستاد که که بعدها موفق به تاسیس حکومت ادریسیان در شمال افریقا شد. به مجازات همین عمل بود که واضح را به دستور خلیفه عباسی، در سال ۱۶۹ سربریدند و پیکرش را به‌دار آویختند.[۱۱
شغل و پیشه یعقوبی
بر اساس اطلاعات موجود نمی‌توان مراحل زندگی یعقوبی را به روشنی ترسیم کرد. از لقب «کاتب» و وابستگی خانوادگی وی به عباسیان می‌توان حدس زد که او از دبیران خلافت عباسی بوده است[۱۲] اما اینکه چه مدت به این شغل پرداخته معلوم نیست. درباره مدت اقامت وی در بغداد نیز اطلاع دقیقی در دست نیست. می‌دانیم که یعقوبی در جوانی سفرهای متعددی در سرزمین‌های اسلامی داشته است و از جمله مدتی را در خراسان، هند، مصر و مغرب سپری کرده است. بنابر برخی روایات وی مدت زیادی در ارمنستان اقامت کرد و در دستگاه سلاطین آن دیار شغل کتابت داشت.[۱۳] از سوی دیگر گزارشی درباره خدمت وی نزد خاندان طاهریان وجود دارد.[۱۴] خاندان طاهری از ارکان دولت عباسیان بودند و افزون بر سمت‌هایی که در بغداد برعهده داشتند در خراسان نیز حکومت نیمه مستقلی (۲۰۵-۲۵۹ق.) برپا داشتند و ممکن است خدمت یعقوبی نزد طاهریان در بغداد یا خراسان بوده باشد.
آثار
یعقوبی از بزرگترین جغرافی‌دانان و تاریخ‌نگاران مسلمان است. وی هم چنین به دانش نجوم مسلط بود و شعر نیز می‌سرود.
فهرستی از نام آثاری که در منابع مختلف به وی نسبت داده‌اند از این قرار است[۱۵]:
البلدان
مشاکله الناس لازمانهم
التاریخ
المسالک و الممالک
فتح افریقیه و اخبارها
اخبار الطاهریین
اخبار الامم السالفه
اخبار بلاد روم
از آثار وی کتاب‌های زیر باقی است که به اختصار به معرفی آن می‌پردازیم:
تاریخ یعقوبی
نوشتار اصلی: تاریخ یعقوبی
تاریخ یعقوبی از نخستین نمونه‌های تاریخ جهانی در تاریخ نگاری اسلامی است[۱۶] که بخش نخست آن به تاریخ جهان تا ظهور اسلام اختصاص یافته و بخش دوم رویدادهای تاریخ اسلام را از زمان بعثت تا دوره خلافت المهتدی عباسی
جلد کتاب البلدان یعقوبی
(۲۵۵-۲۵۶ق.) پی می‌گیرد. تاریخ یعقوبی شکل سال‌نگاری (حولیات) ندارد بلکه مطالب بر اساس مقاطع و دوره‌ها و موضوعات تاریخی سامان یافته‌اند.[۱۷] تاریخ یعقوبی از نخستین نمونه‌های روش ترکیبی در تاریخ‌نگاری اسلامی است که در آن نویسنده محتوای روایات تاریخی در یک موضوع را ترکیب کرده و مطالب را بر اساس چینش دلخواه خود می‌نگارد و به نقل سند روایات نمی‌پردازد.[۱۸] این روش که در مقابل روش روایی است، مرحله‌ای از تکامل تاریخ‌نگاری اسلامی به شمار می‌رود که با آثاری مانند اخبال الطوال و تاریخ یعقوبی آغاز شد.
رویکرد خردگرایانه در نقد روایات تاریخی از ویژگی‌های تاریخ یعقوبی است که به خصوص در انکار وی درباره برخی از روایات غریب و افسانه‌گونه رایج در سرزمین‌های مختلف انعکاس یافته است. وی در تاریخ خود افزون بر امور سیاسی، به جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی نیز توجه کرده است. به خصوص در جلد نخست کتاب، یعقوبی در ذکر تاریخ ملل مختلف، آثار فرهنگی و علمی آنان را معرفی کرده و از اعتقادات و مذاهب و آیین‌ها سخن رانده است.[۱۹]
البلدان
این کتاب از منابع اصلی جغرافیای عمومی جهان اسلام در سده سوم هجری است. یعقوبی این اثر را در سال های پایان عمرش و حدود سال ۲۷۸ق. نگاشته است. کتاب وی شامل معرفی مختصری از شهرها، ولایت‌ها و بخش‌های هر ولایت و اشاره به سران و حاکمان و مردم و قبایل زندگی کننده در آن است. وی هم چنین از راه‌ها بحث کرده است و کتابش را به راهنمایی برای مسافران تبدیل کرد. یعقوبی در این کتاب خود نیز رویکردی عقلانی دارد و اثرش از نقل اخبار عجایب خالی است.[۲۰] به کار بردن روش مشاهده در توصیف اماکن، توجه به جغرافیای تاریخی، جمعیت شناسی و مردم نگاری و ذکر آداب و رسوم و توجه به جغرافیای اقتصادی و تجاری و کشاورزی مناطق از جمله ویژگی‌های ارزشمند جغرافی‌نگاری یعقوبی است.[۲۱]
مشاکله الناس لزمانهم
رساله کوچکی است از یعقوبی که در آن به شرح مختصری از رفتار خلفا پرداخته است. اهمیت این کتاب به رویکرد جامعه‌شناختی یعقوبی است. وی در این کتاب نظریه همشکلی مردم با حاکمان را مطرح کرده است که بر اساس آن در هر دوره تاریخی مردم بر شیوه و سبک زندگی پادشاه و خلیفه زندگی می‌کنند. یعقوبی ابتدا این نظریه را مطرح کرده و در ادامه شواهد تاریخی را در اثبات آن نقل کرده است. نام ۳۱ خلیفه در کتاب آمده و ذیل هر یک به مهم‌ترین ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری خلیفه اشارات مختصری شده است. در ادامه نیز یعقوبی به همشکلی مردم به هر یک از خلفا اشاره کرده و گاه از برخی افراد خاصی که شبیه خلیفه بوده‌اند نام برده است.[۲۲]
تشیع یعقوبی
افزون بر سابقه تشیع در خاندان یعقوبی که پیشتر بدان اشاره شد، نشانه‌هایی بر تشیع یعقوبی در آثار وی بخصوص کتاب تاریخ یعقوبی وجود دارد که با توجه به آن‌ها، بسیاری از نویسندگان وی را شیعه دانسته‌اند.[۲۳] فهرست زیر برخی از آن‌ها است:
پرداختن به تاریخ شیعیان و زندگی امامان شیعه(ع).[۲۴]
ادبیات حاکی از احترام و علاقه نسبت به امامان(ع).[۲۵]
نقل تعداد زیادی از روایات حاکی از فضایل امام علی(ع)[۲۶]
نقل حدیث غدیر خم و حدیث ثقلین.[۲۷]
ارائه گزارشی از سقیفه که نشان دهنده وجود گرایش‌های شیعی و طرفداران خلافت علی(ع) در آن زمان است.[۲۸]
همدلی با قیام‌های علویان.
اشاره به زندگی نامه بیشتر امامان شیعه به ترتیبی که مورد قبول شیعیان دوازده‌امامی است، شاهدی در اثبات این فرضیه است که یعقوبی بر مذهب شیعه دوازده‌امامی بوده است.[۲۹] با وجود همه این موارد، گرایش شیعی یعقوبی را نباید با تشیع اعتقادی تکامل یافته نزد شیعیان سده‌های بعد مقایسه کرد.[۳۰] این را نیز باید در نظر داشت که یعقوبی با خلفای عباسی نزدیکی و وابستگی داشته است و گزارش‌هایش با رعایت ملاحظاتی درباره عباسیان نگاشته شده است؛ از همین روست که برخی از روایاتش با روایات مشهور و پذیرفته شده نزد شیعه، مطابق نیست. برای نمونه وی با اینکه به زندانی بودن امام کاظم(ع) اشاره کرده اما از شهادت او به دستور هارون و یا شهادت امام رضا(ع) به دست مامون سخن نگفته[۳۱] و از دولت عباسی تمجید کرده است.[۳۲]
- پی نوشت ها:
- حموی، معجم البلدان، ج۱، ص ۱۶۱
- منتظری مقدم، بررسی زندگی و اثار احمد بن واضح یعقوبی، ص ۲۰۸
- منتظری مقدم، بررسی زندگی و آثار احمد بن واضح یعقوبی، ص ۳۰۸
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۱، مقدمه مترجم، ص ۱۶و۱۷
- عاصی، الیعقوبی، ص۳۹
- حضرتی، مشکله فرهنگ در تاریخ‌نگاری یعقوبی، ص۸۵
- عزیزی، ابن واضح یعقوبی و آثار او در میراث مکتوب، ص۸۰
- یقعوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه فارسی، ج۱، مقدمه، ص نوزده
- یعقوبی، البلدان، ص۳۸
- ابن تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، ج۲، ص۴۰
- طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۸، ص۱۹۸
- منتظری مقدم، بررسی زندگانی و آثار احمد بن واضح یعقوبی، ص۸۲
- ابن فقیه، البلدان، ص۵۸۶
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۱، مقدمه مترجم، ص هجده
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی مقدمه مترجم، ص بیست و یک، ؛ عزیزی، ابن واضح یعقوبی و آثار او در میراث مکتوب، ص۸۳
- آئینه وند، علم تاریخ در گستره تمدن اسلامی، ص۱۴۹
- آئینه وند، علم تاریخ در گسترده تمدن اسلامی، ج۱، ص۱۳۸
- سجادی و عالم زاده، تاریخ نگاری در اسلام، ص۵۱-۵۳
- حضرتی، مشکله فرهنگ در تاریخ‌نگاری یعقوبی، ص۹۵-۱۰۰
- نک: کراچکوفسکی، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام، ص۱۲۴-۱۲۶
- حضرتی، مشکله فرهنگ در تاریخ‌نگاری یعقوبی، ص۹۲
- یعقوبی، مشاکله الناس لزمانهم، ص ۹ و ادامه کتاب؛ منتظری مقدم، یعقوبی و نظریه همشکلی مردم با حاکمان، ص ۱۹۰-۱۹۱
- طهرانی، الذریعه، ج ۳، ص۲۹۷؛الامین، اعیان الشیعه، ج۳، ص۲۰۲؛ جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ص۱۵۵؛ منتظری مقدم، بررسی زندگانی و اثار احمد بن واضح یعقوبی، ص۲۱۸
- برای نمونه نک: یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص ۳۰۳، ۳۲۰، ۳۸۱، ۴۵۳، ۵۰۳
- همان؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، مقدمه فارسی، ص بیست؛ عزیزی،ابن واضح یعقوبی، ص۸۱
- تبریز نیا تبریزی، فضائل امام علی در سیره ابن هشام، تاریخ طبری و تاریخ یعقوبی، ص۷۳-۷۴
- یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص ۱۱۲
- همان، ص۱۲۳
- جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ص ۱۵۵-۱۵۶؛ عزیزی، ابن واضح یعقوبی و آثار او در میراث مکتوب، ص۸۲؛ منتظری مقدم، بررسی زندگانی و آثار احمد بن واضح یعقوبی، ص۲۱۸-۲۱۹
- حضرتی، مشکله فرهنگ در تاریخ‌نگاری یعقوبی، ص۸۷
- تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۴۵۳
- عزیزی، ابن واضح یعقوبی و اثار او در میراث مکتوب، ص ۸۱
- منابع:
- ابن تغری بردی، سیف، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، تحقیق فهیم محمد شلتوت و همکاران، قاهره، ۱۳۹۲ق.
- ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، محقق یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶ق.
- آئینه وند، صادق، علم تاریخ در گسترده تمدن اسلامی، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۷
- تبریز نیا تبریزی، مجتبی،فضائل امام علی(ع) در سیره ابن هشام، تاریخ طبری و تاریخ یعقوبی، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۴۱، اسفند ۷۹
- جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، قم، انصاریان، ۱۳۷۶
- حضرتی، حسن، مشکله فرهنگ در تاریخ‌نگاری یعقوبی، مجله تاریخ اسلام، دانشگاه باقرالعلوم، شماره ۶، تابستان ۱۳۸۰
- حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت،دار الصادر، ۱۹۹۵
- سجادی، صادق و هادی عالم زاده، تاریخ نگاری در اسلام، تهران، سمت، ۱۳۸۹
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت،دار التراث، ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
- عاصی، حسین، الیعقوبی (عصره، سیره حیاته، منهجه التاریخی)، بیروت، دارالکتب العلمیه،۱۹۹۲م.
- عزیزی، حسین، ابن واضح یعقوبی و آثار او در میراث مکتوب، مجله پژوهش‌های تاریخی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره ۱۳، بهار۱۳۹۱
- کراچکوفسکی، ایگناتی یولیاتنوویچ،تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابو القاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۹ش.
- منتظری مقدم، حامد، بررسی زندگانی و آثار احمد بن واضح یعقوبی، مجله تاریخ در آینه پژوهش، پیش شماره ۴، زمستان ۱۳۸۲
- منتظری مقدم، حامد، یعقوبی و نظریه «هم شکلی مردم با حاکمان»(۲)، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره۲، تابستان ۱۳۸۳
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، البلدان، تحقیق محمد امین صناوی، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دارالصادر، بی‌تا
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۸۷ش.
- یعقوبی، مشاکله الناس لزمانهم، تحقیق ویلم ملورد، بیروت، دارالکتاب الجدید.
منبع: ویکی شیعه
فایل تصویری در سایت شما
فایل صوتی در سایت شما
به اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی