احترام به پدر و مادر در اسلام و ادیان قبل از اسلام-۲

بسیاری از این جوانان که بیشتر گرفتاری خود را توجه نکردن به توصیه‌های خانواده و کم‌توجهی و بعضا بی‌توجهی به منشور گرم خانواده عنوان می‌کردند، سعی می‌نمودند با آموزه‌های اخلاقی و سازنده اسلام در مورد خانواده و داشتن یک زندگی سالم همراه با پایبندی به مبانی انسان‌ساز اسلام و قرآن همسو نمایند.

در زندگی روزانه بعضا افرادی را می‌بینیم یا این که در روزنامه‌ها و تلویزیون می‌خوانیم و مشاهده می‌کنیم که به هر علتی موجب عاق والدین، دوری از خانواده، کم‌توجهی به حرمت خانواده و موجبات بزه‌کاری را حادث شده‌اند و خود و کارهایشان برای خانواده و دیگر مردم جامعه ناملایمت‌های را به وجود آورده است.

تمامی این مصائب و مسائل یا به دلیل نا آگاهی فرد و افراد از دستورات دینی و قرآنی است و یا به دلیل دور بودن و ناآگاهی از هدایت‌های معنوی و ارشادی قرآن و سخنان بزرگان و ائمه اطهار(سلام الله علیهم اجمعین) و یا به دلیل کم لطفی مسئولین نسبت به پخش برنامه‌های فوق‌العاده در رابطه با مسائل جوانان و دین و چگونگی احترام به خانواده می‌باشد.

درود و تحیّاتِ بی‌پایان، بر بزرگترین معلّم و مربّی عالم بشریت، رسول معظّم و پیامبر گرامی اسلام، حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) که با وحی الهی و کتاب آسمانی، انسانها را هدایت کرد و به صراط مستقیم فراخواند و با فرهنگ غنی اسلامی آشنا نمود؛ و درود بی‌پایان بر ائمّه هدی و امامان بر حق(علیهم السلام)که همواره توجّه جامعه بشری را به احکام همیشه جاوید متعالی اسلام معطوف ساخته و در تمام عصرها مردم را با زندگی دنیوی و اخروی اصیل اسلام آشنا نموده‌اند.

در زندگی روزانه بعضا افرادی را می‌بینیم یا این که در روزنامه‌ها و تلویزیون می‌خوانیم و مشاهده می‌کنیم که به هر علتی، موجب عاق والدین، دوری از خانواده، کم‌توجهی به حرمت خانواده و موجبات بزه‌کاری را حادث شده‌اند و خود و کارهایشان برای خانواده و دیگر مردم جامعه ناملایمت‌های را به وجود آورده است.

تمامی این مصائب و مسائل یا به دلیل ناآگاهی فرد و افراد از دستورات دینی و قرآنی است و یا به دلیل دور بودن و ناآگاهی از هدایت‌های معنوی و ارشادی قرآن و سخنان بزرگان و ائمه اطهار(سلام الله علیهم اجمعین) و یا به دلیل کم‌لطفی مسئولین نسبت به پخش برنامه‌های فوق‌العاده در رابطه با مسائل جوانان و دین و چگونگی احترام به خانواده می‌باشد.

در پژوهشی که در یکی از مراکز اصلاح و تربیت انجام دادم، در گفتگو با بیست و سه نفر از پسران به این نتیجه رسیدم که بیست نفر از جوانان و نوجوانان ما به دلیل عدم آشنایی با مسائل خانواده و عدم فهم صحیح از برخورد با والدین و عدم آشنایی آنها با مسائل و آموزه‌های دینی در رابطه با چگونگی احترام به پدر و مادر و مجازات‌های عقوبتی در دنیا و آخرت، از رفتار غیر عمد اخلاقی نسبت به والدین خود پشیمان بودند و اظهار می‌نمودند که هنوز چیزی در مورد عاق والدین و چگونگی تاثیرات آن بر زندگی نمی‌دانستند.

بسیاری از این جوانان که بیشتر گرفتاری خود را توجه نکردن به توصیه‌های خانواده و کم‌توجهی و بعضا بی‌توجهی به منشور گرم خانواده عنوان می‌کردند، سعی می‌نمودند با آموزه‌های اخلاقی و سازنده اسلام در مورد خانواده و داشتن یک زندگی سالم همراه با پایبندی به مبانی انسان ساز اسلام و قرآن همسو نمایند.

در حوزه‌های اصلاح و تربیت، واحدی به نام اندرزگاه وجود دارد که حدودا هفته‏‌ای یک مرتبه شخصی که اندرزگو نامیده می‏‌شود بچه‏‌های شرور و سابقه‌دار را مورد موعظه و پند و نصیحت قرار می‏‌دهد و مشکلات اخلاقی‏شان را به آنان گوشزد می‏‌کند و آنها را در حل این مشکلات کمک می‏‌کند. با آنها رابطه عاطفی برقرار می‏‌کند با تقویت قوه ایمان آنان را از ارتکاب مجدد جرم باز می‏‌دارد. واقعا این قسمت بسیار خوب عمل می‌کند و این تیپ بچه‌ها را به موقع و به روز ارشاد و راهنمایی می‌کنند.

کمبود امکانات رفاهی، آموزشی و به خصوص فقدان مربیان کافی و آموزش‏ دیده از مهمترین مشکلات چنین کانون‌هایی می‏‌باشد و به عنوان مثال در حال حاضر کانون اصلاح و تربیت تهران حدودا ۳۰۰ نفر مددجو و ۴۰ نفر پرسنل می‏‌باشد که تعداد پرسنل با توجه به تعداد مددجویان بسیار کم می‏‌باشد و این خود باعث می‏‌شود که مسئولین، فرصت و وقت کافی جهت شناخت نوجوانان بزهکار نداشته باشند و نتیجه مطلوب حاصل نشود.

مهمترین مشکل بچه‏‌های کانون به گفته مسؤولین آنها، بی‏‌سرپرستی بچه‏‌ها، تنها بودن آنها، نداشتن خانواده و احساس یأس و ناامیدی است، که با توجهات بیشتر مردم و مسؤولین شاید بتوان تا حدی به حل آن کمک کرد. اطفال در کانون نباید به دست فراموشی سپرده شوند چرا که بزهکاری آنها تنها ناشی از عوامل فردی نبوده بلکه خانواده، جامعه و تک تک افراد در قبال آنها مسؤولیت دارند. مؤید این مطلب گفته یکی از دانشمندان «تا جامعه هست جرم هم هست» می‌‏باشد.

در این مقاله به بررسی آثار دنیوی و پیامدهای اخروی احسان به والدین می‌پردازیم و جان را با کلمات نورانی قرآن و احادیث معصومین(علیهم السلام) طهارت و نورانیت می‌بخشیم و از مشعل هدایت آنان چراغ دل را برمی‌افروزیم.

الف) آثار دنیوی

۱) دوری از عصیانگری و شقاوت از جمله آثاری که قرآن کریم به آن تصریح نموده، این است که نیکی به والدین صفت جبار و عصیانگری را از انسان دور می‌کند و همچنین دچار شقاوت نمی‌گردد.
قرآن کریم می‌فرماید:

یَا یَحْیَی خُذِ الْکِتَابَ بِقُوَّهٍ وَ آتَیْنَاهُ الْحُکْمَ صَبِیّاً * وَ حَنَاناً مِّن لَّدُنَّا وَ زَکَاهً وَ کَانَ تَقِیّاً * وَ بَرّاً بِوَالِدَیْهِ وَ لَمْ یَکُن جَبَّاراً عَصِیّاً.(مریم‎ ۱۲-۱۴) گفتیم: ای یحیی! کتاب آسمانی را به جدّ و جهد بگیر و به او در عهد کودکی نبوت بخشیدیم و از سوی خویش بر او رحمت آوردیم و پاکیزه‌اش داشتیم و او پرهیزگار بود و او را سفارش به نیکی به پدر و مادرش نمودیم و او جبار و عصیانگر نبود.
و یا درباره حضرت عیسی(علیه السلام) فرموده که چنین گفت:

وَ أَوْصَانِی بِالصَّلَاهِ وَ الزَّکَاهِ مَا دُمْتُ حَیّاً * وَ بَرّاً بِوَالِدَتِی وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبَّاراً شَقِیّاً.(مریم‎/ ۳۱-۳۲) و مرا مادام که زنده باشم به نماز و زکات سفارش فرموده است و نیز مرا در حق مادرم نیکوکار گرداند و مرا زورگوی سخت دل نگردانده است.

۲) طول عمر همان طور که طول عمر اثر قطعی صله رحم، شمرده می‌شود، روایات اسلامی این اثر را مترتب بر نیکی به والدین، به طور خاص نموده اند. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:

مَن سَرَّه اَن یُمد لَه فی عُمره، و یُبسط فی رزقه فلیَصِل اَبَویه.( محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج،۷۴ باب،۲ ح۹۶) کسی که طولانی شدن عمر و توسعه رزق را دوست دارد به پدر و مادر خود نیکی کند.

و نیز رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید:
رأیتُ بالمنَام رَجُلاً من اُمّتی قَداتاهُ مَلَکَ المَوتِ لِقَبض روُحه فَجاءَ بِرُّه بوالدیه، فَمَنَعه مِنُه(همان، ح۸۲) در خواب مردی از امتم را دیدیم که فرشته مرگ برای قبض روح او حاضر شده بود، اما او با نیکی به والدین خود آن فرشته را از مأموریتش منع کرد.

۳) فراوانی روزی همان طور که در حدیثی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در عنوان قبلی اشاره شد یکی از پیامدهای نیک ارتباط با والدین، مسأله زیاد شدن رزق بود. همچنین در روایت دیگری امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: هر کس نیکی به والدین نماید هرگز در زندگی به فقر مبتلا نخواهد شد.( همان، ح۳۳)

۴)اجابت دعای والدین در حق فرزندان در برخی روایات به اهمیت دعای والدین در حق فرزندان اشاره شده و از جمله آثار توجه و نیکی به آنها، شمرده شده است.

به طور مثال: امام صادق(علیه السلام) فرمود: ثلاثُ دعوات لا یَحجُبْنَ عَن الله تعالی: دُعاءُ الوالِدِ لِوَلَدِهِ اِذا بِرَّه و دعوتُه علیهِ اِذا عَقَّ دُعاءُ المَظلوم عَلی ظالمه(همان، ح۵۷ ) خداوند دعای سه کس را رد نخواهد کرد: دعای پدر در حق فرزند در هنگام نیکی به او، دعای پدر بر ضد فرزند(نفرین) هنگامی که مورد عاق او واقع شود و دعای مظلوم بر ظالم. و نزدیک به همین مضمون در روایت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) متجلی است که حضرت می‌فرماید: از نفرین پدر دوری گزینید، زیرا به هدف اجابت می‌رسد و از شمشیر، تیزتر و برنده تر است».( ر.ک: بحارالانوار، ج،۷۴ باب،۲ ح۹۴)

۵) موجب نیکی فرزندان می‌شود از جمله اثرهای وضعی نیکی به پدر و مادر این است که اگر کسی پدر و مادرش را احترام نمود آن احترام را از ناحیه فرزندانش خواهد دید. فلسفه این امر روشن است زیرا فرزندان انسان، پدر و مادر خود را الگوی عملی خویش قرار می‌دهند. اگر آن‌ها ببینند پدر و مادرشان نیکی به والدین را سرلوحه زندگی خود قرار داده‌اند و به آن اهتمام می‌ورزند، او هم نسبت به آنان چنین خواهد کرد. امام صادق(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بِرُّوا آباءَکُم یَبرُّکُم أبناءکم(همان، ح۳۱) به پدرانتان نیکی کنید تا فرزندانتان به شما نیکی کنند.

ب) آثار اخروی

از جمله آثار و پیامدهایی که عمل به این ارزش الهی به دنبال دارد آثاری است که پس از عالم دنیا نصیب انسان می‌گردد که عبارتند از:

۱) آسان شدن مرگ امام صادق(علیه السلام) فرمود: کسی که دوست دارد خدای متعال سختی‌های مرگ را بر او آسان سازد، به خویشان و نزدیکان و پدر و مادرش نیکوکار باشد و اگر چنین کند خدای متعال سختی‌های مرگ را بر او آسان می‌کند.(همان، ح ۳۲)

۲) دریافت پاداش زیاد امام صادق(علیه السلام) در این باره می‌فرماید: ما یَمْنَع الرَّجل مِنکُم اَن یَبَّر والدیه حَییَّن اَو مَیِّتَین، یُصَلّی عنها و یتصدَّقُ عَنهما و یَحِجّ عنَهما فیکون الذی صنَع لَهُما و له مِثلُ ذلِکَ فَیزدُهُ اللّهُ عزّوجلّ بِبِرّه و صلاتِهِ خیراً کثیراً. چه چیز مانع شخص می‌شود وقتی که پدر و مادرش زنده یا مرده‌اند به آنها نیکی کند، به این صورت که به نیت آنها نماز بخواند، صدقه بدهد، حج به جا بیاورد و روزه بگیرد. زیرا اگر چنین کند ثواب آن به پدر و مادرش می‌رسد و به خودش نیز همان مقدار ثواب داده می‌شود. همچنین خداوند بر کارهای نیک و نماز او خیر زیاد عطا می‌کند».

در برخی از روایات به پاداش‌هایی اشاره شده است که به ازای نیکی به پدر و مادر عطا می‌شود به طور مثال در روایتی از ابن عباس از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است: هر فرزند نیکوکاری که از روی مهربانی به پدر و مادر نگاه کند در مقابل هر نگاه ثواب یک حج کامل مقبول به او داده می‌شود. سؤال کردند حتی اگر روزی صد مرتبه به آنها نگاه کند؟ حضرت فرمود: آری خداوند بزرگتر و پاک‌تر است.

۳) مغفرت حق امام سجاد(علیه السلام) فرمود: «مردی خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) رسید و گفت: ای رسول خدا! من هیچ کار زشتی نمانده که انجام نداده باشم آیا می‌توانم توبه کنم؟ رسول خدا فرمود: آیا هیچ یک از پدر و مادرت زنده هستند؟ گفت: بله، پدرم، حضرت فرمود: برو به او نیکی کن تا آمرزیده شوی. وقتی او راه افتاد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: ای کاش مادرش زنده بود، یعنی اگر مادرش زنده بود و به او نیکی می‌کرد زودتر آمرزیده می‌شد.

و در روایت دیگری نیز رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: رِضَی الله مَع رِضَی الوالدَین. رضایت خدا با رضایت والدین است. و در روایتی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است که فرمود: «از طرف خدا به کسی که عاق والدین شده گویند: هر کاری می‌خواهی انجام بده، دیگر تو را نمی‌بخشم و به نیکوکار نسبت به پدر و مادر هم گفته می‌شود هر چه می‌خواهی انجام بده تو را می‌بخشم.

البته واضح است که مراد از این که نیکوکار هر چه می‌خواهد انجام دهد، گناه و معصیت نیست زیرا اگر به نیکوکار گفته شود هر چه می‌خواهی انجام بده، یعنی کار نیک انجام بده؛ زیرا شأن نیکوکار این است که کارهایش را نیک و درست انجام دهد و الا صفت نیکوکاری برای او صادق نخواهد بود و همچنین نسبت به عاق والدین کارهایی که انجام می‌دهد و مورد بخشش واقع نمی‌شود از جمله کارهایی است که قبیح و ناپسند است.

۴) وصول به بهشت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در این مورد فرمود: اَرَبع مَن کُنّ فیه نَشَر اللّهُ عَلیهِ کَنَفه و اَدْخلُه فی رَحمَتهِ، حُسنُ خلق یَعیش بهِ النّاس و رفق بالمعروفِ و شفقتُه عَلی الوالِدَین و احسان اِلی المُولک؛ چهار خصوصیت است که اگر کسی واجد آن باشد لطف و احسان حق تعالی بر او ریزش خواهد کرد و در بهشت رضوان، مأوی خواهد گزید: اخلاق نیکی که با آن در میان مردم زندگی کند، مدارا کردن با گرفتاران، شفقت و مهربانی به والدین، احسان به زیردستان.

همچنین ابراهیم بن شعیب می‌گوید: به امام صادق(علیه السلام) عرض کردم: پدری فرتوت و ضعیف دارم که به هنگام قضای حاجت او را به دوش می‌کشم. حضرت فرمود: تا هر گاه که می‌توانی از این عمل مضایقه نکن و غذای او را لقمه لقمه در دهانش بگذار، چه این عمل در واپسین روز، سپر آتش خواهد بود.

۵) ورود به درجات بالای بهشتی امام باقر(علیه السلام) در بیان یکی از آثار اخروی نیکی به والدین می‌فرماید: قالَ اَربع مَن کُنَّ فیهِ من المؤمنین اَسْکَنُه اللّهُ فی اعلی عِلّیین فی غُرَف فوق غُرَف فی مَحلِّ الشَّرف کلَّ الشرَّفِ، مَن آوَی الیَتیمَ و نَظَر لَه و فکان لَه اَباً وَ مَن رحِمَ الضَّعیف و اعانهُ و کفَاهُ وَ مَن انفق علی والدیه و ارفق بهما و بَرَّ هُما و لم یحزنْهُا؛

اگر مؤمنی چهار ویژگی در خود داشته باشد خداوند او را در بالاترین و شریف‌ترین جایگاه قرار خواهد داد. کسی که یتیمی را پناه داده و بر او پدرانه نظر افکند، کسی که ضعیفی را مورد ترحم قرار دهد و در حد کفایت به او کمک کند، کسی که به والدین خود انفاق و با آنان مدارا کند، به ایشان نیکی کرده و از نگران ساختن آنها اجتناب نماید.

همچنین امام صادق(علیه السلام) فرمود: هنگامی که حضرت موسی مشغول مناجات با پروردگارش بود، مردی را دید که در زیر سایه عرش الهی در ناز و نعمت است عرض کرد: خدایا این کیست که عرش تو بر او سایه افکنده است خداوند متعال فرمود: او نسبت به پدر و مادرش نیکوکار بود.

۶) همنشینی با نیکان رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در بیان پیامد اخروی و اثرات نیکی به والدین در کمال آدمی می‌فرماید: مَنْ حجَّ عَن والدَیه اَوقَضی عَنْهُما مَغرماً بَعَثهُ اللّهُ یَومَ القیامهِٔ مَع الاَبْرار؛ کسی که برای پدر و مادرش حج انجام دهد و یا بدهکاری آنها را بپردازد، خداوند او را در روز قیامت با نیکان بر می‌انگیزد.

در روایت دیگری نیز ایشان می‌فرماید: سَیّدُ الابْرارِ یَومَ القیامِهٔ رَجُلُ بَرَّ والِدَیه بَعَد مَوتهما؛ یعنی برترین انسان‌های نیک در قیامت کسانی خواهند بود که به والدین خویش، پس از مرگ آنها نیکی کرده باشند: اگر چه عواطف انسانی و حق شناسی به تنهایی برای رعایت احترام در برابر والدین کافی است.

ولی از آنجا که اسلام حتی در مسائلی که هم عقل در آن استقلال کامل دارد و هم عاطفه آن را به وضوح در می‏‌یابد سکوت روا نمی‌‏دارد و به عنوان تاکید در این گونه موارد هم دستورهای لازم را صادر می‏‌کند، درباره احترام به والدین آنقدر تاکید کرده است که در کمتر مسئله‌ای دیده می‏‌شود به عنوان نمونه به چند قسمت اشاره می‏‌کنیم:

الف) در چهار سوره قرآن مجید، به نیکی به والدین بلافاصله بعد از مسئله توحید قرار گرفته است. این هم ردیف بودن، بیانگر این است که اسلام تا چه حد برای پدر و مادر احترام می‏‌گذارد.

۱)(…..لا تعبدون الا الله و بالوالدین احساناً» بقره /۸۳(…. بجز خدا را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید).

۲)(و اعبدوا الله و لا تشرکوا به شیئاً و بالوالدین احساناً»(نساء ۳۶) و خدا را بپرستید و چیزی را با او شریک نکنید و به پدر و مادر نیکی کنید.

ب: اهمیت این موضوع تا آن پایه است که هم قرآن و هم روایات، صریحاً توصیه می‏‌کنند که حتی اگر پدر و مادر کافر باشند، رعایت احترامشان لازم است.

۱)(و قضی ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احساناً»(اسراء ۲۳) و پروردگارت حکم کرد که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید.

۲)(الا تشرکوا به شیئاً و بالوالدین احساناً»(انعام ۱۵۱) چیزی را با او شریک نکنید و به پدر و مادر نیکی کنید.

۳)(و آن جاهداک علی ا ن تشرک بی‌مالیس لک به علم فلا تطعمها و صاحبهما فی الدنیا معروفاً»(لقمان ۱۵) و اگر آنان به تو اصرار کنند که با من آنچه را که علم به آن نداری، شریک کنند اطلاعتشان مکن ولی در دنیا به نیکی با آنان رفتار کن.

ج) شکرگزاری در برابر پدر و مادر؛ در قرآن مجید در ردیف شکرگزاری در برابر نعمت‌های خدا قرار داده شده است؛ چنانکه می‌‏خوانیم: «ان اشکر لی و لوالدیک الی المصیر»(لقمان ۱۴) مرا و پدر و مادرت را شکر کن که بازگشت به سوی من است؛ با این که نعمت خدا بیش از آن اندازه است که قابل احصا و شماره باشد، پس، این دلیل بر عمق و وسعت حقوق پدران و مادران است.

قرآن حتی کمترین بی‏احترامی را در برابر پدر و مادر، اجازه نداده است. در حدیثی، امام صادق(علیه السلام) می‏‌فرمایند: «لو علم الله شیئاً هو ادنی من اف لنهی عنده و هو من ادنی العقوق، و من العقوق ان ینظر الرجل الی والدیه فیجد النظر الیها» اگر چیزی کمتر از «اف» وجود داشت، خدا از آن نهی می‏‌کرد. «اف» کمترین اظهار ناراحتی است. و از این جمله، نظر کردن تند و غضب آلود به پدر و مادر است.

ادامه دارد…