احادیث اهل بیت(علیهم‌السلام) در مورد گناه

اشاره

به کارهای که برخلاف دستور و رضایت خدا انجام گیر در دین اسلام گناه نامیده می شود. در عربی به آن معصیت می گوید.  گناه معمولا در هر جامعه‌ای وجود دارد که بر خلاف موازین و قوانین پذیرفته در آن جامعه انجام می گیرد. در دین اسلام گناه به کبیره و صغیره تقسیم شده و آثار ناگواری را بر هرکدام مترتب می شود. آثار گناه گاهی با اعمال صالح از بین رفته و به وسیله توبه از سوی خداوند قابل بخشش است. در این مقاله به آحادیثی اشره شده که درباره گناه و مسائل مربوط به ان نقل شده است.

 (۱) پیامبر (صلی‌الله علیه و آله):

    اَلضَّیفُ یَنزِلُ بِرِزقِهِ و یَرتَحِلُ بِذُنوبِ اَهلِ البَیتِ؛ میهمان، روزى خود را مى‏ آورد و گناهان اهل خانه را مى ‏برد.

    (بحارالأنوار(ط-بیروت) ج ۷۲، ص ۴۶۱، ح ۱۴ – جامع الاخبار(شعیری) ص ۱۳۶)

 (۲) پیامبر (صلی‌الله علیه و آله):

    کَفى‏ بِالمَرءِ إثماً اَن یَستَقِلَّ ما یُقَرِّبُ اِلى‏ اِخوانِهِ وَ کَفى‏ بِالقَومِ اِثماً اَن یَستَقِلّوا ما یَقرُبُ بِهِ اِلَیهِم اَخُوهُم؛ انسان را همین گناه بس، که آنچه را که تقدیم برادران میهمان خود مى ‏کند کم شمارد و میهمان را همین گناه بس، که آنچه را که میزبانشان براى آنها فراهم مى‏ کند کم شمارد.

    (محاسن ج ۲، ص ۴۱۴، ح ۱۶۵)

 (۳) امام صادق (علیه‌السلام):

    اِنَّ صِلَهَ الرَّحِمِ و البِرَّ لَیُهَوِّنانِ الحِسابَ و َیَعصِمانِ مِنَ الذُّنوبِ؛ صله رحم و نیکى، حساب (قیامت) را آسان و از گناهان جلوگیرى مى ‏کند.

    (کافى(ط-الاسلامیه) ج ۲، ص ۱۵۷، ح ۳۱)

 (۴) پیامبر (صلی‌الله علیه و آله):

    اَلذَّنبُ شومٌ عَلى غَیرِ فاعِلِهِ اِن عَیَّرَهُ ابتُلِىَ بِهِ وَ اِن اَغتابَهُ أَثِمَ وَ اِن رَضىَ بِهِ شارَکَهُ؛ گناه براى غیر گناهکار نیز شوم است، اگر گنهکار را سرزنش کند به آن مبتلا مى ‏شود، اگر از او غیبت کند گنهکار شود و اگر به گناه او راضى باشد، شریک وى است.

    (نهج الفصاحه ص ۴۹۳، ح ۱۶۲۳)

 (۵) امام سجاد (علیه‌السلام):

    وَ الذُّنُوبُ الّتى تُنزِلُ النِّقَمَ عِصیانُ العارِفِ بِالبَغىِ وَ التَطاوُلُ عَلَى النّاسِ وَ الاِستِهزاءُ بِهِم وَ السُّخریَّهُ مِنهُم ؛ گناهانى که باعث نزول عذاب مى‏شوند، عبارت‏اند از: ستم کردن شخص از روى آگاهى، تجاوز به حقوق مردم، و دست انداختن و مسخره کردن آنان.

    (وسایل الشیعه ج ۱۶، ص ۲۸۱، ح ۲۱۵۵۶)

 (۶) امام صادق (علیه‌السلام):

     لَسْتُ أُحِبُّ أَنْ أَرَى الشَّابَّ مِنْکُمْ إِلَّا غَادِیاً فِی حَالَیْنِ: إِمَّا عَالِماً أَوْ مُتَعَلِّماً، فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ فَرَّطَ، فَإِنْ فَرَّطَ ضَیَّعَ، وَ إِنْ ضَیَّعَ أَثِمَ، وَ إِنْ أَثِمَ سَکَنَ النَّارَ، وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) بِالْحَقِّ؛ دوست ندارم جوانانِ شما را جز در دو حالت ببینم: دانشمند یا دانش ‏اندوز . اگر جوانى چنین نکند، کوتاهى کرده و اگر کوتاهى کرد، تباه ساخته و اگر تباه ساخت، گناه کرده است و اگر گناه کند، سوگند به آن کس که محمّد صلى ‏الله‏ علیه ‏و‏ آله را به حق برانگیخت، دوزخ‏ نشین خواهد شد .

    (امالى (طوسى) ص ۳۰۳، ح ۶۰۴)

    حدیث (۷) پیامبر (صلی‌الله علیه و آله):

     مَوْتُ الْإِنْسَانِ بِالذُّنُوبِ أَکْثَرُ مِنْ مَوْتِهِ بِالْأَجَلِ وَ حَیَاتُهُ بِالْبِرِّ أَکْثَرُ مِنْ حَیَاتِهِ بِالْعُمُر؛ مرگ انسان‏ها در نتیجه گناهان، بیشتر از مرگ آنها در نتیجه فرا رسیدنِ اَجَل است و زنده ماندن انسان‏ها در نتیجه نیکى ‏هایشان، بیشتر از زندگى کردنشان به خاطر باقى بودنِ عمر است.

    (مکارم الاخلاق ص ۳۶۲)

 (۸) امام صادق (علیه‌السلام):

     الذُّنُوبُ الَّتِی تُغَیِّرُ النِّعَمَ الْبَغْیُ وَ الذُّنُوبُ الَّتِی تُورِثُ النَّدَمَ الْقَتْلُ وَ الَّتِی تُنْزِلُ النِّقَمَ الظُّلْمُ وَ الَّتِی تَهْتِکُ السُّتُورَ شُرْبُ الْخَمْرِ وَ الَّتِی تَحْبِسُ الرِّزْقَ الزِّنَا وَ الَّتِی تُعَجِّلُ الْفَنَاءَ قَطِیعَهُ الرَّحِمِ وَ الَّتِی تَرُدُّ الدُّعَاءَ وَ تُظْلِمُ الْهَوَاءَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْن‏؛ گناهی که نعمت ها را تغییر مى دهد، تجاوز به حقوق دیگران است. گناهى که پشیمانى مى آورد، قتل است. گناهى که گرفتارى ایجاد مى کند، ظلم است. گناهى که آبرو مى بَرد، شرابخوارى است. گناهى که جلوى روزى را مى گیرد، زناست. گناهى که مرگ را شتاب مى بخشد، قطع رابطه با خویشان است. گناهى که مانع استجابت دعا مى شود و زندگى را تیره و تار مى کند، نافرمانى از پدر مادر است.

    (علل الشرایع ج ۲، ص ۵۸۴، ح ۲۷)

 (۹) امام باقر (علیه‌السلام):

     إِنَّ الْحُسَیْنَ صَاحِبَ کَرْبَلَاءَ قُتِلَ مَظْلُوماً مَکْرُوباً عَطْشَاناً لَهْفَاناً فَآلَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى نَفْسِهِ أَنْ لَا یَأْتِیَهُ لَهْفَانٌ وَ لَا مَکْرُوبٌ وَ لَا مُذْنِبٌ وَ لَا مَغْمُومٌ وَ لَا عَطْشَانٌ وَ لَا مَنْ بِهِ عَاهَهٌ ثُمَّ دَعَا عِنْدَهُ وَ تَقَرَّبَ بِالْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ (علیه‌السلام)  إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا نَفَّسَ اللَّهُ کُرْبَتَهُ وَ أَعْطَاهُ مَسْأَلَتَهُ وَ غَفَرَ ذَنْبَهُ وَ مَدَّ فِی عُمُرِهِ وَ بَسَطَ فِی رِزْقِهِ فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی الْأَبْصار؛ حسین، بزرگ مرد کربلا، مظلوم و رنجیده خاطر و لب تشنه و مصیب ‏زده به شهادت رسید. پس خداوند، به ذات خود، قسم یاد کرد که هیچ مصیب ت‏زده و رنجیده خاطر و گنهکار و اندوهناک و تشنه‏ اى و هیچ بَلا دیده ‏اى به خدا روى نمى‏ آورد و نزد قبر حسین (علیه‌السلام) دعا نمى ‏کند و آن حضرت را به درگاه خدا شفیع نمى‏ سازد، مگر این‏که خداوند، اندوهش را برطرف و حاجاتش را برآورده مى‏ کند و گناهش را مى ‏بخشد و عمرش را طولانى و روزى‏ اش را گسترده مى ‏سازد. پس اى اهل بینش، درس بگیرید!

    (بحارالأنوار(ط-بیروت) ج ۹۸، ص ۴۶، ح ۵)

 (۱۰) امام على (علیه‌السلام):

    لَا تَکُنْ مِمَّنْ یَرْجُو الْآخِرَهَ بِغَیْرِ الْعَمَلِ إِلَى أَنْ قَالَ یَنْهَى وَ لَا یَنْتَهِی وَ یَأْمُرُ بِمَا لَا یَأْتِی الْحَدِیثَ؛ از کسانى مباش که بى ‏عمل، به آخرت امید دارند از گناه باز مى ‏دارند، اما خود باز نمى‏ ایستند، به کارهایى فرمان مى ‏دهند که خود انجام نمى‏ دهند.

    (وسایل الشیعه ج ۱۶، ص ۱۵۱، ح ۲۱۲۱۴)

 (۱۱) قال الباقر (علیه‌السلام):

    أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى شُعَیْبٍ النَّبِیِّ (صلی الله علیه) أَنِّی مُعَذِّبٌ مِنْ قَوْمِکَ مِائَهَ أَلْفٍ أَرْبَعِینَ أَلْفاً مِنْ شِرَارِهِمْ وَ سِتِّینَ أَلْفاً مِنْ خِیَارِهِمْ فَقَالَ (علیه‌السلام) یَا رَبِّ هَؤُلَاءِ الْأَشْرَارُ فَمَا بَالُ الْأَخْیَارِ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ دَاهَنُوا أَهْلَ الْمَعَاصِی وَ لَمْ یَغْضَبُوا لِغَضَبِی؛ خداى تعالى به شعیب پیامبر وحى فرمود که: من صد هزار نفر از قوم تو را عذاب خواهم کرد: چهل هزار نفر بدکار را، شصت هزار نفر از نیکانشان را. شعیب عرض کرد: پروردگارا! بدکاران سزاوارند اما نیکان چرا؟ خداى عز و جل به او وحى فرمود که: آنان با گنهکاران راه آمدند و به خاطر خشم من به خشم نیامدند.

   ( کافى(ط-الاسلامیه) ج ۵ ، ص ۵۶، ح۱ – مشکاه الانوار ص ۵۱)

 (۱۲) امام على (علیه‌السلام):

    اِذا ظَهَرَتِ الجِنایاتُ ارتَفَعَتِ البَرَکاتُ؛ هرگاه گناهان آشکار شوند، برکت‏ها از میان مى ‏رود.

    (تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص ۴۵۸، ح ۱۰۴۶۵)

 (۱۳) پیامبر (صلی‌الله علیه و آله):

    اضمنوا لی ستّا من أنفسکم أضمن لکم الجنّه أصدقوا إذا حدّثتم و أوفوا إذا وعدتم و أدّوا إذا ائتمنتم و احفظوا فروجکم و غضّوا أبصارکم و کفّوا أیدیکم؛ شش چیز را براى من ضمانت کنید تا من بهشت را براى شما ضمانت کنم، راستى در گفتار، وفاى به عهد، بر گرداندن امانت، پاکدامنى، چشم بستن از گناه و نگه داشتن دست (از غیر حلال).

    (نهج الفصاحه ص ۲۱۶، ح‏۳۲۱ {شبیه این حدیث در معدن الجواهر ص ۵۳ })

 (۱۴) امام صادق (علیه‌السلام):

    إِذا جاهَرَ الفاسِقُ بِفِسقِهِ فَلا حُرمَهَ لَهُ و لا غیبَه؛ هرگاه شخص فاسق و گنهکار آشکارا گناه کند، نه حرمتى دارد و نه غیبتى.

    (امالی(صدوق) ص ۳۹، ح ۷ – بحارالأنوار(ط-بیروت) ج۷۲، ص۲۵۳، ح۳۲)

 (۱۵) امام صادق (علیه‌السلام):

    مَن لَهُ جارٌ و یَعمَلُ بِالمَعاصى فَلَم یَنهَهُ فَهُوَ شَریکُهُ؛ هر کس همسایه اى را داشته باشد که گناه مى کند ولى او را نهى نکند، شریک در گناه اوست.

    (ارشادالقلوب(دیلمی) ص۱۸۳)

 (۱۶) امام على (علیه‌السلام):

    اَلحَیاءُ مِنَ اللّه‏ِ یَمحو کَثیرا مِنَ الخَطایا؛ حیا از خدا بسیارى از گناهان را پاک مى‏ کند.

    (تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص ۲۵۷، ح ۵۴۵۵)

 (۱۷) پیامبر (صلی‌الله علیه و آله):

    یا على: خِدمَهُ العِیالِ کَفّارَهٌ لِلکَبائِرِ وَ تُطفى غَضَبَ الرَّبِّ، و مُهُورُ الحُورِ العینِ، وَتزیدُ فِى الحَسَناتِ وَ الدَّرَجاتِ یا علیّ لا یخدم العیال إلّا صدّیق أو شهید أو رجل یرید اللَّه به خیر الدّنیا و الآخره؛ ای على: خدمت به خانواده، کفاره گناهان کبیره و خاموش کننده خشم خداوند و مهریه حورالعین و زیاد کننده حسنات و درجات است.ای علی خدمت نمیکند کسی به خانواده اش مگر صدیق یا شهید یا کسی که خدا خیر دنیا و آخرت را برای او می خواهد.

     (جامع الاحادیث الشیعه (بروجردی) ج‏۲۲، ص ۳۰۶)

 (۱۸) امام صادق (علیه‌السلام):

    اِنَّ اللهَ عَلِمَ اَنَّ الذَّنبَ خَیرٌ لِلمُومنِ مِنَ العُجبِ وَ لَو لا ذلک مَا ابتُلِیَ مُومِنٌ بِذَنبٍ اَبَداً؛ خداوند می دانست که برای شخص مومن گناه از عجب بهتر است و اگر این طور نبود، شخص مومن هیچ وقت آلوده به گناه نمی شد.

    (کافی(ط-الاسلامیه) ج ۲، ص ۳۱۳، ح ۱)

 (۱۹) امام على (علیه‌السلام):

     أَشَدُّ الذُّنُوبِ مَا اسْتَهَانَ بِهِ [صَاحِبُهَا] صَاحِبُه‏؛ سخت ترین گناهان آن است که صاحبش آن را کوچک بشمرد.

    (نهج البلاغه(صبحی صالح) ص ۵۳۵، حکمت ۳۴۸)

 (۲۰) امام صادق (علیه‌السلام):

    اَشَدُّ النّاس اجتهاداً مَن تَرَک الذُّنوبَ؛ کوشنده ترین مردم کسی است که گناهان را رها سازد.

    (من لا یحضر الفقیه ج ۴، ص ۳۹۵، ح ۵۸۴۰ – تحف العقول ص ۴۸۹)

 (۲۱) امام صادق (علیه‌السلام):

     مَنْ صَلَّى رَکْعَتَیْنِ یَعْلَمُ مَا یَقُولُ فِیهِمَا انْصَرَفَ وَ لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ ذَنْبٌ؛ هر کس دو رکعت نماز بخواند و بداند چه می گوید، از نماز فارغ می شود، درحالی که میان او و میان خدای عز و جل گناهی نیست.

    (کافی(ط-الاسلامیه) ج۳، ص ۲۶۶، ح ۱۲)

 (۲۲) پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم:

    اَلعَبد… إِن قالَ فى أوَّلِّ وُضوئِهِ بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ طَهُرَت أعضاؤُهُ کُلُّها مِنَ الذُّنوبِ؛ اگـر بنـده ‏اى… در ابتداى وضویش، بسم اللّه‏ الرحمن الرحیم بگوید همه اعضایش از گناهان پاک مى‏ شود.

    (تفسیر الامام العسکرى (علیه‌السلام) ص ۵۲۱)

 (۲۳) پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم:

    مَن قَرَأ بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ کَـتَبَ اللّهُ لَهُ بِکُلِّ حَرفٍ أربَعَهَ آلافٍ حَسَنَهً و مَحا عَنهُ أربَعَهَ آلافِ سَیِّـئَهٍ و رَفَعَ لَهُ أربَعَهَ آلافِ دَرَجَهٍ؛ هر کس بسم اللّه‏ الرحمن الرحیم را قرائت کند خداوند به ازاى هر حرفِ آن چهار هزار حسنه برایش مى ‏نویسد و چهار هزار گناه از او پاک مى ‏کند و چهار هزار درجه او را بالا مى ‏برد.

    (بحارالأنوار(ط-بیروت) ج ۸۹، ص ۲۵۸ – جامع الاخبار(شعیری) ص ۴۲)

 (۲۴) امام صادق (علیه‌السلام):

     أَغْلِقُوا أَبْوَابَ الْمَعْصِیَهِ بِالاسْتِعَاذَهِ وَ افْتَحُوا أَبْوَابَ الطَّاعَهِ بِالتَّسْمِیَه؛ درهاى گناهان را با استعاذه (پناه بردن به خدا) ببندید و درهاى طاعت را با بسم اللّه‏ گفتن بگشایید.

    (الدعوات(راوندی) ص ۵۲، ح ۱۳۰)

 (۲۵) رسول اکرم صلى‏ الله ‏علیه ‏و ‏آله:

    مَن اَصبَحَ لا یَهِمُّ بِظُلمِ اَحَدٍ غَفَرَ اللّه‏ُ مَا اجتَرَمَ؛هر کس صبح کند و قصد ظلم کردن به کسى را نداشته باشد، خداوند جُرم و گناه او را مى ‏بخشد.

    (کافى(ط-الاسلامیه) ج ۲، ص ۳۳۲، ح ۸)

 (۲۶) امام صادق (علیه‌السلام):

    یَعیشُ النّاسُ بِاِحسانِهِم اَکثَرَ مِمّا یَعیشونَ بِاَعمارِهِم وَ یَموتون بِذُنوبِهِم اَکثَرَ مِمّا یَموتونَ بِآجالِهِم؛ مردم، بیشتر از آن‏که با عمر خود زندگى کنند، با احسان و نیکوکارى خود زندگى مى‏ کنند و بیشتر از آن‏که با اجل خود بمیرند، بر اثر گناهان خود مى‏ میرند.

    (دعوات (راوندى) ص ۲۹۱، ح ۳۳)

 (۲۷) پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم:

    مَن عَیَّرَ اَخاهُ بِذَنبٍ لَم یَمُت حَتّى یَعمَلَهُ؛ هر کس برادر [دینى] خود را به گناهى سرزنش کند، نمیرد، مگر آن‏که مرتکب آن شود.

    (نهج الفصاحه ص ۷۵۱، ح ۲۹۲۰)

 (۲۸) امام على (علیه‌السلام):

    مِن کَفّاراتِ الذُّنوبِ العِظامِ: اِغاثَهُ المَلهوفِ وَ التَّنفیسُ عَنِ المَکروبِ؛یارى رساندن به ستمدیده فریاد خواه و شاد کردن غمناک، از کفّاره ‏هاى گناهان بزرگ است.

    (نهج البلاغه (صبحی صالح) ص ۴۷۲، ح ۲۴)

 (۲۹) امام صادق (علیه‌السلام):

    اَوحَى اللّه‏ُ عَز و جَلَّ اِلى مُوسى (علیه‌السلام) یا مُوسى(علیه‌السلام) لا تَفرَح بِکَثرَهِ المالِ وَ لا تَدَع ذِکرى عَلى کُلِّ حالٍ فَاِنَّ کَثرَهَ المالِ تُنسِى الذُّنوبَ وَ اِنَّ تَرکَ ذِکرى یُقسِى القُلوبَ؛ خداى عزّوجلّ به موسى (علیه‌السلام) وحى کرد: اى موسى! به زیادى ثروت شاد مشو و در هیچ حالى مرا فراموش مکن، زیرا با زیادى ثروت گناهان فراموش مى ‏شود و از یاد بردن من قساوت قلب مى ‏آورد.

    (کافی(ط-الاسلامیه) ج ۲، ص ۴۹۷، ح ۷)

 (۳۰) امام محمدباقر (علیه‌السلام) فرمودند:

    لا یَسلِمُ اَحَدٌ مِنَ الذُّنوبِ حَتّی یَخزُنَ لِسانَه؛ هیچ کس از گناهان سالم نمی ماند، مگر اینکه زبانش را نگه دارد.

    (تحف العقول  ص ۲۹۸ – بحارالانوار(ط-بیروـ) ج۷۵، ص۱۷۸)

 (۳۱) امام محمد باقر (علیه‌السلام):

    لا تُنالُ وِلایَتُنا الّا بِالعَمَلِ و الوَرَع؛ کسی به ولایت ما نمی رسد مگر با عمل شایسته و خودداری از گناه.

    (صفات الشیعه ص ۱۳)

 (۳۲) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم:

    لَا تَنْظُرُوا إِلَى صَغِیرِ الذَّنْبِ وَ لَکِنِ انْظُرُوا إِلَى مَنِ اجْتَرَأْتُم‏؛ به کوچکی گناه نگاه نکنید بلکه به چیزی [نافرمانی خدا] که برآن جرات یافته اید بنگرید.

    (کنز الفؤاد ج ۱، ص ۵۵)

 (۳۳) امام علی (علیه‌السلام):

    لا تأمَن عَلَی نَفسِکَ صَغیرَ مَعصیهٍ فَلَعَلَّکَ مُعَذِبٌ عَلَیهِ؛ خودت را از (عقوبت) گناه کوچک در امان مبین، چه بسا که به خاطر همان کیفر بینی.

    (نهج البلاغه(صبحی صالح) ص ۱۹۷، در خطبه ۱۴۰)

 (۳۴) امام علی (علیه‌السلام):

    مَن کَثُرَه فِکرُهُ فی المَعاصی دَعَتهُ إلَیها؛ کسی که زیاد درباره گناهان فکر کند گناهان او را به سوی خود بکشاند.

    (تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص ۱۸۶، ح ۳۵۴۳)

 (۳۵) امام علی (علیه‌السلام):

    ما جَفَّتِ الدُّموعُ إلّا لِقَسوَهِ القُلوبِ و ما قَسَتِ القُلوبُ إلّا لِکَثرَهِ الذُّنوبِ؛ چشم‏ها بی اشک نشد مگر به سبب سختْ‏دلى، و قلب‏ها سخت نشد مگر از زیادىِ گناه.

    (علل الشرایع ص ۸۱، ح ۱ – بحارالأنوار (ط-بیروت) ج ۷۰ – ص۳۵۴، ح ۶۰)

 (۳۶) امام صادق (علیه‌السلام):

    إنَّ العَبدَ إذا کَثُرَت ذُنُوبُهُ وَ لَم یَکُن عِندَهُ مِنَ العَمَلِ مَا یُکَفِّرُهَا ابتَلَاهُ بِالحُزنِ لِیُکَفِّرُهَا؛ هر گاه گناهان بنده ای زیاد شود و عملی که آن گناهان را بپوشاند، نداشته باشد، خداوند او را به غم و اندوه مبتلا کند، تا کفاره گناهانش شود.

    (اصول کافی(ط-الاسلامیه) ج۲، ص ۴۴۴، باب تعجیل عقوبه الذنب، حدیث ۲)

منبع: سایت شهید آوینی.