ابو محمد مُفَضَّل بن عُمَر جُعْفی کوفی(ره)

مفضل، یکى از اصحاب مخصوص و از حکیمان و عارفان حقیقى در محضر ائمه (علیه السلام) بوده است. از عبارات مختلفى که در منابع شیعى مانند  ارشاد  شیخ مفید و یا  غیبت  شیخ طوسى مشاهده می‌شود، می‌توان به جلالت شأن و وثاقت او پى برد، و دریافت که مفضل از شیعیان پسندیده و از بهره‌ مندان حقیقى مکتب الهى اهل بیت (علیهم السلام) بوده است. ضمن این که  کفعمى  او را جزء  بوابین  (کسانى که باب‌هاى علوم ائمه علیهم السلام بوده‌اند) نیز بر شمرده است.

مفضّل نزد ائمه (علیهم السلام)

در روایات بسیاری، مفضل مورد تأیید و ستایش ائمه (علیهم السلام) قرار گرفته است به عنوان نمونه محمد بن سنان می‌گوید: زمانى خدمت امام کاظم (علیه السلام) مشرف بودم و ایشان به من فرمودند: اى محمد! مفضل، انیس و محل راحتى و آرامش من است، و تو انیس و محل راحتى و آرامش امام رضا و امام جواد (علیه السلام) می‌باشی. در روایتى که از عبدالله بن فضل هاشمى آمده است: در خدمت حضرت صادق (علیه السلام) بودم که ناگهان مفضل بن عمر وارد شد. حضرت هنگامى که او را دیدند، به صورت او لبخند زده و فرمودند: به نزد من بیا اى مفضل! قسم به پروردگار من! که من دوست می‌دارم تو را، و کسى که تو را دوست دارد. اگر همه اصحاب و شیعیان من می‌شناختند،‌ آن چیزهایى را که تو می‌شناختى و از آنان آگاه بود، ‌حتى دو نفرشان مختلف نمی‌شدند و اختلاف و جدایی پیدا نمی‌کردند. مفضل گفت: اى فرزند رسول خدا (صلى الله علیه و آله)، گمان نمی‌کنم و [و از شخصیت شما بعید است] که مرا بالاتر از جایگاه خودم قرار داده باشید. حضرت دوباره فرمودند: [آری! چنین است] بلکه به تو جایگاهى دادم که خداوند تو را در‌ آن جا قرار داده. در بخش دیگرى از این روایت ارزشمند و عجیب که پیرامون جایگاه برخى از شیعیان ائمه (علیهم السلام) بیان شده است امام صادق (علیه السلام) رو به راوى کرده و می‌فرمایند: اى عبدالله بن فضل! به درستى که خداوند تبارک و تعالى ما را از نور عظمت خود خلق کرده و در رحمت خود غوطه‌ور نموده، و ارواح شما را از ما خلق کرده ا ست. پس ما آرزومند و متمایل به شما هستیم و شما آرزومند و مایل به سوى ما. به خدا سوگند! اگر اهل مشرق و مغرب زمین کوشش کنند که از شیعیان ما یک مرد را کم و یا زیاد کنند، نخواهند توانست. همانا که آنان نزد ما مکتوب هستند به نام خودشان و پدرشان و خاندانشان و نسب‌هایشان… .

 اصلاح برادران مؤمن

مکتب پر فیض اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) پیوسته کانون توجه به فضائل و کرامت‌هاى انسانى بوده است. از این رو پرورش یافتگان این مکتب نیز هر کدام به میزان استعداد و لیاقت خویش به خوشه چینى از این کشتزار حکمت الهى پرداخته‌اند و صاحب سجایایى ارزشمند گشته‌اند. مفضل نیز جزء همان شیعیان پر استعداد و با کفایت قرار داشته، و از خصوصیات اخلاقى برجسته و فراوانی برخوردار بوده است، که صبر و بردبارى در برابر شایعات و تهمت‌هاى فراوانى که بدخواهان علیه او به راه می‌انداختند از آن نمونه است، که سخن پیرامون آن مباحث تاریخى و پژوهشى دقیقى را می‌طلبد. همچنین یکى دیگر از فضائل اخلاقى مفضل، که ما در این جا قصد اشاره به آن را داریم، اصلاح و برطرف ساختن اختلافات و دشمنی‌های بین برادران مؤمن جامعه است. در کتاب شریف کافی روایت شده، که زمانى ما بین  ابوحنیفه سایق الحاج  و دامادش، بر سر ارثیه‌ای مشاجره و نزاع درگرفته بود. در همان هنگام مفضل از کنار آن دو می‌گذشت و متوجه اختلاف بین آن دو شد. از این رو آن دو را آرام کرد و پس از آن، آنان را با خودش به منزل برد و به حل اختلافشان پرداخت و آنان را صلح و آشتى داد و براى این کار چهارصد درهم به آنان داد و گفت: این پول‌ها از اموال من نیست،‌ بلکه حضرت صادق (علیه السلام) نزد من گذاشته است که هرگاه بین دو نفر از شیعیان نزاع و اختلافی پیدا شود، با پرداخت مقدارى از آن پول‌ها، بین‌ آنان صلح و دوستى ایجاد نماییم.

 مواعظ مفضل

همان گونه که بیان شد،‌ مفضل یکى از اصحاب برجسته و صاحبان سر ائمه (علیهم السلام) بوده است و حتی افرادى او را جزء باب‌هاى علم آن بزرگواران دانسته‌اند. البته این ادعا با توجه به آثار گران بهایى که از او به جاى مانده، کاملا مشهود است. هر کسى که به کتاب گران بهاى  توحید مفضل  مراجعه کرده، دریافته که مفضل نزد اهل بیت (علیهم السلام) از چه مرتبه و منزلتى برخوردار بوده است. علاوه بر آن رساله بسیار شریفى از مفضل بر جاى مانده است. که حاوى مطالبى اخلاقى و بسیار حکمت آمیز است و علماى بزرگى مانند سید بن طاووس (ره) خواندن آن را براى همه سفارش کرده‌اند. این نامه گران‌بها که در حقیقت سفارش مفضل به تمام شیعیان در قرون متمادى است، بیشتر از بیانات امام صادق (علیه السلام) بهره گرفته و در قسمتى از این رساله که مربوط به مفضل و برخی از اطرافیان اوست که موجب آزار و اذیت او را فراهم آورده‌اند،‌ امام صادق (علیه السلام) پیرامون شیعیان راستین مطالبى را فرموده‌اند که جهت تبرک و بهره‌مندی خوانندگان عزیز، بخشى از آن را بیان می‌نماییم: خداوند شیعیان ما را به اوصافى غیر از آن چه آنان (اطرافیان ناباب مفضل) دارند، معرفى نموده است. شیعه جعفر نیست، مگر کسى که مراقب زبانش باشد و براى آفریدگارش کار کند، و به مولاى خود امیدوار باشد. و آن طورى که باید از خدا ترسید، بترسد. واى بر آنان! آیا در میان آنان کسى هست که بر اثر بسیار نماز گذاردن،‌ خمیده شده باشد؟ یا در اثر ترس بسیار از خدا، دیوانه شده باشد؟ یا در اثر سر سپردگى به خدا [و گریستن]، نابینا شده باشد؟ یا در اثر روزه گرفتن لاغر شده باشد؟ یا در اثر خاموشى و سکوت فراوان، لال به نظر آمده باشد؟ یا در میان آنان کسى هست که شب زنده‌ داری، عادت شبانه‌اش باشد؟ و روزه دارى عادت روزانه‌اش؟ یا در اثر ترس از خدا و شوق به ـ خاندان نبوت (علیهم السلام) ـ خود را از لذت‌ها و نعمت‌هاى دنیوى محروم نموده باشد؟… خوانندگان محترم می‌توانند جهت استفاده از متن کامل این موعظه ارزشمند، به کتاب شریف تحف العقول بعد از ابواب مواعظ ائمه (علیه السلام) مراجعه نمایند.

آثار
۱ – کتاب توحید مفضل، که املای امام جعفر صادق علیه السلام است و در آن به مباحث خداشناسی پرداخته شده و شهرت مفضل بیشتر به واسطه همین کتاب است.
۲ – کتاب الوصیه، که در آن امام جعفر صادق علیه السلام مفضل را از امور مسلمانان و زندگی و خواسته های آنان و حوادث حال و آینده و اسرار جهان سفلی و علیا آگاه فرموده است.
۳ – کتاب الیوم و اللیله که شامل مستحبات و دعاهایی است که مفضل آنها را روایت کرده است.
۴ – کتاب علل الشرایع، در بیان فلسفه احکام شرعی و فواید و منافع آن است.
۵ – کتاب الاهلیلجه، این کتاب املای امام جعفر صادق علیه السلام و در ردّ ملحدان و منکران خداوند متعال بیان شده است.

رحلت
سرانجام مفضل، پس از هشتاد سال عمر با برکت و خدمت در راه محمد و آل محمد صلوات الله علیهم در شهر کوفه دار فانی را وداع نمود و به بهشت برین سفر کرد. امام رضا علیه السلام وقتی خبر وفات مفضل را شنید فرمود: «او به آسایش و راحتی رسید».