ابوعبدالله صفوانى، نماد اصالت شیعه

اشاره:

اگر سده چهارم هجرى را عصر شکوفا شدن استعدادهاى بزرگ بنامیم، سخنى به گزاف نگفته‏ ایم. کلینى، ابن قولویه، على بن ابراهیم قمى، شیخ صدوق و ده‏ها عالم برجسته دیگر در این قرن می‏زیستند. یکى از چهره ‏هاى فرهیخته و ارزشمند شیعى این سده که کمک شایانى به ترویج و نشر مذهب اهل‏بیت عصمت و طهارت علیهم‏ السلام نمود، ابوعبداللّه صفوانى است که در این نوشتار به معرفى او می‏پردازیم.

تولد

نامش محمد، کنیه‏اش ابوعبداللّه و ملقّب به جمّال، صفوانى و اسدى است. به خاطر انتساب او به خاندان بنی ‏اسد، اسدى هم نامیده می‏شود. در سخنان تراجم نویسان برجسته اسلامى اشاره‏اى به تاریخ ولادت او نشده است.

از آن جا که او از معاصران کلینى و شاگردان علی‏بن ابراهیم قمى بود، می‏توان حدس زد که او در اواخر سده سوم هجرى متولد شده است.۱

خاندان

لقب صفوانى بدین خاطر است که نسب وى با سه واسطه به صفوان بن مهران، صحابى معروف و برجسته امام صادق علیه‏السلام و امام کاظم علیه‏السلام می‏رسد. شجره او چنین است:ن‏محمدبن احمدبن عبداللّه بن قضاعه بن صفوان بن مهران. جدّ اعلاى او یکى از ممتازترین یاران امامان شیعه است.

صفوان از شاگردان مورد اطمینان امام صادق علیه‏السلام و امام کاظم علیه‏السلام بود، که در کوفه می‏زیست و شغلش کرایه دادن شتر بود. به همین سبب به او جمّال می‏‌گفتند.۲

صفوان می‏گوید: خدمت حضرت موسى بن جعفر علیه‏السلام مشرّف شدم. امام به من فرمود:

تمام کارهایت نیکوست، مگر یک کارتو!

عرض کردم: جانم به قربانت! کدامین کارمن؟

آن حضرت فرمود: این که شترهایت را به این مرد ـ هارون الرشید ـ کرایه داده‏ای.

عرض کردم: به خدا سوگند! من آنها را براى سفر گناه و معصیت یا براى لهو و لعب و شکار کردن کرایه نداده‏ام، بلکه براى این راه ـ براى سفر مکه ـ کرایه دادم. خود من هم همراه هارون نبودم، بلکه غلامان خویش را با او فرستادم.

امام فرمود: صفوان! آیا تو خود را طلبکار کرایه می‏دانى؟

گفتم: بله! جانم به فدایت!

فرمود: آیا دوست دارى که آنها زنده باشند، تا بعد از بازگشت، کرایه‏ات را از آنها وصول کنى؟

گفتم: بله.

فرمود: هرکس دوام وجود آنان و استمرار حیات آنها را بخواهد، از جرگه آنان خواهد بود و داخل جهنّم خواهد شد.

صفوان که گویا از خواب عمیقى بیدار شده بود، تمام شتران خود را فروخت. صفوان می‏گوید: خبر به هارون رسید، مرا خواست و گفت: صفوان! شنیدم شترانت را فروخته‏اى؟ گفتم: بله! گفت: چرا؟ گفتم: پیر شده‏ام، سنّى از من گذشته است و غلامان هم کارها را خوب انجام نمی‏دهند.

هارون گفت: هیهات! هیهات! من می‏دانم چه کسى به تو اشاره کرد که این کار را انجام دهى! او موسى بن جعفراست. صفوان گفت: من با موسى بن جعفر ارتباط ندارم؟ هارون گفت: به خدا سوگند! اگر تو انسان خوش برخوردى نبودى، دستور می‏دادم که سر از تنت جدا کنند.۳

صفوان چندبار امام صادق علیه‏السلام را از مدینه به عراق آورد. این ارتباط صمیمى و ولایى با امام معصوم علیه‏السلام او را شایسته دریافت دانش امام نمود. به دنبال این رابطه با امام بود که حضرت صادق علیه‏السلام مکان قبر حضرت امیرالمؤمنین علیه‏السلام را که تا آن زمان بر شیعیان پنهان بود، به صفوان نشان داد. صفوان بارها به زیارت قبر حضرت على علیه‏السلام رفت و ۲۰ سال در کنار قبر آن حضرت نماز خواند، نمازى که دو رکعت آن به اندازه ۲۰۰ هزار رکعت نماز ثواب دارد. صفوان زیارت‏هاى بسیار ارزشمندى را از حضرت صادق علیه‏السلام آموخت و آنها را روایت کرد، همانند زیارت اربعین و دعاى علقمه.۴

احمد بن عبداللّه بن قضاعه، پدر بزرگوار صفوانى، یکى از محدّثان شیعه است. او از پدرش روایت نقل می‏کند.۵

صفوانى در حدیث دیگران

صفوانى یکى از فرهیختگان برجسته شیعه درعصر خود بود. تمام شرح حال نگاران به زیباترین سخنان، او را ستوده‏اند و اندکى از زوایاى شخصیت او را به نسل‏هاى آینده شناسانده‏اند.

نخستین کسى که به معرفى صفوانى پرداخته، فهرست نویس معروف جهان اسلام ابن ندیم (متوفّا: ۳۸۵ ه .ق) است. او در کتاب گرانسنگ و معتبر خویش درباره صفوانى چنین می‏نگارد: صفوانى ابوعبداللّه محمدبن احمدبن عبداللّه از خواندن و نوشتن بهره نداشت. من او را در سال ۳۴۴ ملاقات کردم. مردى بود بلند قد، لاغراندام و خوش لباس. او می‏گفت که: نمی‏تواند بخواند و یا بنویسد. اما یکى از مردان مورد اطمینان به من گفت: صفوانى در این ادعاى خود حقیقت را آشکار نمی‏کند.۶

چگونه ممکن است شخصیتى همانند صفوانى که از فرزانگان و فقیهان شیعه به حساب می‏آید، بی‏سواد باشد؟

در پاسخ می‏توان گفت که بی‏سوادى هرگز منافاتى با دانش ندارد. دانشمند و محدّث و فقیه بودن، هدیه‏اى الهى است که بر اثر مجالست صفوانى با دانشمندان بزرگ به آن دست یافت. در طول تاریخ افرادى بودند که مورد عنایت خداوند متعال (یا یکى از امامان علیهم‏السلام ) قرار گرفتند و با این که از نعمت خواندن و نوشتن محروم بودند، جان و دل آنان لبریز از آیات قرآن و سخنان حکیمانه و یا اشعار عارفانه و مرثیه‏هاى امام حسین علیه‏السلام بود. در روزگار اخیر، کاظم ساروقى با این که اصلاً سواد نداشت، ولى تمام قرآن را حفظ بود، که داستان او زبانزد خاص و عام است.۷

نجاشى درباره صفوانى می‏گوید: شیخ طائفه شیعه، چهره‏اى موجّه و موثّق، فقیه، فاضل و در نزد پادشاهان زمان از مرتبه بلندى برخوردار بود. همه به او احترام می‏کردند.۸

شیخ طوسى درباره‏اش می‏گوید: ابوعبداللّه صفوانى از فرزندان صفوان بن مهران است. او اطلاعات فراوانى داشت و بسیار دانشمند و نیکو گفتار بود. گفته شده است که او سواد خواندن و نوشتن نداشت و همه کتاب‏هاى خویش را از حفظ، براى شاگردانش املاء می‏کرد. صفوانى آثارى دارد. او دانشمندى شیعه و ساکن بغداد بود.۹

سخنان نجاشى و شیخ طوسى درباره صفوانى پایه تمام سخنان شرح حال نویسان پس از آنهاست.۱۰

محدّث قمى درباره صفوانى می‏نویسد:

دانشمندِ ربّانى و بلندمرتبه، شیخ طائفه، فقیه امامیّه.۱۱

اوج شخصیت صفوانى

یکى از حوادث شگفت‏انگیز زندگى صفوانى که حکایتگر درون پاک و باور عمیق او به حقّانیت و اصالت مذهب شیعه است، داستان مباهله او با یکى از دانشمندان اهل سنت است.

نجاشى می‏گوید: صفوانى نزد پادشاهان روزگار خود از منزلت والایى برخوردار بود. رمز شکوه و عظمت او، این بود که در نزد پادشاه موصل ـ امیر ناصرالدین ابن حمدان ـ با قاضى موصل در مورد امامت مباحثه کرد و بعد از بحث و جدال فراوان، نتوانستند یک دیگر را در مقابل دلیل و برهان خویش قانع سازند، تا این که کار به «مباهله» کشید. ابوعبداللّه صفوانى به قاضى موصل گفت: آیا با من مباهله می‏کنى؟ قاضى موصل پذیرفت. صفوانى روز بعد، با او به این کیفیّت مباهله کرد که انگشتان خویش را داخل انگشتان او قرار داد. بعد از انجام مراسم مباهله، هردو از مجلس خارج شدند و به سراغ کار خود رفتند. قاضى موصل هر روز نزد امیرموصل می‏شتافت و با او دیدار می‏کرد. دو روز گذشت و از قاضى خبرى نشد. امیر گفت: پیگیرى کنید و ببینید که چرا قاضى به این جا نیامده است؟ فرستاده امیر موصل به دنبال قاضى رفت و بعد از مدتى پیش امیر آمد و چنین گزارش داد: از همان زمان که قاضى از نزد شما رفت، دچار تب شد و کف دست او که براى مباهله به سوى صفوانى دراز کرده بود، متورّم و سیاه شد و روز بعد، مرد.

این داستان باعث شد که محبوبیت صفوانى در نزد پادشاهان زمان بیش‏تر شود.۱۲

استادان

صفوانى در زمره نخبگان عالمان شیعه قرار دارد. او به دنبال تلاش فراوان و حاضر شدن در محضر بزرگان دین و دانشمندان معروف زمان خود و کسب فیض از آنان، دانش عظیمى را اندوخت.

در این جا به نام گروهى از استادان معروف او اشاره می‏کنیم:

۱ـ محمدبن یعقوب کلینى (متوفّا: ۳۲۹ه .ق) نویسنده کتاب معروف کافی.

صفوانى از بزرگ‏ترین شاگردان کلینى بود.۱۳

۲ـ على بن ابراهیم قمى، نویسنده تفسیر قمى، که تا سال (۳۰۷ ه .ق.) در قید حیات بوده. صفوانى از خرمن دانش این مفسر و محدث موجه و موثق شیعه، بهره فراوان برده است.۱۴

۳ـ قاسم بن العلاء. وى از وکلاى حضرت ولی‏عصر(عج) ـ که عمرش طولانى بود و از ناحیه مقدس حضرت مهدى علیه‏السلام به ایشان توثیقات رسید ـ به گفته صفوانى، قاسم بن العلاء ۱۱۷ سال عمر کرد.۱۵

۴ـ حسین بن روح، نایب خاصّ حضرت امام زمان علیه‏السلام که ازمنزلت و شأن والایى برخوردار بود و نام او آشناى خاصّ و عام است.۱۶

۵ـ ابوهاشم عمربن عبداللّه مقری.۱۷

۶ـ مروان بن محمد سجّادی.۱۸

۷ـ محمدبن جعفربن بطّه قمی.۱۹

شاگردان

جمع زیادى از معارف‏طلبان و دانش پژوهان به گرداگرد شمع وجود صفوانى اجتماع کردند و از سرچشمه دانش و کمال او بهره بردند. اکنون به نام بعضى از آنان بسنده می‏کنیم:

۱ـ ابوالعباس احمد بن على بن نوح سیرافى، استاد بزرگوار نجاشی.

سیرافى می‏گوید: در سال ۳۵۲ ه .ق. صفوانى در شهر بصره براى من حدیث نقل کرد.۲۰

۲ ـ شیخ مفید.۲۱

۳ ـ تلعکبری۲۲ که نامش هارون بود. کنیه‏اش ابومحمد، یکى از بزرگ‏ترین دانشوران سده چهارم هجرى بود که در سال ۳۸۵ ه .ق. رحلت کرد.۲۳

۴ ـ حسین بن محمد بن سعید خزاعی.۲۴

۵ ـ احمد بن محمد بن عیّاش جوهری.۲۵

۶ـ حسن بن القاسم محمدى علوى، استاد شیخ طوسی.۲۶

۷ ـ ابوغالب زرارى (۲۸۵ ـ ۳۶۸ ه .ق.).

نامش محمد بود و او از نوادگان زراره بن اعین، صحابى برجسته ومشهور امام باقر و صادق علیهماالسلام است. ابوغالب یکى از بزرگ‏ترین محدثان موجه و برجسته شیعه است.۲۷

آثار

از آن جا که صفوانى محدّثى توانمند و عاشق اهل‏بیت عصمت بود، در راستاى ترویج و نشر آثار اهل‏بیت علیهم ‏السلام کتاب‏هاى ارزنده‏ اى را از حفظ املا و انشاء کرد۲۸ و پدید آورد؛ از جمله: بلغه‏المقیم، زاد المسافر، ثواب القرآن، الرّدّ على ابن رباح الممطور، الرّدّ على الواقفه، الغیبه و کشف الحیره. الامامه، الرّدّ على اهل الاهواء، الطلاق الثلاث، الجامع فى الفقه، انس العالم و ادب المتعلّم، معرفه‏الفروض، لیله و یوم، غررالاخبار و نوادرالآثار، التصرّف، تحفه الطالب و بغیه الراغب، المنازل و النهى عن کلّ بدعه.۲۹

گزینشى از روایات صفوانى

چگونگى شهادت معصومین علیهم‏السلام

صفوانى می‏گوید: حسین بن روح، سفیر خاصّ حضرت ولی‏عصر علیه‏السلام به من گفت: یحیى بن خالد برمکى به وسیله خرماى زهرآلود، حضرت موسى بن جعفر علیه‏السلام را مسموم کرد و به شهادت رسانید. پیامبراکرم صلی ‏الله ‏علیه‏ و‏آله و امامان علیهم ‏السلام از دنیا نرفتند مگر با شمشیر دشمنان اسلام یا به وسیله زهر. حضرت رضا علیه‏السلام را زهر دادند. فرزندان آن بزرگوار امام محمدتقى، امام هادى و امام عسکرى علیهم ‏السلام را با زهر به شهادت رساندند.۳۰

منزلت امام حسین علیه‏السلام

ابوسعید خدرى، صحابى معروف پیامبراکرم صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏آله گفت: از رسول اکرم صلی ‏الله‏ علیه ‏و‏آله بارها شنیدم که به امام حسین علیه‏ السلام فرمود: تو امام، فرزند امام و برادر امام هستى! نُه امام معصوم علیهم ‏السلام از نسل تو به وجود خواهند آمد که نهمین آنان قائم آل محمد(عج) است.۳۱

محبت اهل‏بیت عصمت علیهم ‏السلام

انس بن مالک گفت: رسول اکرم صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏آله به یاران خویش فرمود: یاران من! هرکس اهل‏بیت مرا دوست داشته باشد، با ما محشور خواهد شد و هرکس دست به دامن اوصیاى من بزند، به محکم‏ترین دستگیره‏ها چنگ زده است. امامان دوازده نفرند، به شماره نقیبان بنی‏اسرائیل.۳۲

فرقه ‏هاى مسلمانان

على علیه‏السلام فرمود:

پیامبراکرم صلی‏ الله ‏علیه ‏و‏آله فرمود: امت من به ۷۳ گروه متفرق و پراکنده می‏شوند. یک گروه از آنها برحقّند و بقیه هلاک شدگانند. سپس پیامبر صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏آله به على علیه‏ السلام فرمود: هرکس ولایت و امامت شما را قبول کند و از دانش شما اقتباس کند، [برحق است]. عرض کردم: امامان چند نفرند؟ پیامبر صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله فرمود: دوازده نفر، به تعداد نقیبان بنی ‏اسرائیل.۳۳

رحلت

صفوانى بعد از عمرى تلاش و کوشش در راه تقویت بنیادهاى دین و اثبات حقّانیّت مکتب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‏ السلام ، سرانجام در نیمه دوم سده چهارم هجرى به دیار پاکان و جان‏هاى مقدس شتافت. تاریخ دقیق غروب این ستاره تابناک آسمان علم و دانش معلوم نیست.

پى‏‌نوشت‏:

 ۱. رجال نجاشى، ص ۳۹۳؛ فهرست شیخ طوسى، ص ۱۳۳؛ رجال شیخ طوسى، ص ۵۳۰؛ خلاصه علامه، ص ۱۴۴؛ جامع الروات، ج ۲، ص ۶۱؛ مجالس المؤمنین، ج ۱، ص ۴۴۰؛ روضات الجنّات، ج ۶، ص ۱۲۱؛ الکنى و الالقاب، ج ۲، ص ۳۸۰؛ فوائد الرضویه، ص ۳۸۹؛ ریحانه‏الادب، ج ۳، ص ۴۵۲؛ الذریعه، ج ۲، ص ۳۳۳ و اعلام الشیعه فى القرن الرابع، ص ۲۵۲.
۲. رجال نجاشى، ص ۱۴۰.
۳. رجال کشى، ج ۲، ص ۷۴۰؛ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۹۹ و ریحانه‏الادب، ج ۳، ص ۴۵۳.
۴. الکنى و الالقاب، ج ۲، ص ۳۸۱، احمدبن نوح سیرافى، استاد نجاشی.
۵. رجال نجاشى، ص ۱۴۰.
۶. فهرست ابن ندیم، ص ۲۴۷.
۷. به نقل از حضرت آیه‏اللّه موسى زنجانى، نیز ر.ک: کربلایى کاظم ساروقى، مؤسسه در راه حق، قم.
۸. نجاشى، ص ۲۷۹.
۹. رجال شیخ طوسى، ص ۵۳۰.
۱۰. خلاصه، ص ۱۴۴؛ روضات الجنات، ج ۶، ص ۱۲۱ و هدیه‏الاحباب، ص ۱۸۸.
۱۱. فوائدالرضویه، ص ۳۸۹.
۱۲. رجال نجاشى، ص ۲۸۰؛ ریحانه الادب، ج ۳، ص ۴۵۳؛ مجالس المؤمنین، ج ۱، ص ۴۴۰؛ فوائدالرضویه، ص ۳۸۹؛ تحفه‏الاحباب، ص ۲۱۸ و قاموس الرجال، ج ۹، ص ۶۷.
۱۳. اعلام الشیعه فی‏القرن الرابع، ص ۲۳۸.
۱۴. همان و رجال نجاشى، ص ۱۷۴ و روضات الجنات، ج ۶، ص ۱۲۱.
۱۵. اعلام الشیعه فى القرن ارابع، ص ۲۳۸ و کتاب الغیبه، شیخ طوسى، ص ۳۱۰.
۱۶. کتاب الغیبه، شیخ طوسى، ص ۳۸۸.
۱۷. کفایه‏الاثر، خزاز قمى، ص ۲۸.
۱۸. همان، ص ۱۵۵.
۱۹. رجال نجاشى، ص ۵۹.
۲۰. همان.
۲۱. ریحانه‏الادب، ج ۳، ص ۴۵۲.
۲۲. الذریعه، ج ۲، ص ۳۳۳.
۲۳. ریحانه‏الادب، ج ۱، ص ۳۴۵.
۲۴. کفایه‏الاثر، ص ۲۸.
۲۵. همان، ص ۷۳.
۲۶. فهرست شیخ طوسى، ص ۵۳.
۲۷. اعلام الشیعه، فی‏القرن الرابع، ص ۲۵۲.
۲۸. همان و الکنى والالقاب، ج ۱، ص ۱۲۹.
۲۹. فهرست شیخ طوسى، ص ۲۷۱.
۳۰. رجال نجاشى، ص ۳۹۳؛ فهرست شیخ طوسى، ص ۲۷۱؛ الذریعه، ج ۲، ص ۳۳۳؛ معجم المؤلفین، ج ۸، ص ۲۸۸؛ قاموس الرجال، ج ۹، ص ۶۷ و معجم رجال الحدیث، ج ۱۱، ص ۸.
۳۱. کتاب الغیبه، ص ۳۸۱.
۳۲. کفایه‏الاثر، ص ۲۸.
۳۳. همان، ص ۷۴.
۳۴. همان، ص ۱۵۵.

منبع :کوثر ، تابستان ۱۳۸۱، شماره ۵۴

ابوالحسن ربانى سبزوارى