ابوسهل اسماعیل بن على نوبختى

اسماعیل بن علی بن اسحاق بن ابی سهل بن نوبخت (ابوسهل نوبختی) متکلم مشهور شیعه، در سال ۲۳۷ هـ ق در بغداد به دنیا آمد. او از خاندان نوبختیان بود که در زمان منصور خلیفه عباسی چندین نفر از این خاندان، منجم و مترجم کتب پهلوی و ادیب آن زمان بودند. ابوسهل کلام و عقاید امامیه را نزد بزرگان شیعه آموخت، خودش هم بطور جداگانه مطالعه و دقت در آثار آنان داشت. بیشتر شهرت او در علم کلام است، ولی به شعر هم آشنا و از طرفداران ادب و کاتبی ماهر نیز بود و بیشتر عمرش در همین شغل کاتب (دبیری) مشغول بود، یک مدتی در زمان وزارت قاسم بن عبیدالله بن سلیمان وزیر توبیخ شد و مدتی به زندان افتاد که ظاهرا به علت سیاست شیعه ستیزی آن وزیر بود. چندی در زمان وزارت ابن فرات شیعی هم، ابوسهل از مقام والایی برخوردار بود و منصبی نزدیک به وزارت داشت. ابوسهل زمان امامت امام هادی علیه السلام و امام حسن عسگری علیه السلام(امام دهم و یازدهم شیعه) را درک کرده است. او زمان کودکی امام مهدی علیه السلام (امام دوازدهم شیعه) را نیز دیده است. ویژگی خاص این مرد بزرگ اینکه: در دوره غیبت صغری امام زمان علیه السلام که پیشوایی شیعیان به دست وکلای امام عصر علیه السلام بود، او یکی از رهبران و پیشوایان بلندمرتبه شیعه بغداد بود و در میان عامه شیعه، جایگاهی ویژه داشت و نقش مهمی در پاسداری از شئون سیاسی و اجتماعی شیعه، بر عهده اش بود و چون در همین زمان غیبت صغری بود، بخش زیادی از فعالیت های علمی اش را درباره امامت به ویژه، غیبت امام دوازدهم صرف کرد. او با حلاج که خود را نماینده امام غایب علیه السلام معرفی میکرد به مخالفت برخاست و با او چند مناظره کرد، کرامات او را به ریشخند گرفت و در میان مردم، شخصیت حلاج را تخطئه کرد و انتساب او را به شیعه که حلاج، خودش مدعی آن بود، بی اساس جلوه داد. ابوسهل در دوره سفارت حسین بن روح نوبختی با او همکاری داشته، بنابر روایتی نقل شده که ابوسهل در زمان مرگ ابوجعفر محمدبن عثمان نزد او بوده و او، آنان را از جانشین خود «حسین بن روح نوبختی» بعد از خود مطلع کرد. ابوسهل نوبختی در زمان خود با ابن رومی و تجری مراوده داشت و با محدثان بزرگی مانند سعدبن عبدالله اشعری و محمدبن حسن صفار قمی هم دوره بود.

ابوسهل و معتزلیان:
در علم کلام، باید بیشتر از همه از نقش خاندان زنجتیان که ابوسهل سرآمد این خانواده بود، حرف زد. ابوسهل و بقیه متکلمان با استفاده از میراث کلامی شیعه که از دوره هشام بن حکم تا آن زمان جریان داشت، و با بهره گیری از مطالعاتی که در فلسفه یونانی و آراء و عقاید معتزلیان داشتند، مکتب کلامی نوین شیعه را با نگرشی خردگرایانه بنیان کرد و تعالیم شیعه (امامیه) را در مسائل توحید و عدل که شباهت زیادی با تفکرات معتزله داشت در یک نظام فکری جدید، پایه ریزی کرد. به همین علت فرقه معتزله ابوسهل و حسن بن موسی نوبختی را از رجال خود میدانند.

آثار ابوسهل:
آثار او را میتوان در ۶ بخش به این ترتیب معرفی کرد.
۱- کتب مربوط به امامت مانند (الاستیفاء فی الامامه، الانوار فی تواریخ الائمه، الجمل فی الامامه و غیره).
۲- ردیه هایی بر فرقه های شیعی غیر اثنی عشری مانند (الرد علی الطاطری فی الامامه، الرد علی الغلاه!)
۳- کتب مربوط به اصول فقه مانند (ابطال القیاس، الرد علی عیسی بن ابان، نقض اجتهاد الرأی و …)
۴- ردیه ها بر یهود و منکران رسالت مانند (تثبیت الرساله، الرد علی الیهود، نقض عبث الحکمه).
۵- کتب مربوط به مسائل خاص کلامی مانند (الارجاء، التوحید، حدث العالم، کتاب الخواطر، الصفات، الخ)
۶- ردیه ها در زمینه مسائل کلامی (غیر از امامت و نبوت) مانند (الرد علی ابی العتاهیه فی التوحید فی شعره، الرد علی اصاب الصفات، الرد علی من قال بالمخلوق، السبک در رد کتاب التاج ابن راوندی).

شاگردان ابوسهل:
مهم ترین شاگردان او عبارتند از: در علم کلام:
۱- ابوالحسین علی بن وصیف ناشئ اصغر
۲- ابوالجیش مظفربن محمد بلخی
۳- ابوالحسین محمدبن بشر حمدونی سوسنجردی

شاگردان دیگر او:
۱- ابوالحسن علی، فرزندش
۲- ابوبکر محمدبن یحیی صولی
۳- احمدبن محمد حلوانی
۴- ابوعلی حسین بن قاسم کوکبی ثابت

منـبـع:دائره المعارف بزرگ اسلامی؛ ج۵