ابوالفتوح رازی مفسر بزرگ شیعه

مفسر قرن ششم ابوالفتوح رازی (ری۴۸۰ – ۵۵۲)

جمال الدین حسین بن علی بن احمد خزاعی ، اهل ری . خاندان وی از حدود قرن های ۱و ۲ ق به ایران آمده بودند وغالباً هم اهل علم بودند . نیاکان او از دانش آندوختگان مکاتب شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ طوسی و بسیاری کسان دیگر بودند و عموی پدرش، ابو محمد عبدالرحمان بن احمد، معروف به مفید نیشابوری، ازمحدثان بنام امامی بود. ابوالفتوح نزد عالمان خانواده­اش پرورش یافت و مخصوصاً ازعموی پدرش بهرۀ فراوان برد. هم چنین، از ابوعلی طوسی و عماد­الدین ابومحمد حسن بن محمد قاضی استرآبادی وابوالحسن علی بن ناصربن رضا بهره برد (ابن شهرآشوب ، مناقب ، ج ۱، ص ۱۱- ۱۲ ؛ صاحب معالم ، ص ۴۷) .

ابوالفتوح دربسیاری ازعلوم متداول زمانه اش چون حدیث وفقه واصول وقرائت وادب مهارت داشت ، اما گرایش اصلی اوتفسیربود . بسیاری از نام آوران تاریخ شیعه نزد اوکسب فیض کرده اند که ازآن جمله می توان به شیخ منتجب الدین رازی و ابن شهرآشوب وابوطالب نصیرالدین عبدالله بن حمزۀ طوسی وعمادالدین ابوالفرج فرزند قطب الدین راوندی اشاره کرد (منتجب الدین ، ص ۴۸ ؛ ابن شهرآشوب ، مناقب ، ج ۱، ص ۱۲ ؛ صاحب معالم ، ص ۳۵) .

بیش ترین اسباب شهرت ابوالفتوح تفسیراوبا عنوان روض الجنان است که  تفسیری به زبان فارسی است . زمان تقریبی تألیف این اثرماندگاردرتاریخ ادب فارسی را برخی حدود ۵۳۳ ق دانسته اند واین نظربرمبنای وجود نسخه ای ازآن است (یاحقی ، مقدمه بر روض الجنان ، ص ۶۰ – ۶۱) . روض الجنان ازمنظرگرایش تفسیری ازتفاسیرجامع است . مطالب ومسائل گوناگون ادبی وکلامی وفقهی وتاریخی وعرفانی واخلاقی دراین اثربا شیوایی بیان شده ورویکرد آن استدلالی وبرهانی است . هم چنین ، سادگی وروانی آن سبب شده تا ازهمان زمان تألیف بیش ترین مخاطب را به خود جلب کند .

تفسیرابوالفتوح را باید ادامۀ سنت تفسیرهای قصصی و واعظانه دانست که پیش ترین ازآن درزبان فارسی آثاری مانند ترجمۀ تفسیرطبری وتفسیرسورآبادی با این گرایش تدوین شده بود وازهمین روست که ابوالفتوح درتفسیرخود ازآثارقصص ، مانند آثارثعلبی ، سود جسته است . بنابراین ، به همان میزان که ازمنظرگرایش تفسیری باید آن را درشمارجوامع درنظرآورد ، ازنظرویژگی های محتوایی درزمرۀ آثارواعظانه قرارمی گیرد .

تفسیرنظام مند ابوالفتوح اسلوب عامه ویژه ای دارد و ، آگرچه دارای احادیث وروایاتی ازاهل بیت (ع) است ، روایات عامه هم درجای جای آن مشاهده می شود . ابوالفتوح ، برخلاف بسیاری ازتفاسیرمعاصرش ، کم تربه مباحث کلامی وارد شده وسبک پیشینیان خود درتفاسیرواعظانه را ادامه داده است . اوازروایات قصصی وغالباً اسرائیلیات استفاده کرده ، اما بسیاری ازشاخ وبرگ های اضافی را حذف کرده است . شواهد شعری فارسی وعربی بسیاری دراین اثرآمده و امثال وحکم آن را شیواتر کرده است (خرمشاهی ، « تفسیر . . . » ، ص ۲۲ – ۲۴) .

ابوالفتوح دراین اثرنخست به ذکرنام سوره وفضایل وثواب قرائت آن و ، پس از آوردن آیات ، به توضیح لغوی ومباحث صرف و نحو و شیوۀ قرائت و بررسی اختلاف قرائات محتمل پرداخته است . تبیین مفاهیم مربوط به شأن نزول آیات و سرانجام توضیح مفاهیم تفسیری آیات درادامۀ کارمفسرقرارمی گیرد . این تفسیر ، درطول تاریخ ، افزون برجنبه های ارزشمند تفسیری ، ازجنبۀ زبان اثرنیزمورد توجه بوده است . خود مؤلف هم با التفات به مخاطبان فارسی زبان به تدوین این اثردست زده است . اودرمقدمۀ تفسیرآورده است : « چون جماعتی ازدوستان وبزرگان ازاماثل و اهل علم وتدین اقتراح ] = درخواست[   کردند که دراین باب جمعی باید کردن ؛ چه ،

اصحاب ما را تفسیری نیست مشتمل براین انواع . واجب دیدم اجابت کردن ایشان و وعده دادن به دو تفسیر: یکی به پارسی ویکی به تازی ، جزکه پارسی مقدم شد برتازی ؛ برای آن که طالبان این پیش تربودند وفایدۀ هرکسی بدو عام تربود» (رازی ، ابوالفتوح ، ج ۱، ص ۲ – ۳) .

بی شک ، این اندیشۀ مؤلف کاملاً درست ودقیق بوده وپس ازبرخی تفاسیرفارسی ، مانند ترجمۀ تفسیرطبری وتاج التراجم وتفسیرسورآبادی وتفسیرکیمبریج (تفسیری ازقرن ۷ ق که دردانشگاه کیمبریج نگه داری می شود) ، این اثردرطول تاریخ ماندگاروبسیاراثرگذاربوده است . استواری متن و قدمت آن ، که آن را درشمارآثارادبی پایدارو پرحجم قرن ۶ ق جای می دهد ، سبب شده این تفسیرجایگاهی عظیم یابد و به ویژه درقرن های اخیرآثارگوناگون درمباحث ادب فارسی براساس این کتاب پدید آمده است .

ازجمله مهارت های مفسردراین اثراحاطۀ تام بر مفردات واصطلاحات زبان فارسی است . به کارگیری « فسوس » به جای « استهزا» و«دیو» به جای « شیطان » وهمین طور اصطلاحاتی مانند « خداوندان علم » دربرابر « اولو العلم » و « کارشکسته (کارشکسته)» درمقابل « ذلول» ونمونه هایی این چنین درجای جای اثرنشانۀ توانمندی مفسردرهردوزبان مبدأ (عربی) ومقصد (فارسی) است . ابوالفتوح با تکیه براحاطۀ خود برموضوعات تاریخی وسیرۀ نبوی واحادیث به استشهاد ازاحادیث وروایات و تاریخ دست زده است . هم چنین ، اودرمقام واعظ ، هرجا که فرصتی یافته وموقعیت ایجاب می کرده ، به وعظ وپنددهی پرداخته است (معرفت ، ج ۲ ، ص ۲۶۲ – ۲۷۲) .

روض الجنان ازتفاسیرمعتبرشیعیان است واز زمان تألیف مورد استفاده واستناد بوده است . درسخن ازتأثیرگذاری این اثردردیگرآثارتفسیری بعد ازآن ، باید تصریح کرد که نقش روض الجنان درتفسیرگازرانکارناپذیراست وحتی برخی تفسیرگازر را خلاصه ای از روض الجنان دانسته اند (محدث ، مقدمه برتفسیرگازر ، ص « ی ») . تفسیرمنهج الصادقین ملا فتح الله کاشانی را ، از آن رو که نویسنده اش بسیارتحت تأثیرتفسیرگازربوده ، می توان با یک واسطۀ تأثیرگرفته ازروض الجنان دانست .

ازروض الجنان چاپ های متعددی صورت گرفته است که برخی ازآن ها عبارت اند ازچاپ سنگی تهران ، ۱۳۳۳ ق ، درقم ، ۱۴۰۴ ق ، ازآن افست شده است . چاپ

تهران به تصحیح وبا حواشی مهدی الهی قمشه ای در۱۳۳۴ -۱۳۳۵ ش وچاپ بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی به تصحیح محمد جعفر یاحقی ومحمد مهدی ناصح درمشهد ، ۱۳۶۵ – ۱۳۷۴ ش ، ونیزتصحیح علی اکبرغفاری وابوالحسن شعرانی ازاین اثرکه درتهران ، ۱۳۸۲ – ۱۳۸۵ ، ق انتشار یافت چاپ های دیگراین کتاب اند .

پی نوشت ها:

1. ابن شهرآشوب ، محمد (۱۳۸۰ ق) . معالم العلماء ، نجف .
2. صاحب معالم ، حسن (۱۴۰۳ق) . « الاجازه الکبیره» ضمن بحارالانوارمجلسی (ج ۱۰۶) ، بیروت .
3. منتجب الدین رازی ، علی (۱۴۰۸ ق) . الاربعون حدیثاً . قم .
4. خرمشاهی ، بهاء الدین (۱۳۷۶) . « جایگاه تفسیرآیت الله سید مصطفی خمینی » بینات ، ش ۱۵
5. ابوالفتوح رازی ، حسین (۱۳۸۲ – ۱۳۸۵ ق) . روض الجنان وروح الجنان (تفسیر) ، به کوشش ابوالحسن شعرانی وعلی اکبرغفاری ، تهران .
6. معرفت ، محمد هادی (۱۳۸۰) . تفسیرومفسران ، قم ، ج ۱، ۲ .

منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلامی