ابوالفتح محمد بن علی کراجکی

ابوالفتح محمد بن علی فقیه و متکلم قرن ۵ ق است. کنزالفوائد او یکی از ماندگارترین آثارشیعی در طول تاریخ است .از ولادت و دورۀ آغازین زندگی او اطلاع چندانی نداریم و حتی نمی توان در بارۀ خاستگاه او سخنی گفت ؛ زیرا نه تنها منابع در این باره مطلبی نیاورده اند ، بلکه انتساب او نیزمشخصاً به مواضع جغرافیایی بی ارتباط است . اما ، بر اساس تاریخ وفات استادان او و نیز برخی اطلاعات از تاریخ سفرهای وی، می توان به تصویری کلی ازحیات علمی او رسید .البته به رغم استفاده از این شیوه ، باز نمی توان محل آغازین سفراو را دریافت . کراجکی از دهۀ پایانی قرن ۴ ق به سفر آغازکرد و قدیم ترین حضور او را باید در میافارقین و یا بغداد در نظرآوریم که در آن جا در محضر برخی چون ابوالحسن علی بن احمد لغوی کسب علم کرده است . فارس حسون کریم ، در مقدمه ای که بر یکی از آثار کراجکی با عنوان « التعجب» نوشته ، سال شماری از سفرهای کراجکی در طلب علم تهیه کرده است .بر اساس این فهرست ، وی در۴۰۷ ق در مصر و در۴۱۰ و ۴۱۲ ق در رمله و حج گزاردن او در۴۱۲ و۴۱۶ ق در رمله و ۴۱۸ ق در صور و ۴۲۴ ق در قاهره و ۴۲۶ ق در مصر و۴۳۶ ق در طرابلس و ۴۴۱ق در صیدا و ۴۴۹ ق در صور بوده است (ذهبی ، سیراعلام النبلاء ، ج ۱۸ ، ص ۱۲۲ ؛ حسون ، ص ۱۳) . اگرچه برخی ازاین تاریخ ها اندکی مشکوک است (مانند سال های ۴۱۰ تا ۴۱۶ ق ؛ حضوراو دررمله) ، می توان به سبب زندگانی استادان در سال های هم پوشان از سال ۴۱۶ ق چشم پوشید او در این سفرها امکان آن را یافت تا از برخی بزرگان و مشایخ آن زمان بهره برد و دانش اندوزد . اگرچه در منابع می توان استادانی برای کراجکی یافت ، به نظر می رسد مهم ترین و اثرگذارترین مشایخ او شیخ مفید و سید مرتضی بوده اند. در میان استادان او نام این کسان مشاهده می شود : ابویعلی سلاردیلمی ، ابوسعید مالینی ، ابوعبدالله حسین بن محمد صیرفی ، محمد بن علی بن طالب بلدی ، ابن منده ، ابوالحسن علی بن حمزه (حرعاملی ، وسائل الشیعه ، ج ۱۲ ، ص ۲۱۲ ؛ ۲۷ ، ص ۱۶۸ ؛ نوری ، ج ۱۰ ، ص ۱۸۷ ؛ ج ۱۱، ص ۳۲۵) . با بررسی نام استادان او آشکار دو طیف مختلف از مشایخ شیعی به چشم می خورند . گروه فقیهان متکلم و گروه فقیهان اصحاب و روایات برای تبیین مفاهیم فقهی بودند .البته دراین بین نام کسی همچون شیخ طوسی هم دیده می شود . که جایگاهی میانی دارد .

در شمار شاگردان کراجکی نیرهمین سبک و سیاق دوگانه در گرایش های محافل شیعی دیده می شود : عبدالعزیربن نحریر بن براج ، حسن بن حسین بن بابویه حسکا قمی ، عبدالرحمان بن احمد خزاعی (مفید نیشابوری) ، شمس الدین موسوی ، ابو جعفر محمد بن علی حلبی ، ریحان بن عبدالله حبشی (قاضی نعمان ، شرح ، ج ۳ ، ص ۵۴۹ ؛ حسون ، ص ۱۳) . در میان ایشان نیز افرادی مانند حسکا قمی و مفید نیشابوری درشماراخباریان قراردارند و ابن دراج از گروندگان به متکلمان است . با این اوصاف ، کراجکی با هردومحافل شیعی در ارتباط بوده و دانش هر دو را در اختیار داشته است ؛ اما ، براساس آثار وی و آرای یاد شدۀ او در منابع مختلف ، به نظر می رسد گرایش اصلی او به گروه متکلمان بوده است .توضیح آن که در کراجکی در مقام یکی از پیروان مکتب مفید و سید مرتضی برای اخبارآحاد اعتباری قائل نبود و، برای استنباطات فقهی، قواعد کلی قرآنی و احادیث مسلّم و مشهور را املاک قرارمی داد .او ، در مقابل خبر آحاد ، به اجماع طایفه تکیه داشت و عمل علمای طایفه را ملاکی اساسی در نظر داشت . کراجکی در برخی موارد آرایی داشته که در طول زمان آن ها را تغییرداده است ؛ مثلاً ، عقیده اش در بارۀ مبحث عدد روزهای ما روز بر وفق نظر ابن قولویه بوده که بعد از زمانی آن نظر را تغییر داده و رأی خود را در اثری بیان کرده است (ابن طاووس ، علی ، اقبال الاعمال ، ج ۱، ص ۳۴ ؛ مدرسی طباطبایی ، ص ۴۷ – ۴۹) .

کراجکی آثار بسیاری تألیف کرده که برخی از آن ها از شهرت بسیاری بر خوردارند ؛ او خود درجایی تعداد آثارش را بالغ بر۲۲۰ تألیف یاد کرده است (ابن طاووس ، الدروع الواقیه ، ص ۲۷۲) . از جملۀ آثار اوست کنزالفوائد ، التعجب عن اغلاط العامه ، الاصول فی مذهب آل الرسول ، التحفه فی الخواتیم  ، انتفاع المؤمنین بها فی ایدی السلاطین ، تهذیب المسترشدین ، دلیل النص بخبرالغدیر ، روضه العابدین ونزهه الزاهدین ، عده البصیرفی حج یوم الغدیر ، المزار ، معدن الجواهروریاضه الخواطرو النوادر .برخی ازآثارذکرشده روایی است (صدرایی خویی ، ص ۲۱۹).

کراجکی ، برخلاف عالمان شیعۀ ساکن در مناطق قم وری ، مدتی طولانی ازعمرخود را درشام سپری کرد و از این رو ارتباط با اهل سنت اسباب آن را فراهم کرد تا بیش تر در منابع عامه نام آورده شود .با این که غالباً او را رافضی یاد کرده اند ، به فضل و دانش او اقرار کرده اند و او از بزرگان وعالمان شیعی خوانده اند .هم چنین ، او را در دانش فقه و اصول وکلام و نجوم و ریاضی و طب سرآمد هم عصران خود یاد کرده اند . به هرروی ، عالمان شیعه او را ثقه و صدوق و دارای توانمندی درعلوم گفته اند .

به اعتبار جایگاه علمی کراجکی و آثار ارزشمند وی ، بسیار از آثار بر جای ماندۀ او به زینت طبع آراسته شده اند که از آن جمله است کنزالفوائد (چاپ قم ، ۱۳۶۹ ق) و

معدن الجواهر(چاپ قم ، ۱۳۹۴ ق) والاستبصار(چاپ بیروت ، ۱۴۰۵ ق) . آثار او در طول تاریخ مورد استفادۀ عالمان بعد از خودش قرار گرفته است (ابن شهرآشوب ، مناقب ، ج ۱، ص ۲۴۶ ؛ ابن طاووس ، همان جا ؛ کفعمی ، مصباح ، ص ۶۱۷ ؛ حرعاملی ، الجواهرالسنیه ، ص ۹۵ – ۹۷) .

منایع:

1. ذهبی ، سیراعلام النبلاء (۱۴۰۵ق) . سیراعلام النبلاء ، به کوشش شعیب ارنؤوط ، بیروت .
2. حرعاملی ، وسائل الشیعه ، به کوشش ابوالحسن شعرانی ، بیروت ، داراحیاء التراث العربى .
3. نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت.
4. قاضی نعمان ، شرح الاخبار، به کوشش محمد حسینی جلالی، قم، جامعه مدرسین.
5. ابن طاووس، علی (۱۴۰۰ق) . الطرائف ، قم .
6. مدرسی طباطبایی، سید حسین، میراث مکتوب شیعه، رسول جعفریان.
7.   صدرایی خویی ، علی (۱۳۷۶) . « ابن العتائقی وشرح نهج البلاغه ، آینۀ پژوهش ، ش ۴۸ .
8. ابن شهرآشوب ، محمد (۱۳۷۶ ق) . مناقب آل ابی طالب ، نجف .
9. حرعاملی ، الجواهرالسنیه ، بیروت

منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام وایران