ابراهیم بن محمّد همدانى

( حدود ۲۶۵ ق)

ابوالحسن، فقیه و محدّث مورد اعتماد شیعى، از اصحاب امامان هادى و حسن عسکرى علیهماالسلام بود. وى همچنین هم زمان با وکالت احمد بن اسحاق قمى و احمد بن حمزه بن یسع، از سوى امام عصر(عج) عهده دار مقام وکالت بود و به طور مستقیم با آن حضرت ارتباط داشت. پس از او، مقام وکالت در همدان به فرزندش و سپس به نوه او سپرده شد. همچنین وى در برخى از روایات، از امام رضا علیه السلام نیز نقل حدیث کرده است. به همین دلیل، شیخ طوسى نام او را در شمار اصحاب امام رضا علیه السلام نیز ذکر نموده است. تاریخ ولادت و وفات او به درستى روشن نیست. بر پایه گزارش ابوعمرو کشى، وى به اتفاق فرزندش، جعفر، در ۲۴۸ ه با امام حسن عسکرى علیه السلام مکاتبه داشت. اما نمایندگى او از سوى امام عصر(عج) نشان مى دهد که وى در عصر غیبت مى زیست و مدت ها پس از این تاریخ، حیات داشت و چون استادِ احمد بن محمّد بن عیسى (م. حدود ۲۸۰ ق) بود، گمان مى رود در اوایل عصر غیبت (۲۶۰ ـ ۳۲۹ ق)، زندگى را به سر آورده باشد.

وى چنان که از لقب «همدانى» برمى آید، اصالتا ایرانى بود و در همدان اقامت داشت و مکاتبات زیادى با امامان عصر خود در مسائل گوناگون فقهى انجام داد. پسرش جعفر بن ابراهیم نیز از فقها و محدّثان عصر خود بود و به واسطه پدرش با «ابوالحسن» (یعنى امام جواد یا امام رضا علیهماالسلام ) مکاتباتى داشت. وى از فرزند دیگرش، نوه اى داشت به نام محمّد بن على بن ابراهیم که دانشمندى والامقام، صاحب تألیفات و نایب امام عصر در همدان بود و چهل مرتبه به زیارت خانه خدا مشرّف شد. او خود نیز نزد امامان معصوم داراى مقامى ارجمند بود و بنا به گزارش ابن حمزه طوسى (م ۵۶۰ ق) وى در زمان امام جواد علیه السلام ، نایب یحیى بن عمران بود و آن حضرت دو سال پیش از مرگ یحیى، طى نامه اى او را جانشین خود قرار داد.

از معاصران او، على بن مهزیار اهوازى (م. حدود ۲۵۵ ق) و احمد بن هلال کرخى (م ۲۷۶ ق) هستند که در برخى موارد، مکاتبات همدیگر با امامان عصر خود را نقل نموده اند. از او روایات و توقیعات فراوانى به جاى مانده که در تمام موارد، به طور مستقیم با امامان معصوم مکاتبه کرده است. بنابراین، وى بیشتر معلومات و مسائل فقهى خود را از امامان اخذ کرده است، هرچند در یک مورد دیده شده که وى از محمّد بن عبیده نقل حدیث کرده است. وى شاگردان زیادى داشت که ابراهیم بن هاشم (پدر على بن ابراهیم، صاحب تفسیر)، عمر بن على بن عمر، حمدان بن سلیمان نیشابورى، احمد بن على تفلیسى، سهل بن زیاد آدمى (م. بعد ۲۵۵ ق) یعقوب بن یزید و احمد بن محمّد بن عیسى (م. حدود ۲۸۰ ق) از جمله آنان هستند.

درباره ارزش روایات او، ابوعمرو کشى (م. حدود ۳۶۳ ق) در گزارش خود، وى را «عظیم القدر» و فردى «مطمئن» در نقل حدیث معرفى کرده است. شیخ طوسى (م ۴۶۰ ق) نیز در کتاب الغیبه، او را مورد وثوق دانسته و مدح بلیغى از او به عمل آورده است. از این رو، احادیث و توقیعات او کاملاً مورد قبول صاحب نظران مى باشند. وى ظاهرا داراى اثر تألیفى نبوده و به همین دلیل، نام او به طور مستقل در فهرست نجاشى نیامده، بلکه در ذیل شرح حال نوه اش، محمّد بن على بن ابراهیم، ذکر شده است.(۱)

پى نوشت:

۱ . رجال کشى، ج ۲، ص ۸۰۹، گزارش ۱۰۰۹ و ص ۸۳۱، گزارش ۱۰۵۳ و ص ۸۶۶، گزارش ۱۱۳۱ و ص ۸۶۹، گزارش ۱۱۳۵ / علل الشرائع، ج ۱، ص ۵۹، حدیث ۲ / عیون اخبارالرضا، ج ۱، ص ۸۳، ح ۷ و ص ۲۶۰، ح ۷ و ج ۲، ص ۲۷۶، ح ۷۳ / شیخ صدوق، الامالى، ص ۳۷۹، ح ۴۸۱ / کمال الدین (یک جلدى)، ص ۷۵ / رجال النجاشى، ص ۳۴۴، ش ۹۲۸ / الاستبصار، ج ۱، ص ۳۸۴، ح ۱۴۵۵ و ج ۲، ص ۴۴، ح ۱۴۰ و ج ۳، ص ۲۸، ح ۹۰ و ص ۲۹۱، ح ۱۰۲۷ / محمد بن حسن طوسى، الغیبه، ص ۴۱۷، گزارش ۳۹۵ / الثاقب فى المناقب، ص ۵۱۵، گزارش ۴۴۲ / خلاصه الاقوال، ص ۵۲، ش ۲۳٫