آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی (ره)

مرحوم سید شهاب الدین مرعشی نجفی در سال ۱۳۱۵ ق. / ۱۲۷۶ ش. در نجف به دنیا آمد. و شهاب الدین نام گرفت پدرش، آیه الله سید شمس الدین محمود مرعشى (۱۲۷۹ ق. ـ۱۳۳۸ ق.) از فقها و مدرّسان علوم اسلامى نجف بود. آیه الله مرعشى نجفى دوران کودکى را در آغوش پر مهر خانواده سپرى نمود و با تربیت اسلامى بزرگ شد. مادرش زنى پاک دامن و با ایمان بود که هیچ گاه بدون وضو به او شیر نمی‎داد.

تحصیلات

سید شهاب الدین مرعشی نجفی پس از یادگیرى خواندن و نوشتن، در نوجوانى به کسوت روحانیت در آمد و به فراگیرى علوم اسلامى پرداخت. ادبیات عرب، فقه، اصول، حدیث، درایه، رجال و تراجم و… را نزد استادان برجسته حوزه علمیه نجف فرا گرفت و سپس در درس خارج فقه و اصول آیه الله آقا ضیاء عراقی (متوفاى ۱۳۷۳ ق.)، آیه الله شیخ احمد کاشف الغطاء (متوفاى ۱۳۷۳ ق.) و شمارى از مراجع تقلید و مدرّسان برجسته حوزه علمیه نجف شرکت کرد. آیه الله مرعشى چنان علاقه به یادگیرى داشت که سر از پا نمی‎شناخت. سالهاى دراز در درس دهها استاد شهیر حوزه علمیه نجف شرکت کرد و از خرمن دانش آنها بهره جست. مدتى نیز نزد علماى زیدیه و علماى اهل سنت به فراگیری علم حدیث پرداخت و از آنان اجازه نقل حدیث گرفت. تلاش شبانه روزى وى سرانجام در ۲۷ سالگى به ثمر نشست و به درجه اجتهاد نایل شد. کوشش خستگى ناپذیر او براى تحصیل دانش ستودنی است. خودش در این باره می‎گوید: هیچ گاه در سنین جوانى به دنبال تمایلات نفسانى نرفتم، همیشه در پى تحصیل علم بودم، به صورتى که شبانه روز، بیش از چند ساعت نمی‎خوابیدم و هر کجا نشانى از استادى یا عالمى و یا جلسه درسى که مفید تشخیص می‎دادم، می‎یافتم؛ لحظه‎اى در رفتن به نزد آن استاد، عالم و جلسه درس درنگ نمی‎کردم.

اساتید

آیه الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی در نجف، کربلا، کاظمین، سامرا، تهران و قم نزد بیش از صد استاد زانوى ادب به زمین زد و از دانش و تقواى آنان استفاده کرد. وى از ابتداى تحصیل به پشتکار عالی، همت بلند، تقوا، نبوغ و دیگر فضایل اخلاقى شهره بود. ایشان از بسیارى از مراجع تقلید شیعه اجازه اجتهاد گرفتند. برخى از آنها عبارتند از: ۱٫ آیه‌ الله العظمى آقا ضیاء عراقى (متوفاى ۱۳۶۱ ق) ۲٫ آیه الله العظمى سید ابو الحسن اصفهانى (متوفاى ۱۳۶۵ ق) ۳٫ آیه الله العظمى شیخ عبد الکریم حایرى یزدی (متوفاى ۱۳۵۵ ق) آیه الله مرعشى پس از رحلت پدر در سال ۱۳۳۸ ق، براى ادامه تحصیل به کاظمین، سامرا و کربلا رفت و سالها در حوزه‎هاى علمیه آن دیار، از محضر استادانى برجسته استفاده نمود و سرانجام در سال ۱۳۴۲ ق، براى زیارت مرقد مطهر امام رضا ـ علیه السلام ـ به ایران آمد. پس از زیارت مرقد امام رضا ـ علیه السلام ـ به تهران رفت و در حوزه علمیه تهران، نزد آیه الله شیخ عبد النبى نوری (متوفاى ۱۳۴۴ ق.) آیه الله آقا حسین نجم آبادى (متوفاى ۱۳۴۷ ق.) آیه الله میرزا طاهر تنکابنى (متوفاى ۱۳۶۰ ق.) آیه الله میرزا مهدی آشتیانى (متوفاى ۱۳۷۲ ق.) و… به فراگیرى فقه، اصول، فلسفه و کلام پرداخت. سال بعد، براى زیارت مرقد حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ به قم رفت. به دستور آیه الله العظمى شیخ عبد الکریم حائری یزدى در این شهر ماندگار شد. ایشان مدتى در درس آیه الله حائرى و شمارى از استادان حوزه علمیه قم شرکت جست و از دانش آنان بهره برد.

بر مسند تدریس

آیه الله سید شهاب الدین مرعشی به دستور آیه الله حائرى به تدریس پرداخت. ایشان علوم ادبیات عرب، منطق، اصول و فقه را براى طلاب جوان تدریس می‎نمود. آیه الله مرعشى پس از رحلت آیه الله حائرى (۱۳۵۵ ق.)، به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت. در طول بیش از هفتاد سال تدریس ایشان در حوزه علمیه قم، دانشمندان بسیارى تربیت شد که شمارى از آنان از ایشان اجازه اجتهاد دریافت کردند اینک نام برخى از شاگردان وى را می‎آوریم؛ حضرات آیات: شهید حسین غفاری، شهید حاج آقا مصطفى خمینی، شهید مرتضى مطهری، شهید دکتر محمد مفتح، شهید دکتر سید محمد بهشتی، شهید محمد صدوقی، سید محمد على قاضى طباطبایی، سید محمود طالقانی، شیخ شهاب الدین اشراقی، شیخ مرتضى حائری، حاج میرزا جواد آقا تهرانی، شیخ حسن نورى همدانی، آقا موسى صدر، قدرت الله وجدانى فخر، سید مرتضی عسکری، مصطفى اعتمادی، محمد امامى کاشانی، میرزا جواد تبریزی، شیخ حسین نوری، سید عبدالکریم موسوى اردبیلی، شیخ على پناه اشتهاردی، محمد تقى ستوده، شیخ محمد رضا مهدوى کنی.

گنجینه ماندگار

آیه الله سید شهاب الدین مرعشی نجفى در طول سالیان دراز، خدمتهاى شایانى به جهان اسلام نمود. تأسیس مدارس علمیه یکى از فعالیتهاى درخشان وى می‎باشد. مدرسه مهدیه در سال ۱۳۷۶ ق. در قم، توسط مرحوم حاج مهدی ایرانى ساخته شد و اداره آن بر عهده آیه الله مرعشى گذاشته شد. فقیه نستوه در جهت تکمیل مدرسه سعى فراوان نمود و کتابخانه مدرسه را که در برگیرنده دو هزار جلد کتاب است، بنا نهاد. مدرسه مؤمنیه در سال ۱۳۸۹ ق. در دو طبقه و کتابخانه مدرسه با حدود ۳۵۰۰ جلد کتاب نیز به وسیله ایشان تأسیس شد. مدرسه شهابیه در سال ۱۴۰۰ ق. در سه طبقه و مدرسه مرعشیه نیز از مدارس علمیه‎اى است که در سه طبقه، در سال ۱۳۸۳ ق. به همت ایشان تأسیس شد و اداره آن بر عهده ایشان واگذار شد. کتابخانه آیه الله العظمى مرعشى نجفى از بزرگترین کتابخانه‎هاى کشور و در ردیف کتابخانه مجلس شوراى اسلامى و کتابخانه آستانه قدس رضوى است. این کتابخانه بسیارى از کتب خطى اسلامى جهان را دارا است. بسیارى از این کتب جزو نفیس‎ترین و باارزش‎ترین متون تاریخى است که قرنها از عمر آنها می‎گذرد. آیه الله مرعشى در دوران جوانى که در حوزه علمیه نجف مشغول تحصیل بود به گردآورى کتب خطى پرداخت. وی که شاهد به غارت رفتن منابع اسلامى و نسخ خطى بود، تاب نیاورد و با شهریه ناچیز طلبگى به خرید کتب خطى پرداخت تا این میراث فرهنگى را از دستبرد بیگانگان حفظ نماید. گاه شبها در یک کارگاه برنج کوبى کار می‎کرد، روزها روزه استیجاری می‎گرفت و نماز استیجارى می‎خواند، تا هزینه خرید کتب را تهیه نماید. ایشان در خاطره‎ای می‎فرماید: یک روز از مدرسه، به قصد بازار ـ که جنب صحن علوى بود ـ حرکت کردم. در ابتداى بازار ناگهان چشمم به زنى تخم مرغ فروش افتاد که در کنار دیوار نشسته بود و از زیر چادر وى گوشه کتاب پیدا بود. حس کنجکاوى من تحریک شد، به طورى که مدتى خیره به کتاب نگاه کردم. طاقت نیاوردم، پرسیدم این چیست؟ گفت: کتاب، و فروشى است. کتاب را گرفتم و با حیرت متوجه شدم که نسخه‎اى نایاب از کتاب «ریاض العلماء» علامه عبدالله افندى است که احدى آن را در اختیار ندارد. مثل یعقوبى که یوسف خود را پیدا کرده باشد، با شور و شعفى وصف ناشدنى به زن گفتم: این را چند می‎فروشی؟ گفت: پنج روپیه. من که از شوق سر از پا نمی‎شناختم، گفتم: دارایى من صد روپیه است و حاضرم همه آن را بدهم و کتاب را از شما بگیرم. آن زن با خوشحالى پذیرفت. در این هنگام سر کله کاظم دجیلی، که دلال خرید کتاب براى انگلیسیها بود، پیدا شد. او نسخه‎هاى کمیاب، نادر و کتابهای قدیمى را به هر طریقى به چنگ می‎آورد و توسط حاکم انگلیسى نجف اشرف که گویا اسمش و یا عنوانش «میجر» (سرگرد) بود، به کتابخانه لندن می‎فرستاد. کاظم دلال کتاب را به زور از دست من گرفت و به آن زن گفت: من آن را بیشتر می‎خرم و مبلغى بالاتر از آن چه من به آن زن گفته بودم، پیشنهاد کرد. در آن هنگام من اندوهگین رو به سمت حرم شریف امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ کردم و آهسته گفتم: آقا جان من می‎خواهم با خرید این کتاب به شما خدمت کنم، پس راضى نباشید این کتاب از دست من خارج شود. هنوز کلامم تمام نشده بود که زن تخم مرغ فروش رو کرد به دلال و گفت: این کتاب را به ایشان فروخته‎ام و به شما نمی‎فروشم. کاظم دجیلى شکست خورده و عصبانى از آن جا دور شد… بیشتر از بیست روپیه نداشتم. از این رو تمام لباسهاى کهنه و قدیمى را با ساعتى که داشتم به فروش رساندم تا پول کتاب فراهم شد… طولی نکشید که کاظم دلال همراه چند شرطه (پلیس) به مدرسه حمله کردند و مرا دستگیر نموده و پیش حاکم انگلیسى (میجر) بردند. او نخست مرا به سرقت کتاب متهم کرد و بسیار عربده کشید… دستور داد مرا زندانى کردند. آن شب در زندان مدام با خدا راز و نیاز می‎کردم که کتاب در مخفی‎گاهش محفوظ بماند. روز بعد مرجع بزرگ آن وقت، آیه الله میرزا فتح الله نمازى اصفهانى معروف به شیخ الشریعه؛ فرزند مرحوم آخوند خراسانى را به نام میرزا مهدی، با جماعتى براى آزادى من به نزد حاکم شهر فرستاد. بالاخره نتیجه این شد که من از زندان آزاد شوم با این شرط که مدت یک ماه کتاب را به حاکم انگلیسى تسلیم کنم. پس از آزادى به سرعت به مدرسه رفتم و همه دوستان طلبه‎ام را جمع کردم و گفتم: باید کار مهمى انجام بدهیم که خدمت به اسلام و شریعت است! طلاب گفتند: چه کاری؟ و من گفتم: نسخه بردارى و استنساخ از روى این کتاب فوراً دست به کار شدیم و قبل از مهلت مقرر چند نسخه از روى آن استنساخ گردید…» آیه الله مرعشى نجفى پس از مهاجرت به قم، کتب خطى را همراه خود به ایران آورد. در قم نیز به خرید نسخ خطى و کتب ارزنده اقدام کرد. پس از مدتى به دلیل کمبود جا، کتابها را از منزل به کتابخانه مدرسه مرعشیه انتقال داد. پس از چندى طبقه سوم این مدرسه به عنوان کتابخانه ساخته شد که در نیمه شعبان ۱۳۸۶ ق. / ۲۸/۸/۱۳۴۵، با بیش از ده هزار جلد کتاب چاپى و دو هزار جلد کتاب خطى افتتاح گردید. استقبال روز افزون طلاب و علما برای مطالعه، کمبود فضاى مناسب براى کتابخانه و خرید کتابهاى جدید موجب شد تا ایشان کتابخانه بسیار بزرگى (کتابخانه فعلی) را تأسیس نماید که در نیمه شعبان ۱۳۹۴ ق. ۱۲/۶/۱۳۵۳ با حدود شانزده هزار جلد کتاب چاپى و خطى افتتاح گردید. کتابخانه آیه الله مرعشى نجفی اکنون با دارا بودن بیش از ۲۵۰۰۰۰ جلد کتاب چاپى و ۲۵۰۰۰ جلد کتاب خطی[۱] به مسؤولیت حجه الاسلام دکتر سید محمود مرعشى نجفى ـ فرزند ایشان ـ در خدمت طلاب، فضلا، دانشجویان، دانش آموزان، محققان و نویسندگان می‎باشد. کتابخانه آیه الله العظمى مرعشى به خاطر نسخه‎هاى خطى نفیس و ارزشمند و گاه منحصر به فرد و کتب قدیم مهم و کمیاب مورد توجه وافر نویسندگان، دانشمندان، مراکز علمى و تحقیقاتى سراسر جهان است. اکنون این کتابخانه شهرت جهانى دارد و با چهارصد مؤسسه، مرکز علمى و کتابخانه در سراسر جهان ارتباط دارد. آثار سبز: نخستین رساله هاى علمیه ایشان به نام «نخبه الاحکام» و «سبیل النجاه» بین سالهاى ۱۳۶۶ ق. تا ۱۳۷۳ ق. چاپ شد و از همان سالها مرجعیت تقلید ایشان آغاز شد. آیه الله مرعشى پس از رحلت آیه الله العظمى بروجردى (۱۳۴۰ ش.) به عنوان یکى از مراجع تقلید طراز اول شیعیان جهان به شمار می‎آمد.

تالیفات آیت الله سید شهاب الدین مرعشی

آیه الله مرعشى در طول سالیان دراز عمر با برکت خویش کتابها و مقاله‎هاى زیادى درباره علوم قرآنی، ادبیات عرب، حدیث، دعا، فقه، اصول، منطق، لغت، تاریخ، رجال و تراجم، انساب و… نوشت که متأسفانه بیشتر آنها هنوز چاپ نشده است. شمار آثار ایشان به ۱۴۸ کتاب، رساله و مقاله می‎رسد. اینک نام برخى از آثار چاپ شده‎اش را می‎آوریم: سند القرّاء و الحفّاظ، مقدمه تفسیر الدر المنثور، نوشته جلال الدین سیوطی، مجموعه‎اى از ادعیه و زیارات، با مقدمه‎اى در شجره‎نامه خاندان مرعشی، مقدمه مفاتیح الجنان، شمس الامکنه و البقاع فى خیره ذات الرقاع، فوائد چند در خصوص صحیفه کامله سجادیه، راهنماى سفر مکه و مدینه، الغایه القصوى لمن رام التمسّک بالعروه الوثقی، التبصره فى ترجمه مؤلف التکمله، تکمیل کتاب «تذکره القبور» نوشته آخوند گزى اصفهانی، الحدیقه الوردیه حول روضه البهیه، ریاض الاقاحى (شرح حال زین الدین بیاضى نباطى عاملی)، زهر الریاض فی ترجمه صاحب الریاض (شرح حال مولى عبدالله افندى اصفهانی)، سجع البلابل فى ترجمه صاحب الوسائل (شرح حال شیخ حر عاملی)، شرح حال ادوارد فندیک، شرح حال سید ابو القاسم طباطبایى تبریزى نجفی، شرح حال سید اعجاز حسین نیشابورى کنتوری، شرح حال بهلول بهجت افندی، شرح حال حضرت سلطان على فرزند امام باقر ـ علیه السلام ـ، شرح حال مولى عبدالواسع کاشانی، شرح حال آیه الله شیخ محمد محلاتى نجفی، الضوء البدری فى حیاه صاحب الفخری، العزّیه (شرح حال امامزاده یحیی)، غایه الامال فى ترجمه صاحب بهجه الامال (شرح حال ملا على علیارى تبریزی)، رساله طریفه (شرح حال شیخ محمد جعفر یا شیخ علینقى کمره‎ای)، الظرائف فى ترجمه صاحب الطرائف (شرح حال جاپلقی بروجردی)، الفتحیه (شرح حال میرزا ابوالفتح حسینى شریفى عربشاهی)، رساله‎اى در حالات نصر بن مزاحم منقرى (نویسنده کتاب «وقعه الصفین»)، کاشفه الحال فى ترجمه مؤلف خزانه الخیال، کشف الاستار عن حیاه مؤلف کشف الاستار، کش فالارتیاب فى ترجمه صاحب لباب الانساب نوشته بیهقی، کشف الظنون عن صاحب کشف الظنون، اللئالى المنتظمه و الدرر الثمینه (شرح حال علامه حلی، قاضى نور الله شوشترى و فضل بن روزبهان)، لمعه النور و الضیاء فى ترجمه السید ابى الرضا فضل الله راوندى کاشانی، لؤلؤه الصدف فى حیوه السید محمد الاشرف، المجدى فى حیاه صاحب المجدی، مطلع البدرین (شرح حال فخر الدین طریحی)، مفرج الکروب (شرح حال دیلمی، نویسنده ارشاد القلوب)، مقدمه ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، مقدمه تتمیم امل الامل، مقدمه روضه المتقین فى شرح کتاب من لا یحضره الفقیه، مقدمه کتاب کاوشهاى علمی، مقدمه کتاب معجم الثقات و ترتیب الطبقات، مقدمه کتاب مجموعه نفیسه، مقدمه کتاب مؤتمر علماء بغداد، مقدمه کتاب وقایع السنین و الاعوام، المنن و المواهب العددیه (شرح حال عبیدلى سبزواری)، منیه العاملین (شرح حال ابن فتال نیشابوری)، منیه الرجل فى شرح نخبه المقال، المواهب العلیّه فى ترجمه شارح الرساله الذهبیه (شرح حال محمد بن حن مشهدی)، منهج الرشاد فى ترجمه الفاضل الجواد الکاظمی، المیزان القاسط فى ترجمه مورخ واسط، بنراس النور و الضیاء فى ترجمه مؤلف نجوم السماء، وسیله المعاد فى مناقب شیخنا الاستاذ (شرح حال بلاغی)، هدیه ذوى الفضل النهى بترجمه المولى علم الهدی، مقدمه «اثبات صحت نسب خلفاء فاطمیین مصر»، الافطسیه (نسب سادات روستاى طغرود قم)، حاشیه بر «بحر الانساب»، رساله در خصوص سادات مدینه منوره، شجره نامه سادات حسینى کاشانی، رساله در شرح اعقاب و ذرارى حضرت ابو الفضل العباس ـ علیه السلام ـ و مقدمه کتاب چهره درخشان امام زمان (عج). دو اثر نفیس ایشان که ثمره نیم قرن تلاش وى می‎باشد، ولى هنوز به زیور طبع آراسته نشده، عبارت است از: ۱٫ مشجّرات آل رسول الله الاکرام یا مشجرات الهاشمیین: درباره انساب علویان و سادات جهان. ۲٫ ملحقات الاحقاق: احقاق الحق نوشته قاضى نور الله شوشترى (متوفاى ۱۰۱۹ ق.) است. آیه الله مرعشى نجفى به تکمیل این کتاب پرداخت و مدارک و منابع این اثر نفیس را پیدا نمود. ایشان براى به سرانجام رساندن این تحقیق بزرگ گروه تحقیقى متشکل از شمارى از علماى قم را ترتیب دادند، که اینک با تلاش این گروه، زیر نظر فرزندشان حجه الاسلام دکتر سید محمود مرعشی، ۲۷ جلد از این کتاب چاپ شده است و بقیه در حال آماده شدن است. ایشان پس از تبعید امام خمینى به ترکیه، در سخنرانیها و اعلامیه‎ها این عمل رژیم پهلوى را محکوم می‎نمود و براى شهداى ۱۵ خرداد، مجلس یادبود برپا می‎سازد. آیه‌ الله مرعشى هماره از انقلاب اسلامی پشتیبانی می‎نماید و جنایتهاى رژیم پهلوى را افشا می‎نماید. ایشان پس از شهادت آیه الله حاج آقا مصطفى خمینى در سال ۱۳۵۶، براى وى مجلس ترحیمى در حسینیه خویش برپا می‎کند، که پایان این مجلس به سر دادن شعارهاى کوبنده علیه رژیم پهلوى و دستگیرى شمارى از مردم پیوند می‎خورد. آیه الله مرعشى در طول سالهاى تبعید امام خمینی، با ایشان در ارتباط بودند و با اوج گیرى انقلاب اسلامى در سال ۱۳۵۶ همراه مراجع تقلید شیعه با فرستادن اعلامیه‎ ها به هدایت نهضت می‎پردازد. پس از پیروزى انقلاب اسلامی نیز ایشان هماره از نظام جمهورى اسلامى حمایت کرد و در مناسبتهاى مختلف با ارسال پیامها به تقویت نظام پرداختند.
وفات
سرانجام این مرجع بزرگ تقلید شیعه، در روز چهار شنبه ۷/۶/۱۳۶۹، در ۹۶ سالگى دار فانى را وداع گفت و به دیدار معبود شتافت ، پیکر پاکش با حضور انبوهی از  مردم در جوار کتابخانه بزرگش در شهر مقدس قم  طبق وصیعت خویش به خاک سپرده شد، درود و رحمت خدا بر او باد .

 [۱] . ارقام مربوط به سال ۱۳۷۲ ش. است