آیا هدایت و ضلالت مردم با عدالت خداوند سازگار است؟

شبهه

در آیه “فَإِن‌َّ اللَّه‌َ یُضِل‌ُّ مَن یَشَآءُ وَیَهْدِی مَن یَشَآءُ؛(فاطر،۸) این گمراهی و هدایت چگونه است‌؟ و چگونه با عدل الهی سازگار است‌؟

پاسخ:

هدایت دارای پنج مرتبه است‌: ۱. هدایت فطری و غریزی‌، هدایت در آیه “۵۰/طه‌” ناظر به این معنا است‌. ۲. “هدایت عقلانی‌؛ که با بخشیدن “قوه تفکر” به انسان ارزانی شده و در روایات از آن به “رسول باطنی‌” تعبیر می‌شود. ۳. “هدایت برونی‌؛ که از طریق “ارسال پیامبران‌” انجام گرفته و در روایات از آن به “رسول ظاهری‌” تعبیر شده است‌. ۴. توفیق و عنایت رحمانی که ویژه بندگان خاص است و در آیه شریفه “و خداوند بر هدایت هدایت یافتگان می‌افزاید.” (مریم‌/۷۶)، به این مرتبه از هدایت اشاره شده است‌. ۵. قدرت ایمانی ویژه و فوق‌العاده‌ای که عصمت را به همراه می‌آورد. و مقصود از هدایت در آیه (۹۰/انعام‌) این مرتبه از هدایت است‌.

از بین اقسام پنج گانه هدایت‌، سه قسم نخست فراگیر و عام است و شامل تمام انسانهای مؤمن و کافر می‌شود، امّا هدایت در مرتبه چهارم و پنجم‌، نتیجه شایستگی‌های فردی و عمل صالح بوده و تنها به گروه خاصی از بندگان خداوند اختصاص دارد. مرتبه پنجم هدایت که مرحله عصمت است‌، ویژه پیامبران و ائمه‌: و مرتبه چهارم‌، از آن‌ِ سایر بندگان شایسته خداوند است‌. سایر آیات قرآنی که ظاهر آنها بسان آیات مورد بحث است و از آنها برمی‌آید که خداوند برخی از بندگان را هدایت و برخی دیگر را گمراه می‌کند، مربوط به این مرحله است‌. در این آیات مقصود از هدایت‌، توفیقی افزون‌تر و رهنمونی بیشتر و مقصود از “من یشأ” اراده حکمیانه است‌. یعنی خداوند کسانی را که شایستگی لازم برای بهره‌برداری از هدایت مرحله چهارم را نیافته‌اند، بر شایستگی آنها افزوده و آنها را رهنمون می‌شود. مفهوم ضلالت “و یضّل من یشأ” که در مقابل هدایت است‌، به همین صورت است‌؛ خداوند کسانی را ار هدایت مرحله چهارم محروم می‌کند که در خود شایستگی لازم برای بهره‌برداری از توفیق و عنای ت ویژه الهی فراهم نساخته‌اند. پس معنای حقیقی “یضل‌ّ” گمراهی نیست‌، بلکه به معنای محروم ساختن از مرتبه‌ای از هدایت است که نتیجه این محرومیت گمراهی از هدایت مرحله چهارم است‌. محرومیتی که به انتخاب خود شخص بوده و در حقیقت کیفر انتخاب ناروای خود او به حساب می‌آید. و این خود شخص است که زمینه گمراهی را فراهم کرده و باعث می‌شود که خداوند او را از هدایت محروم کند.

( برای کسب اطلاع بیشتر ر.ک‌: التمهید فی علوم القرآن‌، استاد معرفت‌، ج‌، ص‌-۲۵۳، دفتر انتشارات اسلامی‌، الالهیات‌، استاد سبحانی‌، ج‌، ص‌-۳۹۱، نشر مؤسسه امام صادق‌؛ هدایت در قرآن‌، آیه‌الله جوادی آملی‌؛ برای آگاهی از عوامل ضلالت ر.ک‌: “منشور جاوید، استاد سبحانی‌، ج‌، ص‌-۱۶۴، نشر توحید”. )

منبع:  نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاهها