محمد هادى معرفت (ره)

ولادت

پدر ایشان شیخ علی،فرزند میرزا محمد‌على از نوادگان شیخ عبدالعالى میسى اصفهانى بود که به اتفاق والدین و دیگر اعضاى خانواده در سال ۱۲۹۰ هـ.ش از سده اصفهان به کربلاى معلّى مهاجرت کرد. شیخ على دانشمند وخطیبى توانا و مورد احترام مردم کربلا بود که پدرانش تا سه قرن همگى از سلسله جلیله روحانیت بودند.مادرِ استاد سیده زهرا دختر سید ‌هاشم تاجر رشتى و متوطن در کربلا بود.از آن پدر و این مادر متدین در سال۱۳۰۹ هـ.ش در شهر کربلا فرزندی دیده به جهان گشود که نام وى را محمد‌هادى گذاشتند.

تحصیلات

محمد‌هادی از سن پنج سالگى براى کسب سواد به مکتب ‌خانه شیخ باقر اصفهانى فرستاده شد. آنگاه مقدمات علوم اسلامى را نزد پدر فرزانه خود و تنى چند از اساتید معروف نظیر حاج شیخ اکبر نائینی، سید سعید تنکابنی، شیخ محمد حسین مازندرانی، سید‌مرتضى قزوینى و سید محمد شیرازى فرا‌گرفت.مبادی فلسفه و دوره‌هاى فقه و اصول تا سطوح عالیه را در کربلا و نزد پدر بزرگوار و برخى از اساتید بزرگ بهره گرفت و خوشه‌چین معارف الهیه شد.

اساتید

این دوره از حیات علمى ایشان یا در عداد مراجع و یا شاگردان بنام برخى از بزرگان فقهى و اصولى حوزه‌های علمیه قلمداد می‌شدند:‌ شیخ محمد کلباسی، شیخ محمد حسین مازندرانی، شیخ محمد خطیب ـ‌از علماى بزرگ و مراجع حوزه‌ـ سید حسن آغامیر قزوینى ـ از شاگردان مرحوم آخوند خراسانى و علماى صاحب نظر حوزه ـ شیخ محمد رضا جرقویى اصفهانى ـ از علماى بزرگ و جامع معقول و منقول و از شاگردان با واسطه مرحوم شیخ هادى تهرانى ـ شیخ محمد مهدى کابلی.

البته شیخ یوسف بیارجمندى خراسانى از شاگردان بزرگ مرحوم نائینى در فقه و اصول و ادیب نیشابورى در فن فصاحت و علوم بلاغى در شکل‌گیرى شخصیت علمى مرحوم استاد معرفت نقش برجسته‌اى داشت تا آنجا که کتاب‌هاى مطول، فصول، رسائل و مکاسب و یک دوره خارج اصول و مقدار زیادى از خارج فقه را نزد وى شاگردى نمودند.

هجرت به نجف اشرف

استاد معرفت در آغاز سال۱۳۴۰ هـ.ش و پس از فوت پدر بزرگوارشان ـ‌رحمه اللّه علیه‌ـ به منظور تکمیل تحصیلات و رفعت هر چه بیشتر بناى دانش خویش همراه با خانواده به نجف اشرف مهاجرت کردند.

در این سالها نجف اشرف منزلگاه اساتید فرهیخته و آیات عظامى همچون سید محسن حکیم، سید ابوالقاسم خویی، میرزا باقر زنجانی، شیخ حسین حلّی، سید‌على فانى اصفهانى و اخیراً حضرت امام خمینى ـ قدس‌سره ـ هم بود؛ مرحوم استاد معرفت  فرصت بهره‌گیری از این گلستان معرفت را قدر دانسته از هر گلى شهدى نوشیده بود و مجمع فضائل خوبان بود .

حضرت امام خمینى (ره) در طرح آراى بزرگان و گسترش در نقد و بررسى آن ویژگى خاصى داشت. ایشان بر این باور بود و شاگردان را نیز چنین تربیت کردند .

هجرت به قم

سال ۱۳۵۱ ش حکمت الهى اقتضا کرد تا عدو سبب خیر شود و استاد از عراق به ایران مهاجرت نماید حکومت بعث عراق دستور بازگرداندن ایرانیان مهاجر را از عراق صادر کرد و مرحوم محمد‌هادى معرفت با کوله‌بارى از فضل و دانش به اتفاق خانواده رهسپار ایران و ساکن قم شد.

این دانشمند در بهار۴۲ سالگی، فرصت حضور در درس اصول میرزا هاشم آملی‌ـ رحمه اللّه علیه ـ را که از شاگردان مبرز آغا ‌ضیاء عراقى بود، غنیمت شمرد و از خرمن دانش آن پیر فرزانه خوشه‌های معرفت را چید.

و به این ترتیب شخصیت علمى محقق فرهیخته، استاد معرفت شکل گرفت و دوران طولانى بهره‌گیرى علمى از اساتید برجسته و ممتاز حوزه‌هاى علمیه کربلا، نجف اشرف و قم، از او مجتهدى مسلط بر مبانى فقهی، اصولى ساخت که روح دانش‌اندوزی را با جدیت، تلاش، نو‌آوری، شجاعت در ابراز عقیده، توجه به آراى سلف در کنار نقد و بررسى آنها، نخبه‌گویى و حذف زوائد و تأمل در مسائل مهم، همراه کرد و با این سرمایه عظیم در سه حوزه تدریس، پژوهش و تألیف و به خصوص ورود به عرصه‌هاى نو و راه‌هاى طى نشده دست به کار شد.

استاد معرفت در کرسى تدریس، تحقیق و تالیف

آیت اللّه معرفت از آغازین سال‌هاى تحصیل علوم اسلامى به امر تدریس و تحقیق مى پرداختند. علوم ادبى و علمى را متناسب با میزان رشد علمى تدریس کردند و هر هفته یکبار براى جوانان کربلا، جلسات پر‌شور علمی اسلامى بر‌پا مى نمودند.

در عنفوان جوانى و همزمان با تحصیل دروس فقه و اصول، با همکاری جمعى از فضلاى مشهور کربلا از جمله سید‌محمد شیرازی، سید‌عبد‌الرضا شهرستانی، سید‌محمد‌علی بحرانی، شیخ محمد‌باقر بهبودى  و… دست به تأسیس و نشر ماهنامه‌اى با نام  اجوبه المسائل الدینیه  زدند.

این گروه در اطلاعیه‌اى آمادگى خود را براى پاسخ‌گویی به سؤال‌هاى دینى مردم اعلام کردند و در مدت سالیان متمادى با جدیت تمام به پاسخ سؤال‌هاى رسیده، پرداختند. این ماهنامه با استقبال فراوان مردم از جمله دانشگاه‌هاى عراق و حتى خارج از کشور روبرو شد. و حاصل پاسخ‌ها که گاه در شکل مقالات علمی ـ تحقیقى تحریر می‌شد بعضاً صورت مستقل چاپ و منتشر گردید.

از جمله مقاله‌هاى استاد معرفت که به زبان عربى تألیف و برخی از آنها به فارسى ترجمه و منتشر شده است ، می‌توان به این موارد:حقوق زن در اسلام،ترجمه قرآن، امکان، ضرورت، دو فرقه شیخیه، اسکویی، کریمخانی، اهمیت نماز و تاثیر آن در صیانت فردى و اجتماعی اشاره کرد .

استاد معرفت در نجف اشرف بخش عمده‌اى از وقت خود را مصروف تدریس و تحقیق مى نمودند؛ صبحها علاوه بر تحصیل، به تدریس می‌پرداختند و عصرها را به امر تحقیق و تدوین اختصاص مى دادند.

در این زمان بود که با گروهى از فضلاى مشهور نجف اشرف از جمله سید‌جمال خوئی‌، فرزند برومند آیت اللّه العظمى خوئی، سید محمد نوری، سید‌عبد‌العزیز طباطبائی، شیخ محمد رضا جعفرى اشکوری، دکتر محمد صادقى و در سال‌هاى اخیر استاد عمید زنجانى جلسات هفتگى تشکیل و پیرامون مباحث و موضوعات مختلف به بحث و تحقیق همت گماردند.

هر یک از این فضلا رشته‌اى از علوم اسلامى را موضوع تحقیق خود قرار دادند. در اینجا بود که مرحوم  استاد معرفت پژوهش‌های خود را در رشته علوم قرآنی پایه‌گذارى کردند.

انگیزه رو‌آوردن به پژوهش‌هاى قرآنى را از قلم معظم‌له می خوانیم که نقل کرده اند:

هنگام مراجعه و مطالعه براى آمادگى تدریس تفسیر به حقیقت تلخى برخورد کردم و آن، فقدان بحث زنده پیرامون مسائل قرآنی، در کتابخانه‌هاى فعلى تشیع بود.

این برخورد تلخ از آنجا بود که براى تهیه مقاله‌اى پیرامون مسأله  ترجمه قرآن  به کتابخانه تخصصى قرآن مراجعه می‌کردم و در این زمینه کتاب‌هاى زیادى که برخى در دو مجلد و نیز رساله‌ها و مقالات بسیارى از مصر و غیره در اختیار بود که دانشمندان معاصر آن دیار نوشته بودند، ولى در حوزه نجف جز یک برگ اعلامیه حضرت آیت اللّه شیخ محمد حسین کاشف الغطاء چیز دیگرى نیافتم.

این امر بر من گران آمد و مرا بر آن داشت که در زمینه مسائل قرآنى به طور گسترده، دیدگاه‌هاى دانشمندان گذشته و حال مکتب را روشن و عرضه کنم، نتیجه آن تلاش پیگیر هفت مجلد التمهید و دو مجلد التفسیر و المفسرون گردید. در نوشته اخیر تکمیلمافاتِ نوشته محمد‌حسین ذهبى مصرى را انجام دادم که به ناحق جایگاه تشیع را در حیطه قرآنى نادیده گرفته بودم.

با هجرت استاد معرفت به قم فعالیت‌هاى تدریسی، تحقیقى و تألیفى ایشان گسترش یافت. وی عمده وقت خود را به تدریس رسائل ، مکاسب، کفایه و سپس خارج فقه و اصول اختصاص داد و از جمله در مدرسه عالى حقانى و به دعوت شهید قدوسى مدیر محترم مدرسه، به تدریس مسائل قرآنى و به ویژه علوم قرآن پرداختند. محصول تلاش استاد در سنگر تدریس تربیت صدها شاگرد در موضوعات فقهی، اصولى و قرآنى است و سپس براى جمعى از طلاب جوان و با علاقه، مباحث علوم قرآنى را در مؤسسه آموزشى ـ تحقیقاتى معارف اسلامى امام رضا(ع) تدریس می‌کردند.

این محقق برجسته به دنبال سکونت در قم، تحقیقات انجام شده در نجف اشرف را به‌طور گسترده مورد بازبینى و تعمیق و توسعه قرار داد؛ جزوات التمهید یکى پس از دیگرى به زیور طبع آراسته شد و به دنبال پیروزى انقلاب شکوهمند اسلامى چاپ التمهید که به سه جلد رسیده بود، به همت انتشارات جامعه مدرسین تجدید چاپ و مابقى مجلدات آن تا شش مجلد انتشار یافت.

تجدید چاپ کتاب تفسیر و مفسّران در دو جلد و ترجمه آن به زبان فارسی، جلوه‌ای دیگر از مراحل کمال تحقیق و پژوهش استاد می‌باشد.

وی با توجه به مهم‌ترین سؤال‌ها یا شبه‌هاى مخالف با کرامت قرآن و یا مذهب تشیع دست به‌کار تألیف شدند، از جمله کتاب صیانه القرآن من التحریف را در دفاع از حریم قرآن و حراست از کرامت آن نوشتند. احسان الهى ظهیر، نویسنده متعصب پاکستانی، شیعیان را متهم ساخت که قائل به تحریف قرآن می‌باشند؛ استاد مجاهد و پاسدار ارزش‌هاى اسلامى در مدت شش ماه کتاب صیانه القرآن… را در جواب وى به رشته تحریر در‌آورد و در تاریخ ۲/۸/۶۶ ش، به چاپ رساند.

مرحوم استاد در پاسخ شبهات وارده بر قرآن که ‌ عمدتا از سوى شرق‌شناسان و برخى روشنفکران دنیاى عرب و ایران مطرح می‌شد دست به تألیف کتاب شبهات وردود زدند که در سال ۱۳۸۲به زیور طبع آراسته شد.

این حدیث‌شناس، مفسرعلوم قرآنى و فقیه مکتب اهل‌بیت‌(ع) که معتقد به ضرورت استفاده از تراث سلف و نگران کوتاهى در نقادی روایات تفسیرى ، از سال۱۳۷۹ش محصول تجارب ارزنده خود را به خدمت تألیف تفسیرى جامع از آثار گذشتگان در‌آورد و به جمع‌آوری و تنسیق روایات تفسیرى فریقین پرداخت. ایشان در این کار گروهى که با مساعدت دو گروه ده نفره از شاگردان و نخبگان حوزوى و تربیت یافتگان مدرسه قرآنى صورت گرفته است، روایات تفسیرى را که جملگى به صورت خام در کتاب‌ها عرضه شده، به محک نقد و بررسى گذاشته و براى جدا سازی سلیم و سقیم این روایات و قیمت‌گذارى و تعیین ارزش هر یک از آنها اهتمام ورزید، تا‌کنون یک مجلد از این اثر ارزنده با نام التفسیر الاثرى الجامع به زیور طبع آراسته شده است.

به میمنت انقلاب شکوهمند اسلامى ایران و توجه ویژه‌ای که به گسترش علوم اسلامى بویژه علوم قرآنى در حوزه‌ و دانشگاه صورت گرفت و از طرف دیگر به دلیل عمق و گسترد‌گى مباحث قرآنى این مرحوم، کتب علوم قرآنى تألیف شده ایشان به طور رسمى به عنوان منبع درسى عمومى و تخصصى حوزه‌ها  در رشته‌هاى مختلف علوم قرآنى و حدیثى دانشگاهها قرار گرفت.

هم اکنون گروه زیادى از تربیت‌یافتگان این استاد در حوزه‌هاى فقهی، اصولى و به خصوص علوم قرآنى مشغول امر تدریس، تحقیق و تالیف هستند. بسیارى از پژوهش‌های قرآنى در یکى دو دهه اخیر متأثر از نظریات این محقق فرید می‌باشد.

در عمده پایان‌نامه‌ها و کتب تألیف شده در علوم قرآنی، آثار استاد معرفت یکى از منابع معتبر و مورد استفاده و مراجعه شناخته شده است.

وفات

سرانجام این فقیه عالیقدر پس از عمرى تحقیق درحوزه فقه و اصول وعلوم قرآنى  در ۲۹ ذى  الحجه ۱۴۲۷ هـ.ق مطابق با   ۱۳۸۵ ش، در شهر مقدس قم دار دیده از جهان فروبست و به ملکوت اعلى پیوست ، پیکرایشان در جوار مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها به خاک سپرده شد.