محمدرضا معزّی دزفولی(ره)

اشاره

آسمان ایران در طول زمان، شاهد درخشش ستارگان تاب ناک علم و فقاهت در جای جای این سرزمین بوده است. در گذشته ای نه چندان دور، شهرهای کوچک و بزرگ کشورمان هریک چند مجتهد صاحب عنوان و حوزه های علمی پر رونق داشتند که اینک جای خالی آن ها به خوبی احساس می شود. شهرستان پرافتخار دزفولاز جمله شهرهایی است که تا چندی پیش، مهد علم و دانش بود و حوزه علمیه ای بی همانند داشت. در آن، پنج مجتهد بزرگ و مرجع تقلید، در یک زمان زندگی می کردند: آیات عظام سید اسدالله نبوی؛ شیخ محمدعلی معزی؛ شیخ منصور سبط الشیخ؛ برادرش شیخ محمد مهدی سبط الشیخ؛ آقا شیخ محمد مهدی بیگدلی دزفولی، قدّس الله أسرارهم.

یکی از آن بزرگ مردان عالم فقه و فضیلت، مرحوم آیت الله حاج شیخ محمدرضا معزّی دزفولی، اعلی الله مقامه الشریف، است.

خاندان

آیت الله حاج شیخ محمدرضا، فرزند عالم بزرگوار شیخ محمدجواد، فرزند فقیه علامه آیت الله شیخ محسن، فرزند آیت الله حاج شیخ اسماعیل، فرزند علامه حاج شیخ محسن، فرزند علّامه العلماء قاضی معزالدین میر محمد اصفهانی(معاصر شیخ بهایی) بوده است.[۱]

قطب الدین اشکوری گوید: یکی از بزرگان می گفت: من از عالم فاضل کامل قاضی القضاه اصفهان معزالدین محمد شنیدم که: شبی در عالم رؤیا به محضر یکی از امامان، علیه السلام،رسیدم. به من فرمود: کتاب مفتاح الفلاح را بنویس و بر عمل به آن مداومت بنمای. از خواب بیدار شدم و از هر کس از این کتاب پرسیدم، اظهار بی اطلاعی کرد. این، در وقتی بود که شیخ بهایی به همراه لشکر شاه عباس از اصفهان خارج شده بود. پس از زمانی که به اصفهان بازگشت، به دیدار وی رفتم و از این کتاب پرسیدم. او فرمود: من در این سفر، کتاب دعایی به نام مفتاح الفلاح نگاشته ام و تاکنون اسمش را به کسی نگفته ام و نسخه ی آنرا برای استنساخ به احدی نداده ام. شما از کجا اطلاع یافته اید؟

من داستان خواب را برای وی بازگفتم. شیخ بزرگوار با شنیدن آن گریست و نسخه ی خویش را برای استنساخ به من سپرد. من، اولین کسی بودم که از روی آن نگاشتم.[۲]

علامه حاج شیخ محسن از علمای طراز اول و در کمال نفس و کرامت اخلاق، یگانه بود. مدفن پاکش در حیاط بقعه ی محمد بن جعفر طیّارـ از بقاع متبرکه ی دزفول ـ است.

شیخِ اعظمِ انصاری مکرر به زیارت این بقعه و شیخ محسن می رفت. می فرمود: اگر «صحت» یا «انتساب» قبر محمد بن جعفر طیّارمعلوم نباشد، ولی قبر حاج شیخ محسن که معلوم است، ما به قصد زیارت او می رویم، فضل زیارت او کم تر از فضیلت زیارت قبر محمد بن جعفر طیّار نیست.[۳]

علامه جلیل آیت الله حاج شیخ اسماعیل (زنده در ۱۲۱۲ قمری) از علمای بزرگ و والد علامه کبیر آیت الله شیخ اسدالله دزفولی بوده است. در اجازات آیات عظام میرزای قمی، شیخ جعفر کاشف الغطاء، سید علی صاحب ریاض به فرزندش ـ شیخ اسدالله ـ، مورد تجلیل فراوان و مدح و ثنای بسیار قرار گرفته است.[۴]

آیت الله شیخ محسن جدّ اعلای خانواده معزّی ـ (م ۱۲۴۵ قمری) نیز از بزرگان فقها و اعاظم علما و صاحب تألیفات و مرجع احکام و تدریس و امامت و قضاوت در دزفولبوده است. وی از شاگردان برادرش شیخ اسدالله صاحب مقابس، و سید محمد باقر حجه الاسلام شفتیبوده و شرح معالماز جمله آثار وی است.[۵]

شیخ محمد جواد ـ پدر آیت الله شیخ محمد رضا معزّیـ از جمله شاگردانِ برادرش علامه شیخ محمد طاهر(۱۲۳۰ ـ ۱۳۱۵ قمری) و از روحانیون بنامِ دزفول به شمار می رفته است.

ولادت

آیت الله معزی، در سال ۱۲۷۳ قمری، در نجف اشرف دیده به جهان گشود و پس از پشت سر نهادن دوران کودکی، علوم مقدماتی و معارف اولیه را از والد ماجدش بیاموخت.[۶]

تحصیلات

به دزفول آمد ومدّت های بسیار از دانش فقه و اصول عموهای بزرگوارش آیت الله شیخ محمدطاهر( م ۱۳۱۵ قمری) ـ از اعاظم شاگردان شیخ انصاریـ و آیت الله شیخ محمدحسن معزّیبهره مند شد و تقریرات درسی آنان را نگاشت.[۷]

برخی نوشته اند: او برای تکمیل بیش تر درس هایش به نجف اشرف رهسپار شد و از اساتید حوزه، خصوصاً آخوند خراسانی استفاضه کرد تا به مقام اجتهاد رسید.[۸]

این قول، مورد تأیید هیچ یک از ارباب تراجم نیست. [۹] آنان تصریح کرده اند که او به جز برای زیارت اعتاب مقدّسه، دیگر به نجف بازنگشت و در دروس اساتید آن جا شرکت نجُست.[۱۰]

مرجع فقید یکایک مراحل علمی را با جدیّت فراوان و کوشش خستگی ناپذیر، پشت سر نهاد و تمام کتاب های درسی را به طور کامل نزد اساتیدش فرا گرفت، به گونه ای که در اکثر علوم عقلی و نقلی تبحّر فراوان یافت.

اساتید

از آن چه گفته شد، برمی آید که معظم له عمده دانش عقلی و نقلی خویش را از عموهای بزرگوارش کسب کرده و در درس کسی دیگر شرکت نکرده است. آنان عبارت اند از:

۱ ـ آیت الله شیخ محمدطاهر معزّی(۱۲۳۰ـ ۱۳۱۵ قمری) ـ از شاگردان صاحب جواهر و حجه الاسلام شفتی و حاجی ابوالمعالی کلباسی صاحب شارع الاحکام فی شرح شرایع الاسلام و مصباح الهدایۀ[۱۱]

۲ ـ آیت الله شیخ محمدحسن معزی(۱۲۴۵ ـ ۱۳۳۳ قمری) ـ از شاگردان شیخ انصاری و میرزای شیرازی و آخوند خراسانی صاحب شرح خلاصۀ الحساب و دیوان شعر.[۱۲]

تدریس

این مرجع فقید، پس از درگذشت اساتیدش به تدریس خارج فقه و اصول روی آورد و شاگردان بسیاری را تربیت کرد. حوزه ی درسی ایشان در خوزستان و بروجردـ هنگامی که برای تغییر آب و هوا به بروجرد تشریف می بردند ـ از بهترین حوزه های علمیه بوده است. همه ی شرح احوال نویسان او را به احاطه بر علوم عقلی و نقلی و تحقیق و قوت اندیشه و دقت نظر و استواری رأی ستوده اند.

گویند: مرحوم آیت الله بروجردی، علما و فضلا را به شرکت در درس ایشان ترغیب می فرمود و از مراتب علمی اش تقدیر می کرد.[۱۳]

شاگردان

گروهی از شاگردان ایشان[۱۴]، که به برکت وی همگی به درجات والای علمی نائل آمدند و برخی از ایشان جزء مراجع تقلید شیعه شدند، عبارت اند از آیات عظام و حجج اسلام:

۱ ـ حاج سید احمد موسوی خوانساری(۱۳۰۹ ـ ۱۴۰۵ قمری) صاحب جامع المدارک.

۲ ـ حاج سید اسد الله نبوی دزفولی(۱۳۱۳ ـ ۱۴۰۳ قمری) صاحب توضیح المسائل و مناهج الحق. وی بیش از ۲۰ سال در درس استاد شرکت کرد و مورد توجه ایشان قرار گرفته بود شاگردان استاد، پس از رحلتش به درس ایشان حاضر شدند.

۳ ـ حاج سید محمدحسن آل طیب جزایری (۱۳۲۹ ـ ۱۴۱۶ قمری) نویسنده ی تضمین الفیه بن مالک

۴ ـ حاج شیخ محمدعلی معزّی دزفولی (۱۲۹۹ ـ ۱۳۹۰ قمری) داماد و پسر عموی معظم له و صاحب تجدید الدوارس و تحدید المدارس و توضیح المسائل.

۵ ـ حاج شیخ بهاء الدین حجتی بروجردی

۶ ـ حاج سید محمد حسن نبوی(۱۳۰۱ ـ ۱۳۹۱ قمری)

۷ ـ حاج سید محمدمهدی آل طیب جزایری(۱۳۱۰ ـ ۱۳۶۲ قمری) صاحب توضیح المسائل و شرح وصیت امیرالمؤمنین، علیه السلام.

۸ ـ شیخ محمد علی انصاری دزفولی (۱۳۱۱ ـ ۱۳۵۳ قمری) صاحب شرح رسائل.

۹ ـ حاج سید محمدلطیف سجادی آل علی(۱۳۲۶ ـ قمری) نویسنده ی ارمغان رمضان و پاسداران دین.

۱۰ ـ سید محمدتقی آل طیب جزایری شوشتری (۱۳۲۹ ـ ۱۳۶۵ قمری) مؤسس مدرسه ی علمیه ی آل طیب در اهواز

۱۱ ـ حاج سید محمدحسین موسوی دزفولی، معروف به مفید (۱۲۹۲ ـ ۱۳۶۸ قمری)

۱۲ ـ سید نعمت الله جزایری شوشتری(۱۳۲۶ ـ ۱۳۶۲ قمری)

۱۳ ـ حاج سید محمدحسین دزفولی(۱۳۰۱ ـ ۱۳۶۲ قمری)

۱۴ ـ شیخ محمدکاظم معزّی(۱۳۳۴ ـ ۱۳۸۹ قمری) مترجم قرآن مجید و کتاب ابوالشهداء حسین بن علی

برخی از کسانی که از او اجازه روایت گرفته اند، عبارت اند از:

 آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی(۱۳۱۵ ـ ۱۴۱۱ قمری)؛ آیت الله شیخ محمدجعفر انصاری اهوازی (۱۳۱۲ ـ ۱۳۷۰ قمری)؛ آیت الله سید آقا جزایری؛ آیت الله سید عدنان سید شبّر و آیت الله شیخ بهاء الدین حجتی بروجردی و آیت الله حاج سید محمد علی سبط.

تألیفات

آن مرد بزرگ در کنار خدمات دینی و اجتماعی مانند تدریس، تربیت شاگردان، امامت جماعت، راهنمایی مردم، بنیادِ ده ها اثر خیریه (اعم از مسجد و مدرسه و حمّام و کاروانسرا و پُل) موفّق به تألیف آثار علمی بسیار گردیده است. برخی از آن ها عبارت اند است:

۱ ـ حاشیه بر رسائل

۲ ـ حاشیه مفصّل بر مکاسب، به نام فیض الباری فی حاشیه مکاسب الانصاری

۳ ـحاشیه بر کتاب فصول(الفصول الغرویه فی الاصول)

۴ ـ رساله فی الرضاع

۵ ـ رساله ی در ترجمه ی سهل بن زیاد آدمی رازی

۶ ـ رساله ی عملیه ی فارسی به نام کلمه العُلیا. این کتاب در سال ۱۳۳۳ قمری به چاپ رسیده است.

۷ ـ رساله ی عملیه ی عربی به نام کلمه التقوی. این کتاب در ۱۳۳۳ قمری به چاپ رسیده است.

مرحوم آیت الله حاج شیخ محمدعلی معزی از شاگردان معظم له ـ شرحی مفصّل به نام تجدید الدوارس بر آن نگاشته و ۷ جلد از آن به چاپ رسیده است. نیز مرحوم حاج شیخ مهدی آل طیب از شاگردان مؤلف ـ آن را به فارسی ترجمه کرده است.

۸ ـ منتخب منهج الرشاد(شیخ جعفر شوشتری)

۹ ـ جهد المقلّ فی أجوبه المسائل. این کتاب مشتمل بر مسائل متفرقه فقهی از آغاز باب طهارت تا کتاب دیات، و در چند جلد بوده و مجموعه ای نفیس شبیه جامع الشتات میرزای قمی است.

گفتنی است، این همه رساله های فتوایی ایشان، نشان دهنده ی وسعت مرجعیت و کثرت مقلدان ایشان در بلاد غرب است. به گونه ای که تا ایشان در قید حیات بود، مرجعیت تقلید منحصر به او بود و پس از درگذشتش چشم ها به سوی آیت الله بروجردی دوخته شد و مرجعیت به ایشان رسید.

مرحوم آیت الله معزی طبعی روان و قریحه ای سرشار داشته و گاهی شعر می سرود. مقداری از آن ها در کتاب مخزن الدرر در اشعار شعرای دزفول و شوشتر، اثر ملّا خلیفه دزفولی(م۱۳۴۷ قمری)، در سال ۱۳۰۴ قمری در بمبئیبه چاپ رسیده است.[۱۶]

آثار ماندگار

آیت الله معزّی تمام وقتِ خویش را در خدمت به مردم سپری ساخت. گاه در جهتِ هدایت فکری و معنوی آنان و گاه در عمران و آبادی زندگی مادّی ایشان. لذا با حسن توجّه و نظارت ایشان، بناها و ساختمان هایی چند در شوشو دزفولاز او به یادگار ماند:[۱۷] آن ها عبارتند از:

۱ ـ مسجد کجبافان (نزدیک پل)

۲ ـ مسجد پیرزنگی (در محله ی مسجد دزفول)

۳ ـ کاروان سرا (در گوشه ی جنوب غربی بازار قدیم)

۴ ـ حمّام (واقع در محلّه ی کرناسیان)

۵ ـ کاروان سرا و دکّان ها (واقع در کناره ی شرقی رودخانه ی شوش)

۶ ـ باغ ها و آسیاب (واقع در کناره ی غربی رودخانه ی شوش)

۷ ـ مدرسه ی علمیه.

وی نخستین کس بود که در دزفول، مدرسه ی علمیه بنیاد نهاد که تاکنون باقی است. در آن علوم دینی گوناگون تدریس می شود. او در این مدرسه بنای تدریس نهاد و گروهی بسیار از شهرهای خوزستان گرد شمع وجودش جمع شدند و از خرمن فیض او بهره بردند و هر یک چراغی تابان فرا راه مردمان شدند.

۸ ـ احداث پُل. یکی از سال ها که سیلی خروشان، چند چشمه از میانه ی پُل دزفول را خراب کرد و راه عبور به روستاهای غربی شهر قطع گردید، چند بار به تشویق وی مردمان نیک اقدام به بازسازی موقّت آن کردند. با شروع جنگ جهانی اوّل و راه یافتن مهندسین خارجی، به دزفول به دستور ایشان شرکت سهامی جهت تامین مخارج پل از مردان نیک شهر تأسیس گردید و با کمک فنّی آن مهندسان اقدام به تعمیر پل گردید و راهی برای عبور و مرور مردم و وسائل نقلیه باز شد.

ویژگیهای شخصی

الف) زهد

آیت الله معزّی، با این که مرجع مطلق نواحی خوزستان و اطراف به شمار می رفت و همه ماهه مبالغ خطیری از وجوه شرعی به دست وی می رسید، با این حال شخصاً مالک چیزی به جز یک خانه و چند جلد کتاب نبود.[۱۸]

ب) بدیهه گویی

مرحوم شیخ، در ذکاوت و فطانت و سرعت انتقال و حاضر جوابی اعجوبه ی روزگار بود.

در ایام کودکی که صرف و نحو را فرا گرفت، در محضر دو تن از فضلا حاضر بود. آنان گفتند: وزن افعله جمع فعیل، مضاعف نمی آید مگر در دو جا: یکی ادلّه جمع دلیل، و دیگر اجلّه جمع جلیل.

ایشان بدون درنگ گفت: در دو جای دیگر هم می آید: یکی اذلّه جمع ذلیل و دیگر اعزّه جمع عزیز.

نیز گفته اند: در سفر زیارت عتبات عالیات، وارد خرّمشهرشد و مرحوم علامه شیخ عیسی شبیر خاقانیـ عالِم خرّمشهر که مسلک اخباری داشت ـ به دیدار وی آمد. در اثر ضعف پا زیر دوش او را گرفته بودند. شیخ عیسی وارد مجلس که شد، گفت: انّ فی اصولی ضعفاً.

مرحوم حاج شیخ به فوریت پاسخ داد: اعیذک بالله من الضعف فی الاصول (تو را در پناه خدا قرار می دهم از ضعف در اصول) مرحوم شیخ عیسی مقصودش اصول فقه بود، ولی آیت الله معزیآن را حمل بر اصول دین کرد.

این حاضر جوابی، کمال بدیهه گویی وی را می رساند.­ [۱۹]

ج) حُسن تدبیر

یکی از کارهای ارزنده و فراموش ناشدنی مرحوم آیت الله معزّی، نگاهداری دزفول و اطراف آن ـ بلکه تمام خوزستان از دامنه ی آتش جنگ جهانی اوّل است که وی با دورنگری و سیاست ویژه ی خویش، توانست آن خطّه را از لهیب جنگ حفظ کند.

هنگامی که عشایر و مجاهدان عراق به ریاست مرحوم آقا سید محمد فرزند آیت الله سید محمدکاظم یزدی علیه استعمار انگلیس برخاستند، عمّال دولت انگلیس در عراقبه قصد سرکوبی قیام مردمی، دامنه ی جنگ را گسترش دادند تا بدان حدّ که به سوسنگرد (بنی طرف) و بُستان (بِسِتین) هم کشیده شد و به وسائل تبلیغاتی والی پشت کوه ـ لرستان ـ و عشایر و اعراب دزفولرا هم تحریک به جنگ علیه مجاهدین کردند. در این وقت آیت الله معزی رهسپار شوش و اطراف آن شد و با والی شوش و رؤسای عشایر و ایلات دیدار کرد و با مواعظ و نصایح خویش آنان را به عدم مشارکت در جنگ علیه برادران شان، و سکون و آرامش ترغیب کرد و آتش جنگ را فرو نشاند.

وفات

مرحوم آیت الله معزّی پس از عمری تلاش و کوشش در جهت اعلای کلمه ی حق و تعظیم شعائر الهی، در ۸۰ سالگی، در شهر بروجرد ـ که تابستان ها برای تغییر آب و هوا بدان جا سفر می کرد ـ در هفتم جمادی الاولی ۱۳۵۲ قمری بدرود زندگانی گفت و در بقعه ی امامزاده سید ابوالحسن، به خاک خفت و جهانی از علم و معرفت را با خویش مدفون ساخت.

وی یک ماه پیش از وفاتش در نامه ای به آیت الله حاج شیخ محمدعلی معزی  داماد و پسر عمویش ـ واقعه ی قریب الوقوع درگذشت خود را به طور ایهام، اظهار کرد [۲۰] و چنین نوشت:

«امساله (ظاهراً) خیلی ضعیف و نقاهت شدّت دارد، خصوصاً این چند روزه که هوای این جا به خلاف معتاد، گرم شده، به کلّی حالی ندارم…».[۲۱]

از این عالم بزرگوار آقا شیخ محمدحسن، پدر دانشمند محقق و مترجم فاضل مرحوم حجه الاسلام شیخ محمدکاظم معزّی مترجم قرآن مجید به یادگار ماند.[۲۲] شیخ محمد کاظم معزّی هم از شاگردان جدّش و آیت الله سید اسدالله نبوی دزفولی و استاد دانشگاه تهران، و استاد مدرسه ی عملیه ی برهان ـ در شهر ری و مدیر آن بود. او بر چند زبان مسلط بود و عربی و انگلیسی و فرانسه را خوب می دانست و از آن ها ترجمه می کرد. از آثار او ترجمه ی زیر نویس قرآن است که یکی از صحیح ترین ترجمه های تحت اللفظی قرآن به شمار می رود. او در روز یکشنبه ۵ رمضان ۱۳۸۹ قمری (۲۵ آبان ۱۳۴۸ شمسی) در ۵۵ سالگی درگذشت و در قبرستان شیخان قممدفون شد.[۲۳]

پی نوشت:

[۱]. المسلسلات، ج۲، ۱۵۸؛ دانشمندان بروجرد، ج۲، ۵۴۹؛ شرح حال خاندان معزّی، ۲۹

[۲]. الکنی والالقاب، ج ۲، ص ۹۱٫

[۳]. شرح حال خاندان معزی، ۶٫ ۷

[۴]. الکرام البرره، ج ۱، ص ۱۳۴ ـ ۱۳۵

[۵]. شرح حال خاندان معزی،ص ۱۶ ـ ۱۸،

[۶]. المسلسلات، ج ۲، ص ۱۵۸

[۷]. شرح حال خاندان معزّی، ص ۲۹

[۸]. دانشمندان بروجرد، ج ۲، ص ۵۴۹

[۹]. شرح حال خاندان معزی، ص ۲۹؛ نقباء البشر، ج ۲، ص ۷۴۴٫

[۱۰]. المسلسلات، ج ۲، ص ۱۵۸

[۱۱]. نقباء البشر، ج ۳، ص ۹۷۴ ـ ۹۷۶؛ بیان المفاخر، ج ۱، ص ۳۳۳ ـ ۳۳۴؛ شرح حال خاندان معزی، ۱۸ ـ ۲۶

[۱۲]. شرح حال خاندان معزی، ص ۲۷ ـ ۲۹٫ وی در انواع علوم از فقه، اصول، صرف و نحو، معانی و بیان، حکمت و کلام، حساب و هندسه، هیئت و نجوم دستی توانا داشته است.

[۱۳]. دانشمندان بروجرد، ج ۲، ص ۵۵۱

[۱۴]. در تنظیم این بخش از کتاب ارزنده « دانشمندان بروجرد»، ج ۲، ص ۵۵۱، ۵۵۴ استفاده شد.

[۱۵]. المسلسلات، ج ۲، ص ۱۵۹٫

[۱۶]. دانشمندان بروجرد، ج ۲، ص ۵۵۱

[۱۷]. این بخش، با استفاده از کتاب «شرح حال خاندان معزی»، ص ۳۰ ـ ۳۱ تدوین شد.

[۱۸]. این بخش از کتاب شرح حال خاندان معزی، ص ۳۰٫ ۳۱ نقل شد.

[۱۹]. این قسم گفت وگو در علم معانی، تلقی المتکلم المخاطب بغیر ما یتوقّیه ـ بحمل کلامه علی خلاف مراده ـ نامیده می شود. مثل این که درمقام تهدید کسی گفته شود: لأحملنّک علی الادهم و مراد از ادهم، زنجیر آهنین باشد. ولی او در پاسخ بگوید: مثلک یحمل علی الادهم والاشهب و مراد او از ادهم، اسب سیاه باشد.

المسلسلات، ج ۲، ص ۱۵۹؛ شرح حال خاندان معزی، ص ۳۲

[۲۰]. همان.

[۲۱]. ضمیمه کتاب «شرح حال خاندان معزی»، اصل نامه موجود است.

[۲۲]. المسلسلات، ج ۲، ص ۱۵۹

[۲۳]. تربت پاکان قم، ج ۳، ص ۴۹۰

منبع: ناصرالدین انصاری قمی؛گلشن ابرار جلد۹؛نگهبان عزت