سید محمد هادى میلانى(ره)

ولادت و خاندان

در شامگاه هفتم محرم سال ۱۳۱۳ ق. در نجف در خانواده اى اهل علم و معنویت کودکى پا به عرصه هستى نهاد که او را «محمد هادی» نامیدند.

اجداد او همه از سادات حسینى شهر مدینه منوره و از فرزندان امام على بن الحسین ـ علیه السلام ـ [۱] بودند که به جهت شرافت علمى و معنوى از بزرگان مدینه به شمار می رفتند محله قدیمى «بنى هاشم» محل سکونت این خاندان بود و همواره بزرگانى از قبیله هاى عرب و دانشوران اسلامى بدآنجا رفت و آمد داشته اند.

هجرت آنان در اواخر قرن یازدهم ق. از مدینه به آذربایجان ایران در پى دعوتى بود که از جانب شیعیان این دیار انجام گرفت. به دنبال این دعوت سید حسین (جد محمد هادی) و برادرش على اکبر که هر دو از جوانان فرزانه مدینه بودند به همراه زایرین خانه خدا وارد آذربایجان شدند و در منطقه «اسکوچای» اقامت گزیدند و سید حسین هم چنان در میلان[۲] باقى ماند و از همان جا ازدواج کرد وى تا آخر عمر در میان دوستداران اهل بیت پیامبر ـ صلّى الله علیه و آله ـ در منطقه آذربایجان به تبلیغ و ترویج احکام اسلام پرداخت با رحلت سید حسین فرزندان وى و بعدها نوادگانش این رسالت عظیم را در منطقه آذربایجان دنبال کردند.[۳]

نیای مادرى آیه الله میلانى آیه الله شیخ محمد حسین مامقانی[۴] (متوفى به سال ۱۲۲۳ ق.) شاگردان شیخ مرتضى انصارى و شیخ مهدى آل کاشف الغطا است که خود از فقهاى بزرگ اوایل قرن چهاردهم ق. به شمار می رفت و در دوران زندگى به زهد و پارسایى شهرت داشت.

دوران تحصیل

اولین مکتب تربیتى سید محمد هادی دامان مادرى از خاندان علم و فضیلت و پدر فرزانه و عالم وى بود. اساتید علوم مقدماتى وى بزرگانى چون آقا میرزا ابراهیم همدانى و آخوند ملا محسن تبریزی، و در دروس سطح نیز استادانى چون آقا شیخ ابراهیم سالیانى و آقا سید جعفر اردبیلى و حاج شیخ میرزا على ایروانى و آقا شیخ غلامعلى قمى و آقا شیخ ابو القاسم مامقانى (دائی) او بودند. او هم چنین از محضر اساتید بزرگى چون آیه الله ابو الحسن اصفهانی، آیه الله نائینى و آیه الله آقا ضیاء الدین عراقی بهره هاى وافر برده و پایه هاى علمى خود را در فقه و اصول استحکام بخشیده و در طول ۲۳ سال حضور در دروس و محافل علمى این بزرگان توانسته بود بر آراء و نظرات قوی ترین اساتید مسلط گردد. وى در علوم عقلى نیز مهارت فراوان داشت و چندین سال ازعمر خود را در محضر اساتید فلسفه گذرانده و در این خصوص از شاگردان شیخ محمد حسین اصفهانى به شمار می رفت.[۵]

آقای میلانى از جمله علومى که دیگر در آن تبحر یافت و به استادى رسید، دانش تفسیر و علوم قرانى بود که از ایام تحصیل خود در نجف این دانش را نزد استاد بزرگ شیخ محمد جواد بلاغى فرا گرفته بود و بعدها نیز همواره با اساتید تفسیر به ویژه با مفسر بزرگ علامه طباطبایى صاحب تفسیر المیزان مباحثه و مناظره داشت. وى تفسیر را در کنار فقه و اصول تدریس می کرد و محصلین علوم دینى را با قرآن، این منبع جوشان فیض الهى آشنا می ساخت. و این روش را که نشانه اى از عشق ایشان به قرآن بود همواره در زندگیش حفظ کرده بود.

ایشان هشت سال نیز در علوم حدیث با آیه الله شیخ على قمى مباحثه و مذاکره داشت و نسخه کتاب وسایل الشیعه خود را با نسخه  اى که به خط شیخ حر عاملى بود، مقابله کرده است.[۶]

تدریس

رسیدن به مقام اجتهاد، تحمل رنجهاى طاقت فرسایى را می طلبد. طالبان علوم اسلامى براى دست یافتن بدین منزلت علمی، راههاى بسیار سخت و دشوارى را طى می کنند. رنج سفرهاى سخت را به جان می خرند. و سالیان دراز از عمر خود را در محضر بزرگان دانش و معارف به تحصیل علوم مختلفى چون: ادبیات عرب (تجزیه و ترکیب، معانى و بیان و بدیع) منطق، حدیث شناسی، رجال، علوم قرآن، اصول و فقه و… صرف می کنند. و در این میان پای بندى به معنویات خود عامل در رسیدن به این مقام و منزلت است چنان چه آیه الله میلانى بارها می گفت:

«استادم مرحوم نایینى می فرمود: نماز شب شرط اجتهاد نیست و لکن بی دخالت هم نیست»[۷]

جلسات درس ایشان در حوزه بزرگ نجف بسیار با شکوه و به امتیازاتى چون داشتن دقت عقلى و عرفى ایشان در تبیین مسائل، و تسلط به مبانى فقهى و اصولى شهرت داشت. آیه الله میلانى هیجده سال در کربلا اقامت داشت و در این مدت شاگردان فراوانى را تربیت کرده است. بزرگانى چون آیات و حجج اسلام: حاج شیخ حسین وحید خراسانی، سید ابراهیم علم الهدى سبزواری، سید عباس صدر، حاج سید حسین شمس، حاج شیخ محمد رضا مهدوى دامغانی، شیخ محمد تقی جعفری، مهدى نوقانی، محمود کلباسی، کاظم مدیر شانه چی، سید نور الدین میلانی، سید محمد شیرازی، شیخ محمد تقى عندلیب سبزواری، سید محمد باقر حجت طباطبایی، محمد على علمی، سید ابراهیم مهاجریان طبسى از شاگردان بر جسته ایشان هستند که بعضی اجازه روایتى از ایشان نیز داشته  اند.

آثار علمى

آن چه امروزه از آنها به عنوان آثار ایشان نام می بریم، یاد داشتهاى پراکنده و تقریرات درسهاى پربار ایشان است که به همت شاگردان پرکار و فرزندان گرامیش جمع آورى شده و پس از تنظیم در عناوین و موضوعات مختلف به چاپ رسیده است و عبارتند از:

۱. محاضرات فى الفقه الامامیه: در ده جلد است که در موضوعات مختلف فقهی به بحث و بررسى عمیق پرداخته است که نمایانگر وسعت فکرى ایشان در زمینه هاى مختلف فقهى است.

۲. قادتنا کیف نعرفهم؟: در ۹ مجلد به زندگانى چهارده معصوم ـ علیهم السلام ـ و فضایل آنها با استفاده از مدارک شیعه و سنّى پرداخته است.

۳. تفسیر سوره جمعه و تغابن

۴. مختصر الاحکام

۵. مناسک حج

۶. حاشیه بر قسمتى از عروه الوثقی

۷. نخبه المسائل: رساله عملیه ایشان در احکام اسلامى

۸. ده پرسش: با پاورقیهای آقای سید محمد على میلانی، در مباحث مختلف تفسیری

۹. حاشیه المکاسب

۱۰. قواعد فقهیه و اصولیه

۱۱. رساله اى در بیعه و مسائل بانکى

۱۲. کتابى استدلالى در مزارعه و مساقات

۱۳. کتابى استدلالى در اجاره

۱۴. شرح استدلالى مباحثى از کتاب الصلوه «شرایع»

۱۵. رساله اى در منجزات مریض.

شخصیت جهانى

در طول مرجعیت آیه الله میلانى به ویژه در سالهاى اقامتش در مشهد مقدس شخصیتهاى بزرگ از کشورهاى مختلف اسلامى به دیدار ایشان شتافته اند شخصیت جهانى این فقیه بزرگ موجب گردیده بود که علماى شیعه و بزرگان اهل تسنن نیز براى گفتگو و مشاوره در مسائل مهم مذهبى رهسپار ایران شده و از نزدیک از نظرات ایشان آگاهى یابند.

در سال ۱۳۸۰ ق. ۱۳۳۹ ش. بوى از دار التقریب بین المذاهب الاسلامى در قاهره شیخ محمد تقى از جامع الازهر با آیه الله میلانى دیدار کرد و لوحى نیز که در آن فتواى علامه شیخ محمود شلتوت در رابطه با جواز عمل به مذهب تشیع نوشته شده بود تقدیم ایشان نمود.[۸]

دکتر شیخ محمد ضحّام با جمعى از اساتید علوم اسلامى جامع الازهر و شیخ خلیل حصیرى قارى قران به همراه سفیر وقت مصر در ایران در سال ۱۳۵۰ ق. از مشهد دیدن کرده و در این سفر به دیدار آیه الله میلانى نیز نایل آمدند.

در سال ۱۳۸۲ ق. شیخ علامه شیخ محمد جواد مغنیه ضمن سفر به مشهد با آیه الله میلانى نیز ملاقاتى داشت.

در سال ۱۳۸۲ کاردار سفارت روسیه (ویکتور اسیولینکوف) به نیابت از آقا ضیاء الدین خان، رئیس اداره دینیه مسلمانان آسیاى میانه و قزاقستان با آیه الله میلانى ملاقات کرد و ضمن دعوت ازایشان براى دیدار از کشورهاى اسلامى واقع در آسیاى میانه، نظر شرع مقدس را در مورد خدمت در ادارات روسیه که مشروط بر قبول مدام کمونیسم بود خواستار شده است.

علامه شیخ محمد جواد الشرى در سال ۱۳۸۱ ق. به زیارت مرقد مطهر امام على بن موسى الرضا ـ علیه السلام ـ نایل شد و در ضمن با آیه الله میلانى نیز دیدار کرد در این ملاقات علامه الشرى از وضعیت شیعیان و مسلمانان کشورهاى اسلامى به ویژه شیعیان آمریکا گزارشى تقدیم آیه الله میلانى کرد.

در نهضت اسلامى ایران 

انقلاب اسلامى ایران بزرگترین حرکتی است که على رغم توطئه هاى استکبار و استعمارگران به رهبرى امام خمینى شکل گرفت و در بهمن سال ۱۳۵۷ با پایان بخشیدن به حکومت ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهى به پیروزى خود رسید، و از آن پس نیز همواره چون آذرخشى بر پیکر استعمار فرود آمد.

این انقلاب شکوهمند به آسانى به دست نیامد. بلکه از جرقه اولیه آن در سال ۱۳۴۱ تا به ثمر نشستن در سال ۵۷ ملت ایران عزیزان بسیارى را تقدیم اسلام عزیز نمود و در این میان فرزانگان و بزرگان نیز در مسیر به بار نشستن خون شهدا، آسایش و آرامش را بر خود حرام کرده و مردانه در مقابل نظام ستم شاهى قامت بستند آیه الله میلانى از جمله این رادمردان خط مقدم مبارزه بود که در شکل گیرى نهضت بزرگ نقش بسیار مؤثر و اساسى داشت. وى که در آن سالها از مراجع بزرگ تشیع بود، با پیامها، نامه ها و اعلامیه هایى که خطاب به دولت وقت و ملت ایران صادر می کرد، در هدایت و حرکتهاى مردمى علیه رژیم شاه نقش عمده اى به عهده داشت در این مختصر به نقش ایشان در شکل گیرى انقلاب اسلامى اشاره می شود.

ایشان در برابر لایحه انجمنهاى ایالتى و ولایتى به شدت مقابله کرد، در این خصوص در قسمتى از نامه ایشان آمده است:

.. وظیفه خود می دانم با استمداد حضرت بقیه الله ـ ارواحنا فداه ـ براى سومین بار صریحاً اعلام بدارم تصویب نامه دولت شما در مورد انجمن هاى ایالتى و ولایتى با عدم رعایت شرط اسلام در انتخاب شوندگان، و تبدیل قسم قرآن مجید، به قسم به کتاب آسمانی، ملت مسلمان ایران و خاصه علماى اعلام را بی نهایت خشمگین ساخته است… تذکر می دهم، به حکم موزاین شرعى و احترام به افکار و معتقدات ملت مسلمان ایران لازم است هر چه زودتر تصویب نامه مزبور را لغو و براى اطلاع عموم اعلام نماید. [۹]

هم چنین در قسمتى از نامه دیگر ایشان که در نوزده سال ۴۱ ش. انتشار یافته می خوانیم:

هم اکنون جمعى از علما و رجال متدین و استادان و دانشجویان دانشگاههاى مملکت در زندان به سر می برند. از هر طرف ابتلا و فقر و گرسنگى ملت ما را تهدید می کند. بیکارى و فساد و تجاوز عمال حکومت به حقوق انسانی افراد، نقطه اى را خالی نگذاشته. تنها چیزى که مورد توجه نیست حقوق ملت و مصالح آنهاست! معلوم نیست تا کى مهلت پیدا کنند و عاقبت کار به کجا برسید.!

پس از هجوم وحشیانه مزدوران یهودى به مدرسه فیضیه آیه الله میلانى در پیامى پرده از چهره کریه حاکمان وقت ایران برداشت،‌ او در ضمن پیام خود چنین نوشت:

… ما از حمله و یورش چنگیزانه، به ساحت حوزه علمیه قم گذشتیم! از حبس و زجر رجال دینى و ملى گذشتیم! از حمله به دانشگاه و مراکز علمى ملت و سلب هر نوع آزادى فردى و اجتماعى چشم پوشیدیم! از دزدى و فساد و تباهى و تجاوز به مردمان صالح و تقویت دزدان و خیانتکاران گذشتیم! از برادر کشی هایى که در نقاط مملکت ترتیب داده اند، صرف نظر کردیم! این ننگ را کجا ببریم که مملکت اسلامى ما را دارند پایگاه اسرائیل و صهیونیست می کنند، و نیز افرادى را که با آنها هم دست اند، در رأس کارها قرار می دهند [۱۰]…

آیه الله میلانى در سفرى به تهران، ماهیت نهضت علماء و مردم را چنین بیان می کند.

… من در این مسافرت به جدّ خود حضرت سید الشهداء ـ علیه السلام ـ تأسى کرده از جوار امن ثامن الحجج ـ علیه السلام ـ به تهران آمدم. تا به دنیا اعلام کنم این قیام و نهضت به هیچ وجه صورت ارتجاعى ندارد بلکه نهضتى است که ملتى مسلمان براى مقابله حکومت هاى جابرانه، با پیشوایی مقامات عالیه روحانى تعقیب می کند. هدف ملت مسلمان ایران این است که بیش از این به مصالح دنیایى و دینى آنان تجاوز نشود. باید حکومت مردم را به مردم سپرد و حق مردم را باید به خودشان واگذار کرد.

ارادت به امام خمینى

اخلاص و ارادت آیه الله میلانى به امام خمینى بر کسى پوشیده نبود چنان چه در نامه اش خطاب به امام خمینى در دوران تبعید امام در ترکیه می گوید: «خوشا به سعادت آن سرزمین که حضرت عالى در آن تشریف دارید» اما در کنار این آن چه بیشتر جالب توجه است ایشان اخلاص و ارادتش با انگیزه و جهت دار بوده و به جهت مصالح مسلمین از ایشان همواره پشتیبانى کرده است. در این خصوص به خاطره شهید سعیدى گوش می سپاریم:

… روزى آیه الله میلانى هنگامى که نزدشان نام امام خمینى برده شد فرمودند: ـ سلام الله علیه ـ… پس عده اى به آیه الله اعتراض کردند. ایشان فرمودند: ساکت باشید فلانی! این جا مسئله تقلید در بین نیست که گفته شود فلانى اعلم است یا من؟ این جا بحث رهبرى است و چنین نیست که هر مجتهدى لیاقت رهبرى داشته باشد، لیاقت رهبرى را تنها فقیه سیاستمدارى داراست که عالم به زمان خویش باشد و در راه خدا از ملامت ملامتگران هراس نداشته باشد و اکنون این مشخصات در کسى جز آیه الله خمینى نیست…[۱۱]

خدمات ماندگار

آیه الله میلانى با همه اشتغالات خود در مسند مرجعیت و زعامت حوزه هیچ گاه از مشکلات مردم غافل نشده است: به بعضى از تلاشهاى ایشان تنها اشاره مختصرى می شود.

۱. او پس از زلزله سال ۱۳۴۷ ش. در جنوب خراسان (منطقه کاخک) مردم را براى بازسازى و کمک به آوارگان بسیج کرد و بارها طلاب را جهت کمک به مردم به این شهر اعزام داشت. می گویند براى مردم بی خانمان خانه ها ساخت و حتى سند به آنها نوشت.

۲. در بازسازى مسجد هامبورگ آلمان نقش بسیار مؤثرى را ایفا کرد و در اعزام آیه الله شهید بهشتى به آن جا تلاش زیادى کرد. ایشان علاوه بر کمک به مسجد امام على هامبورگ به مسلمانان و اندیشمندان اروپا کمک می کرد تا در نشر اسلام جدى باشند.

۳. بازسازى مدارس علمی مشهد و مدرسه حقانى قم و کمک به ایجاد چندین مدرسه دینى در شهرستانها و دهها کار خیر برای مسلمانان ایران و سایر کشورهاى اسلامی.

وفات

جمعه هفدهم مرداد سال ۱۳۵۴ هجرى شمسى این اسوه فضیلت و پاکى چشم از جهان فانى فرو بست و به خانه بقاء شتافت و روح بلندش به عالم ملکوت پیوست. و پیکر مطهرش در روز شنبه هیجده مرداد پس از یک تشییع بی نظیر، و با حضور شخصیتهاى بزرگ علمى و مذهبى (داخل و خارج) کشور و هزاران مؤمن عزادار در جوار مرقد مطهر امام علی بن موسى الرضا ـ علیه السلام ـ به خاک سپرده شد.

پی نوشت:

[۱]. مقدمه محاضرات فى الفقه الامامیه (زکوه)، سید فاضل حسینی، ج ۱، ص ۶.

[۲]. میلان از آباد بخش اسکو در نزدیک شهرستان تبریز قرار دارد این روستا از پر جمعیت ترین و از جمله روستاهاى آباد اسکوچاى یا دره اسکو می باشد.

[۳]. سید حسین اولاد زیادى داشت که بزرگترین آن سید اسد الله در سلک علماء بود پس از سید اسد الله، على اکبر فرزندش و پس از على اکبر نیز سید مرتضى فرزند وى و بالاخره سید احمد فرزند سید مرتضى از بزرگان و دانشورانى بودند که نزدیک ۳ قرن زعامت امور دینى را در منطقه آذربایجان عهده دار بودند.

[۴]. مامقان از توابع شهرستان تبریز در طول تاریخ خاستگاه دانشوران فرزانه اى بوده است.

[۵]. مکتب تفکیک، ویژه نامه بنیاد تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره ۱، ص ۲۰۸.

[۶]. حیات آیه الله السید میلانی، خطی، عربی.

[۷]. مجله حوزه، شماره ۱۳، ص ۲۰.

[۸]. لوح فتواى مشهور علامه شلتوت به آستانه مقدسه رضوى تسلیم گردید.

[۹]. اسناد انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص ۳۲.

[۱۰]. اسناد انقلاب اسلامی، ص ۱۹۴.

[۱۱]. آیه الله میلانی، مرجع بیدار، سعید عباس زاده، ص ۱۳۳.

سعید عباس زاده