آسیب شناسی حکومت اسلامی از منظر قرآن و نهج البلاغه

حکومت اسلامی

زندگی انسانی پس از گذر از مراحل مختلف و دست یابی به تمدن و صنعت و حتی در جامعه جدید پس از صنعت و همراه موج سوم و ظهور کالای اطلاعات و علوم پایه، حائز یک نکته مهم است و آن اینکه زندگی بشر حتی در این سطح متعالی و پیشرفته، اگر تنها در همین محدودۀ عمر دنیایی مطرح باشد، به سه اصل بیشتر احتیاج ندارد:

 ۱- اصل علم و اطلاعات ۲- اصل قراردادها ۳- اصل منافع مشترک

و در آنجا که تعارض روی می دهد، ناچار باید منتظر تعادل جدید بود و از این اصل تعارض و تعادل به نظم های نوین و باز هم نوتر راه یافت. در این سطح بر فرض خدا اثبات شود و یا در اعتقاد ریشه بگیرد و بر فرض که رسولان مؤثر و کارآمد باشند و بر فرض که مذهب مفید باشد، بر فرض تمامی این فرض ها، باز هم مذهب ضروری نیست؛ می تواند اهرم و وسیله ای باشد، ولی لازم نیست که مبنای زندگی فردی و جمعی انسان باشد.

این زندگی بیشتر از علم و قرار داد و منافع مشترک ما نمی خواهد؛ اما اگر آدمی برای وسعتی بیش از هفتاد سال و با توجه به عوالمی دیگر، چه محتمل یا متیقن، بخواهد برنامه ریزی کند و بخواهد برای این استمرار و ارتباط حساب باز کند، دیگر علم و تجربه کارگشا نیست و قراردادها و منافع مشترک متزلزل و نامعلوم خواهد ماند. در این مرحله نه تنها علم، که حتی عقل و قلب آدمی هم کارساز نخواهند بود، که علم و فلسفه و عرفان او کفاف این همه رابطه و این همه مشکل را بدهد. در این وسعت، آدمی به وحی و به عهد نیاز دارد.

انقلاب اسلامی ایران از شگفتی های شور انگیز تاریخ بشریت است؛ انقلابی که محصول اندیشه و تلاش بزرگمرد تاریخ معاصر، امام خمینی قدس سره است؛ انقلابی که مبتنی بر اسلام و ادامه دهندۀ خط و حرکت پیامبران و برخوردار از تجارب مبارزاتی علما و روحانیت است.

حیات معنوی انسان در مواجهه با عنصر وحی

وحی بینات و کتاب میزان را در بر می گیرد؛ وحی، روش ها و اهداف و احکام رادر بر می گیرد؛ وحی در این نگاه، همراه رسول و تربیت او و روش های اوست و رسول با توجه به قدر و استمرار و ارتباط انسان و با توجه به ارزش ها و اهداف انسان، به تقدیر و تربیت و تشکل انسان روی می آورد. رسول به انسان سه گونه می آموزد؛ علّم الانسان ما لم یعلم، علّم الانسان مالا یعلم، علّم الانسان ما لم یکن یعلم. آنچه را که نمی دانست، آنچه را که نمی داند و آنچه را که نمی تواند بداند، این همه در حوزه معرفت دینی قرار می گیرند.

و این معرفت دینی، گرچه منقول است و از گفتار و سنت صاحب وحی به دست می آید، ولی از روش های علمی و عقلی و فلسفی دیگر متفاوت است؛ که از سؤال ها آغاز می شود، به حضوریات تکیه می کند و با توجه به قدر و استمرار و ارتباط انسان، به شناخت جهان و جهان دیگر و به شناخت مهیمن و حاکم بر این همه و به شناخت و ضرورت وحی و انزال منتهی می شود و این معرفت دینی، نه علوم دینی، بر هیچ معرفت غیر دینی و بر هیچ یک از حوزه های علوم انسانی مبتنی نیست که بیش از حضوریات را لازم ندارد و با این مقدار، بینشی را می سازد که بر طرح و دانش و عمل آدمی تأثیر می گذارد و طرحی از جامعه دینی را پی می ریزد.

ماهیت عهد و عبودیت در آینه معرفت دینی

این معرفت دینی به عهد و عبودیتی تعبیر می شود که این خصوصیات را داراست؛ به علوم دیگر می دهد و ازآنها بی نیاز است؛ مسیطر و مؤثر است؛ چون به وسعتی توجه دارد و محدوده ها را در نظر می گیرد.

بر حس و وهم و خیال و فکر و عقل و عاطفه تأثیر می گذارد و شناخت و احساس و عمل را گره می زند. ارزش ساز است؛ عمل آفرین است؛ ظرفیت بخش است؛ نظام آفرین است؛ با توجه به مبنا و مقصد جواب گو است و روش و شکل و باید و نبایدها را توضیح می دهد. سازمان گرا و تشکل ساز است؛ آن هم تشکل ولایتی و همراه بینات و کتاب و میزان.

و ناچار این معرفت دینی با این خصوصیات، زمینه قدرت را تحول و انتقال قدرت رادر جوامع بدوی و یا شهری و یا صنعتی و یا غیر صنعتی، فراهم می سازد و با تربیت مهره های کارآمد و با نفوذ دادن آن ها به حرکت جوامع مختلف موفق می شود و نظام های مسلط را در هم می شکند. البته اگر این قدرت نفوذ دینی در سطح معرفت به آفت های وهم و خیال آلوده شود، در سطح جامعه به تحول تلقی ها و تربیت مهره های کارآمد و جاسازی و جایگزینی آن ها نپردازد، ناچار در طرح دیگران گرفتار خواهد شد و به صورت اهرم و عامل آن ها عمل خواهد کرد؛ که حکومت دینی بدون تحول تلقی از روش در تودۀ مردم و بدون تربیت مهره های کارآمد، گرفتار استبداد و اضمحلال خواهد شد.

وحی و غنای باطنی انسان در رهیافت عدل و احسان

وحی بدون این عهد و پیمان و بدون این عبودیت شکل نمی گیرد که أشهد ان محمداً عبده و رسوله، و همراه عبد و رسول، به عبودیت دعوت می کند و با عبودیت حرکت می کند و همراه سرشاری و غنای باطنی، به عدل و احسان روی می آورد. این گونه در سوره بقره آیه ۲۱ و۲۳: یا أَیهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ، با إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا مربوط می شود، که عبد او با عبودیت به عبودیت او دعوت می کند. این عبودیت به جمع و ربط عادلانه و محسنانه می رسد و از اثم و عدوان جدا می شود.

و این آیه ۸۳ سوره بقره: لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَینِ إِحْسَانًا وَ ذِی الْقُرْبَى وَ الْیتَامَى وَ الْمَسَاکِینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا، با آیه ۸۵ سوره بقره: تَظَاهَرُونَ عَلَیهِمْ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ… مدار را کامل می نماید. که عبودیت در وجهۀ اثبات، برانگیزه و هدف و روابط اثر می گذارد و در وجهه نفی، تعلق ها و انداد را می شکند؛ با نفی تعلق ها، به غنا و امن باطنی و به عدل و احسان راه می دهد.

انقلاب اسلامی به مثابه شگفتی شورانگیز تاریخ معاصر در عصر معنویت نوین

بدون تردید، انقلاب اسلامی ایران از شگفتی های شور انگیز تاریخ بشریت است؛ انقلابی که محصول اندیشه و تلاش بزرگمرد تاریخ معاصر، امام خمینی قدس سره است؛ انقلابی که مبتنی بر اسلام و ادامه دهندۀ خط و حرکت پیامبران و برخوردار از تجارب مبارزاتی علما و روحانیت است. امام خمینی که هم مجتهد و آگاه به فقاهت و علوم دینی بود و هم طی عمر مبارک خود، حضور آگاهانه و مستمر در تحولات سیاسی معاصر داشت، توانست نظام توحیدی و وحدت بخش جمهوری اسلامی را پایه ریزی کند. ایشان با باز تولید قدرت دین در بستر اجتماعی – سیاسی، در گام نخست، کانون قدرت را در جغرافیای اسلامی شکل داد؛ چون این قدرت، ابزار اجرای اراده الهی در حیات انسانی است، با تأسی به سنت و سیره انبیای عظام، در پی نابودی استکبار جهانی و دفاع از مظلومان در سراسر عالم بر آمد. از آنجایی که این نظام در پی اجرای اهداف اسلامی است، لذا حمایت از این نظام یک تکلیف الهی است؛ در نتیجه شناخت هر چه بیشتر ماهیت حکومت دینی و نحوه تولید، بسط، صیانت و آفت زدایی و آسیب شناسی و دیگر مباحث مرتبط با آن در نظام اسلامی، یک ضرورت خواهد بود.

آسیب شناسی حکومت دینی در سه عرصه مبانی فکری، کارگزاران حکومتی و مردم

در این بحث ها با توجه به قرآن و نهج البلاغه، آسیب های حکومت دینی در سه عرصه مبانی فکری و در حوزۀ کارگزاران حکومت و حوزه مردم و گروه های سیاسی با توجه به آن معرفت دینی، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و در فصل اول، کلیات این مباحث مطرح می شود که شامل طرح موضوع و هدف تحقیق و تاریخچه بحث و سؤال اصلی و سؤالات فرعی… هستند.

امیدوارم که این بحث ها زمینه ای برای کارهای تحقیقاتی بیشتر بر دو کتاب ارزشمند قرآن و نهج البلاغه گردد، که مباحث حکومت دینی و جامعه دینی و معرفت دینی در این عرصه ها بیشتر فعال شود تا ما با توجه به مجموعه مکتب، در مقابل مکاتب دیگر حرف برای گفتن داشته باشیم و نظام مندی دین را در مقابل آن ها ارائه دهیم که حکومت دینی در همۀ عرصه ها می تواند جوابگوی بشریت باشد و آسیب های حکومت ها را به حداقل برساند.

 در این بخش، ابتدا تلاش خواهیم کرد تا کلیات مقال پژوهشی را بیان نماییم و این کلیات عبارتند از:

تبیین موضوع تحقیق، اهمیت و ضرورت و هدف تحقیق، پیشینه بحث، تبیین واژگان تحقیق، سؤال اصلی و سؤالات فرعی.

تبیین موضوع؛ انقلاب اسلامی، میدانی برای آسیب شناسی حکومت دینی

نیمه دوم قرن بیستم میلادی، شاهد بزرگ ترین انقلاب الهی مردمی بودیم؛ انقلابی که به نام دین و به رهبری شخصیتی روحانی و توسط مردمی با شعار و خواسته های دینی اتفاق افتاد. این انقلاب حیرت بسیاری را بر انگیخت؛ چرا که اگر بیش از این انقلاب ها استقلال، آزادی و یا هر امر صرفاً زمینی دیگر را در وجهه همت خود قرار می دادند و اگر در تمام خیزش های قبلی، دین جایگاهی نداشت، بلکه به تعبیر نیچه(۱۸۴۴-۱۹۰۰ م) خدا نیز به کنار گذاشته شده بود، اما انقلاب اسلامی ایران با شعارهای الهی، دین را به حیات اجتماعی – سیاسی باز گرداند. بی شک طرح حکومتی به این وسعت و داشتن اهدافی به بلندای تمام بشریت، تا قیام قیامت آسیب هایی در پی خواهد داشت؛ چه آن جا که حاکم امام معصومی چون علی(ع) باشد و یا کسانی که در برابر علی(ع) قد علم کرده و غاصب باشند و یا کسانی باشند که به امر معصوم(ع) و برای دعوت به او تشکیل حکومت داده اند.

آسیب های حکومت دینی، فرع ثبوت حکومت در دین و داعیه حکومت داشتن دین است که آیا دین می تواند حکومت داشته باشد و آیا دین چنین ادعایی را دارد و یا این چیزی است که ما به دین بسته ایم؟ و به تعبیر بزرگان، آیا حکومت دینی معنایی دارد؟ آیا این دو با هم جمع و ترکیب می شوند؟ آیا دین در این وسعت که از توتم تا ادیان هند و بودایی و ودایی چین و ژاپنی را شامل می شود و ادیان وحیانی مثل یهودیت و مسیحیت و اسلام رادر بر می گیرد، با حکومت سازگار است؟ آخر مگر نه حکومت کار روزمره و عادی است و دین امر قدسی و غیر عادی؟

از مسیحیت تحریف شده تا رنسانس ابتر غرب

نباید فراموش کرد که زمانی دین تحریف شده مسیح، یگانه منبع معرفتی مردمان غرب بوده و سیاست، تمام محتوای معرفتی و کارآمدی خود را از دین اخذ می کرد، وقتی رنسانس ظهور پیدا کرد، تمام واپس ماندگی های جامعه غرب به غلط به اصل دین و نه دین تحریف شده مسیحیت، نسبت داده شد و کوشید پای دین را از همه جا خصوصاً از عرصه سیاست قطع نماید.

بشر غربی، در دوره نوین، نگاه بشر را از آسمان به زمین دوخت؛ اخلاق و الهیات را از سیاست کنار نهاد و با تکیه بر عقل و تجربۀ بشری منهای وحی و آموزه های الهی، سیاست را تعریف و آن را تدبیر کرد. به هر حال انقلاب اسلامی، قدرت دین و دین قدرتمند را متوجه جهانیان نمود و سبب گردید که بسیاری از پرسش ها در مورد حکومت دینی طرح شود. از جمله آسیب های آن، در این تحقیق یکی از عناصر مهم در مورد حکومت دینی، یعنی آسیب های آن مورد بحث قرار داده می شود که با توجه به قرآن و نهج البلاغه به برخی از مهم ترین آسیب های حکومت دینی اشاره می شود.

اهمیت، ضرورت و فایده این پروژه

این پژوهش از دو جهت حائز اهمیت است؛ از سویی به مسأله حکومت دینی نظر دارد و از سویی دیگر، به آسیب های آن از منظر قرآن و نهج البلاغه می پردازد؛ چون حکومت دینی خواسته و مطلوب پیامبران و مصلحان بوده است تا در مقابل فساد و تباهی بایستند. خداوند متعال، مؤمنین را کسانی می داند که چون به قدرت و حکومت دست پابند، نماز و امورات دین را زنده می کنند. سوره حج آیه ۴۱: الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاهَ وَ آتَوُا الزَّکَاهَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عَاقِبَهُ الْأُمُور. و از ایشان می خواهد تا می توانند با گردآوری نیروهای ممکن، خود را در برابر دشمنان بسیج کنند.

در سوره انفال آیه ۶۰: وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ وَ مِنْ رِبَاطِ الْخَیلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یعْلَمُهُمْ وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یوَفَّ إِلَیکُمْ وَ أَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ. و از سویی دیگر چون هدف حکومت دینی آسیب زا است، چرا که هدفی بالاتر از پاسداری و پرستاری است و آن جهت دادن به استعدادهای تکامل یافته است و اینکه مردم خود قیام به قسط کنند. سوره حدید آیه ۲۵: لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ. و این هدفی است که تنها باید به انتخاب تو باشد؛ چرا که کافی نیست در تو تلقین ایجاد کند و یا حتی زمینه های مخالف را درو کنند و کنار بگذارند؛ معاویه می تواند دشمنان خودش را دانه دانه قلع و قمع کند و زمینه های مختلفی را بر اساس نابودی آن ها فراهم کند، ولی علی(ع) نمی تواند؛ حتی اگر دشمنانش جلوی دست او باشند.

اندر مصائب حکومت علوی

سختی حکومت علوی در همین است که تا مردم امکان اتخاذ و انتخاب نداشته باشند، سوره بلد آیه ۱۰: وَ هَدَینَاهُ النَّجْدَینِ نباشد، آن ها آدم نیستند و حکومت، حکومت بر آدم ها نیست؛ لذا طبق روایت: «انَّ أمرنا صَعبٌ مُستصعب لا یحتمله الا ملک مقرب او مؤمن امتحن الله قلبه للایمان» آسیب های حکومت دینی زیاد است که از منظر قرآن و نهج البلاغه مورد بحث و بررسی قرار می گیرند.

تاریخچه و پیشینه این پژوهش

تاریخچه بحث از آن موقعی شروع می شود که دغدغۀ تشکیل حکومت دینی وجود داشت؛ از زمانی که رسول اکرم(ص) حکومت دینی تشکیل دادند و حتی قبل از آن زمینه آفت ها و موانع را در یاران گوشزد می کردند و آن ها را برای جلوگیری از این آفت ها و آسیب ها آماده می کردند؛ چون دعب این بوده تا قبل از اینکه جلوی ورود آسیب ها را بگیرند، ابتدائاً افراد را واکسینه می کردند. به عنوان شاهد، حضرت در خطبه ۳۲و ۳۴ سستی و کوتاهی و تثافل و سنگینی و تخاذل و ماندگاری و تواکل و به همدیگر واگذار کردن های ما را در این می دانند که ریشه در عشق به زندگی و عشق به دنیا و زینت های دنیا دارد.

در خطبه ۳۲ می فرماید: ایها الناس انا قد أصبحنا فی دهر عنود و زمن کنود و یعد فیه المحسن مسیئا. حضرت در این خطبه می فرماید که مردم به دنیا روی آورده‎اند و بیان لطیفی دارند که حالت خود فروشی آدم ها را درمان می کند. و لبئس المتجر أن تری الدنیا لنفسک ثمنا. این تجارت بدی است که تو خودت را به دنیا بفروشی. در خطبه ۳۴ این تعبیر را دارند: أرضیتم بالحیاه الدنیا من الآخره عوضا و بالذل من العز خلفا اذا دعوتکم الی جهاد عدوکم دارت اعینکم کانکم من الموت فی غمره؟!

به زندگی دل خوش کردن و از مرگ ترسیدن و عشق به زندگی و زینت های زندگی، مجموعه مشکلاتی است که باعث می شود انسان بماند و زمین گیر شود و حتی سنجش نداشته باشد و از حساب و کتاب خسته شود. لذا می بینید که اگر شواهدی بخواهیم و در این شواهد آسیب ها را پیدا کنیم، فراوان در کلمات معصومین(ع) موجود است و حتی بزرگان ما، در کتب خود، مخصوصاً امام بزرگوارمان در کتب و بیانات خودشان، این آسیب ها را ذکر کرده  و آورده اند. پس در پیشینه این بحث حرفی نیست. با مراجعه به قرآن و نهج البلاغه و احادیث و کلمات بزرگان که دغدغۀ حکومت دینی را داشته اند، به آسیب ها و راه درمان آن ها پی می بریم. در این تحقیق سعی شده است که با تاکید و تکیه بر مبانی قرآن و نهج البلاغه، آسیب ها را مورد بحث و بررسی قرار دهیم.

سؤال اصلی و سؤالات فرعی

تاریخ شیعه گواهی می دهد، هر چند امامان شیعه کمتر توفیق تشکیل حکومت را به دست آورده اند، اما هیچ گاه فارغ از دغدغه سیاسی و قدرت نبوده اند و حتی از آسیب ها غافل نبودند. علمای شیعه نیز با این که جسته و گریخته و در پاره ای از زمان ها مناسباتی با قدرت داشته اند، مثل بزرگان و مجتهدانی چون میرزای شیرازی( ۱۲۳۰-۱۳۱۲ ه ق) شیخ فضل الله نوری(۱۲۸۸- ۱۲۲۲ ه ق) سید حسن مدرس(۱۲۹۸- ۱۳۵۶ ه ق) و دیگران که به سیاست و قدرت توجه داشته اند، معمولاً حکومتی در اختیار نداشتند و به احتمال فراوان، امام خمینی که شاخص ترین عالم دینی است، توانست در عرصۀ سیاسی به تولید بقاء و گسترش قدرت دست یابد و رسماً حکومت دینی تشکیل دهد. این در حالی است که به نظر می رسد ورود دین و روحانیت در سیاست، خصوصاً در دوران معاصر و به دلایل مختلف از جمله تبلیغات استعمار، ناشایست می نمود.

برخی از عالمان دین و بخشی از حوزه علمیه و دین داران، ورود دین و روحانیت در سیاست و قدرت را فانی کننده دین و طبقه روحانیت می انگاشتند. شاهد این سخن را می توان در منشور روحانیت مشاهده نمود و رنج نامه ای که امام خمینی رحمه الله علیه آن را در اواخر عمر نگاشتند و نسبت به این فکر استعماری(جدایی دین از سیاست) به طلاب هشدار دادند؛ اما به راستی آسیب های حکومت دینی چیست؟

آسیب های حکومت اسلامی از منظر قرآن و نهج البلاغه

در واقع پرسش اصلی این تحقیق عبارت است از اینکه از منظر قرآن و نهج البلاغه چه آسیب هایی برای حکومت اسلامی تصور می شود؟

برای رسیدن به پاسخ این پرسش، باید سؤالات دیگری را به عنوان سؤالات فرعی پاسخ داد که عبارتند از:

۱- آسیب شناسی حکومت اسلامی در عرصۀ مبانی فکری از منظر قرآن و نهج البلاغه چگونه تصور می شود؟

۲- آسیب شناسی حکومت اسلامی در ساحت کارگزاران حکومت دینی از منظر قرآن و نهج البلاغه به چه مواردی می پردازد؟

۳- آسیب شناسی حکومت اسلامی در ساحت ساختار و مدل حاکمیتی از منظر قرآن و نهج البلاغه چگونه است؟

۴- آسیب شناسی حکومت اسلامی در ساحت مردم و گروه های سیاسی از منظر قرآن و نهج البلاغه چگونه بیان شده است؟

۵- عوام در حکومت دینی از منظر قرآن و نهج البلاغه چه وظایفی دارند؟

۶- خواص در حکومت دینی از منظر قرآن و نهج البلاغه چه وظایفی دارند؟

۷- آیا با ساخته شدن و خود سازی افراد جامعه از منظر قرآن و نهج البلاغه آسیب ها برداشته می شود؟

۸- آیا با ساخته شدن افراد تأثیر گذار بر روی تودۀ مردم از منظر قرآن و نهج البلاغه حکومت دینی آسیب ندارد؟

حجت الاسلام حسن حامدی