آرامش در خانواده از نگاه اسلام (بخش سه)

الف: مرزهای درون خانواده

۱-زیر منظومه والدین

این زیر منظومه باید در خانه اتاق یا محلی مخصوص به خود داشته باشد و اعضای دیگر خانواده در ساعات معینی از روز بدون اجازه وارد این حریم نشوند: قرآن خطاب به مومنین می‌فرماید: کودکان شما چه به سن بلوغ رسیده باشند و چه نرسیده باشند سه بار در روز باید از شما کسب اجازه کنند پس از نماز صبح و نیمروز و بعد از نماز عشاء. این سه وقت خصوصی برای شماست در غیر این سه وقت، گناهی بر شما و بر آنان نیست. بر گرد یکدیگر بچرخید و با هم معاشرت کنید. .(نور ۵۸)

این فضای روانی خصوصی زن و شوهر، برای حل مشکلات شخصیشان و حصول حمایت عاطفی آنها از یکدیگر بسیار ضروری است.

۲-زیر منظومه فرزندان

از نظر تعالیم اسلام فرزندان وقتی به حالت ممیزی رسیدند، باید بسترشان از پدر و مادر و هم چنین از یکدیگر جداشود. (وسایل الشیعه: ۱۴/۱۷۱) هم چنین نوع روابط خواهر وبرادر و هم چنین پدر و مادر با هر یک از فرزندان به خصوص در سنین نوجوانی که سن بروز غرایز جنسی است باید مراعات گردد(همان/۱۵۲)

ب-مرز خانواده با اجتماع

در اسلام، خانواده نهادی است مجزا از سایر نهادهای اجتماع که برای خود، احترام و تقدسی دارد که هر یک از اعضای جامعه باید آن را رعایت کنند.

خروج زن از خانه اگر برای عبادت واجبی مثل حج نباشد باید با اجازه شوهرش صورت بگیرد هم چنین پدر تا بلوغ بر فرزندان ولایت دارد و رفت و آمد فرزندان باید تحت کنترل او باشد از سوی دیگر مرد خانواده باید مراقب ورود افرادی باشد که از لحاظ اخلاقی قابل اعتماد نیستند.(نهج البلاغه ۳۹)

هم چنین هر فردی که خواست وارد خانواده شود باید با اجازه و هماهنگی اهل آن خانه باشد. قرآن خطاب به مومنین می‌فرماید: به خانه‌هایی که خانه شما نیست وارد نشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن خانه سلام کنید و… و اگر به شما گفته شد بازگردید باز گردید این برای شما پاکیزه‌تر است.(نور۲۷و۲۸) حتی ورود به خانه فرزند و یا پدر و مادر هم طبق توصیه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) مناسب است با اجازه باشد. (کافی ۵/۵۲۸)

همچنین اسلام تعالیمی را به مومنین دستور می‌دهد تا با مراعات آنها حریم خانه و خانواده حفظ گشته و از هر گونه آسیب و خطری محافظت گردد از جمله بحث محرم ونا محرمی را مطرح می‌کند روابط زن و مرد نامحرم باید در چارچوب شرع و با قیود شرعی باشد لذا اسلام مسئله حجاب را وضع می‌کند. حجاب زنان از مسائل مهم در سلامت وکارایی خانواده‌هاست.

در آیات قرآن روی این مسئله بسیار تأکید می‌کند.(ای پیامبر! به زنان مومن بگو چشمهای خود را از نگاه هوس آلود فرو گیرند ودامان خویش را حفظ کنند وزینت خود را جز آن مقدار که نمایان است آشکار نکنند و اطراف روسری‌های خود را برسینه افکنند و زینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهرانشان و محارم دیگر. (نور ۳۱) در آیه دیگر می‌فرماید:

‌ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مومن بگو با روسری‌های بلند خود را بپوشانند این بهتر است تا این که شناخته شوند و مورد آزار قرار گیرند.(احزاب ۵۹)

بر اساس تعالیم اسلام بر زنان لازم است همه بدن خود را غیر از صورت و دستها از مچ تا انگشتان بپوشاند. این دستورات همه‌اش به خاطر حفظ سلامت فردی وخانوادگی است. از سوی دیگر اسلام برای نگاهها و شیوه سخن گفتن مرد وزن نامحرم مرزها و حدودی قائل شده است به زنان توصیه می‌کند که با صوت نازک و تحریک‌آمیز سخن نگویند(احزاب ۳۲) و در حد لزوم عرفی با مردان نامحرم سخن بگویند. وسایل الشیعه ۱۴/۱۴۳)

۲- ب: مشکلاتی که سبب وجود آن بیرون از خانواده می‌باشد

یکی از عمده‌ترین مشکلات خانواده‌ها که می‌توان گفت خود هیچ نقشی در بروز آن ندارند، روابط خویشاوندی و فامیلی است گرچه در اسلام این روابط بسیار مورد تأکید و اهمیت است اما رعایت نکردن بعضی از نکات، خود ایجاد آسیب می‌کند که در زیر به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم:

۱-دخالتهای بی‌مورد و مضر اطرافیان در زندگی زوجین: گرچه حمایتهای مالی و معنوی اطرافیان مورد قبول و پسندیده است اما این حمایتها نباید خود موجب دخالت در زندگی خانواده‌ها و یا تحمیل نظریات خود به آنها شود. لذا در روایات معصومین(علیهم السلام) است که بالاترین صله رحم، آزار نرساندن به خویشان است.(کافی: ۳/۲۲۲)

۲-چشم و هم چشمی: شاید بتوان گفت درصد بسیاری از اختلافات خانوادگی همین چشم و هم چشمی‌هایی است که اعضای خانواده در امور مادی نسبت به همدیگر دارند. اسلام همگان را به دوری از تجمل گرایی و اسراف دعوت می‌کند(حدید: ۲۰)

۳- بروز گناهان در مجامع خانوادگی: در مجالس خانوادگی که شاید در برخی از آنها گناهانی وجود داشته باشد خود ممکن است خانواده‌ها را درگیر در گناه کند و مشکلاتی را برای آنها فراهم کند و آرامش را از خانواده و اعضای آن سلب نماید. لذا قرآن دستور می‌دهد که باید دوستی خدا و وظایف الهی مقدم بر روابط خانوادگی باشد(توبه: ۲۴)

۴-تمسخر و عیب‌جویی نمودن از یکدیگر: در مجالس خانوادگی ممکن است افراد به غیبت یا عیب‌جویی از یکدیگر بپردازند که این رفتارها خود آرامش را از خانواده‌ها سلب می‌کند. همه این رفتارها در اسلام به شدت مذمت شده و عواقب اخروی و دنیوی در پی دارد.(حجرات: ۱۱)

۵-اتفاقات و حوادثی که برای اطرافیان به وجود می‌آید. ممکن است اتفاقی یا حادثه‌ای برای اطرافیان(پدر مادر خواهر و برادر) هر یک از زوجین به وجود آید که آرامش آنها را از بین ببرد که در این صورت توصیه اسلام به صبر و بردباری و یا تغافل و نادیده‌انگاری است.(نهج البلاغه حکمت:۴۱۴)

عوامل آرامش در خانواده

گرچه رعایت همه عوامل فوق خود می‌تواند بخشی از ایجاد آرامش در خانوده‌ها باشد اما عوامل دیگری نیز وجود دارد که می‌تواند باعث ایجاد آرامش گردد از جمله این عوامل می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

۱-اعتقادات و باورهای اصیل اسلامی

اگر اعضای خانواده به خصوص پدر و مادر که نقش مدیر و رهبر خانواده را بر عهده دارند، چنین اعتقاداتی را داشته باشند، بدون شک آرامش در خانواده‌ها ایجاد شده و از بین نمی‌رود. از جمله مهمترین این اعتقادات، تسلیم و رضا به مقدارت الهی، اعتقاد به رحمت گسترده و رزاق بودن خدا، اعتقاد به معاد و زندگی پس از مرگ، اعتقاد به امامت اهل بیت(علیهم السلام) که همراه با توسل و زیارت قبور آنها انسان احساس آرامش می‌کند.

آری زن و شوهری که راضی به مقدرات الهی‌اند و با توکل بر خدا امور خود را به او واگذار می‌کنند، چه جای نگرانی و تزلزلی در زندگی خود احساس می‌کنند توکل بر خدا روزنه امیدی در برابر افراد می‌گشاید و گاه مشکلات را از راههایی که افراد گمان نمی‌برند حل می‌کند. البته اعضای خانواده به خصوص زن و شوهر، می‌توانند یکدیگر را توصیه به توکل نمایند. در روایتی است که شخصی خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) رسید و عرضه داشت همسرم مرا دعوت به توکل به خدا می‌کند. پیامبر آن زن را تحسین نموده و فرمودند: ثواب او نصف ثواب شهید است. (حرعاملی ۱۴/۱۷)

۲-رعایت توصیه اخلاقی

اسلام هر یک از زن و شوهر را دعوت به یک مجموعه از توصیه‌های اخلاقی می‌کند که با رعایت آنها زندگی سالم و آرامش بخشی را خواهند داشت. به مواردی از آن اشاره می‌کنیم:

۱-صداقت

مرد و زن باید نسبت به همدیگر صادق باشند و انگیزه و قصدی مغایر با گفتار و رفتارشان نباشد. در صورتی که صداقت در خانواده حاکم نباشد، خانواده دچار آشفتگی شده و فضای خانواده به بی‌اعتمادی و بدبینی کشانده می‌شود. لذا اسلام تأکید بر پرهیز از دروغ نموده تا فضای خانواده فضای آکنده از اعتماد و صداقت باشد.(بحار:۲۵۴)

۲-خوش‌بینی

یکی از مسائلی که اسلام بر روی آن تأکید می‌کند، خوش‌بینی است. خوش‌بینی سه وجه می‌تواند داشته باشد نسبت به خداوند نسبت به وقایع و حوادث زندگی و خوش‌بینی اعضا نسبت به یکدیگر خوشبینی نسبت به خداوند که از آن تعبیر به حسن ظن به خدا می‌شود بر زندگی خانوادگی می‌تواند بسیار موثر باشد. از بزرگترین گناهان که موجب ناامیدی و اضطراب می‌گردد، سوءظن به خداست(متقی هندی ح۵۸۴۹) در روایات است که خداوند نزد گمان بنده مومن خود می‌باشد یعنی اگر کسی به خداوند گمانی نیکو داشت، خداوند نیز مطابق گمان او شرایط را برایش فراهم می‌کند.(کلینی ۲/۷۲)

خوش‌بینی نسبت به وقایع و رویدادهای زندگی می‌تواند افراد را در مقابل مشکلات و سختی‌ها ایمن کند. امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند: تأثیر فال بد به خودت بستگی دارد اگر آن را آسان بگیری آسان می‌شود و اگر سخت بگیری سخت می‌شود و اگر آن را به چیزی نگیری چیزی نخواهد بود. (میزان الحکمه ۳۸۶۸)

انسانی که معتقد به قدر الهی است می‌داند اگر امر خیر یا شری برای او پیشامد نمود، به مصلحتش بوده است و نه در شادی و نه در غم به خویشتن تکیه نمی‌کند. پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: خداوند هیچ قضای شاد یا غمگینی بر مومن جاری نمی‌سازد مگر آن که خیرش در آن است اگر بلایش دهد کفاره گناهانش باشد و اگر عطا کند و گرامی‌اش دارد به او بخشش کرده است. (تحف العقول:ص ۴۷)

و خوش‌بینی نسبت به اعضای خانواده: هیچ یک از افراد حق ندارند نسبت به هم بدبین باشند البته پدیدآیی این حالت نیازمند مقدماتی است و آن این که هر دو در رابطه با هم صداقت داشته باشند و هم چنین شناخت کافی ولازم را نسبت به هم داشته باشند. امام علی(علیه السلام) می‌فرمایند: خوش‌بینی، مایه آسایش دل و سلامت دین است(میزان الحکمه. ۳۹۱۲) یا خوش‌بینی اندوه را می‌کاهد(همان۳۹۱۳) روایات متعددی در این زمینه وجود دارد که به بخشی از آنها اشاره می‌نماییم:

امام علی(علیه السلام) فرمود: شایسته نیست به سخنی که از دهان کسی خارج شد، گمان بد ببری چرا که برای آن، برداشت نیکویی می‌توان داشت. (نهج البلاغه حکمت:۳۶۰)

پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: برای گفتار و کرداری که از برادرت سر می‌زند، عذری بجوی و اگر نیافتی، عذری بتراش(میزان الحکمه ۳۹۱۰)

در حدیثی دیگر می‌فرمایند: رفتار برادرت را به بهترین وجه حمل کن تا زمانی که کاری از او سرزند که راه توجیه را برتو ببندد و هیچ گاه به سخنی که از دهان برادرت بیرون آید تا وقتی برای آن محمل خوبی می‌یابی گمان بد مبر(همان ۳۹۱۱)
انسان بدبین زندگی را به کام خویش و حتی اطرافیانش تلخ می‌کند خودش را از نظر و توجه دیگران دور می‌کند میان خود و دیگران دیواری از بی‌اعتمادی و سدی در برابر ارتباط موثر قرار می‌دهد.

۳- قناعت

انسان قانع، همان انسانی است که به آنچه دارد اکتفا می‌کند و از حرص و طمع خودداری می‌نماید البته معنای این حرف نیز آن نیست که انسان در تلاش و کوشش برای توسعه زندگی خویش فروگذاری نماید که دقیقا خلاف سیره معصومین(علیهم السلام) است آنچه مهم است آنکه در هر زمانی هر چه داریم، به همان فکر کنیم نه به بیشتر از آن. به هر چه داریم، اکتفا کنیم. نه در تخیلات خویش آنچه را داریم بی‌ارزش بشماریم.

به عبارت دیگر، به داشته‌های خود توجه کنیم. اگر به داشته‌های خود و به نعمت‌هایی که خداوند به ما عطا فرموده است توجه کنیم، همیشه از داشتن زندگی خویش راضی بوده و خوشحال هستیم. و نعمت‌های پروردگارت را بازگو کن(فجر/۱۱) هم چنین قناعت، سبب عزت نفس می‌گردد. امام علی(علیه السلام) فرمود: قانع باش تا عزیز گردی.(نامه ۳۰؛ نهج البلاغه)

۴-صبر

صبر نیز یکی از عوامل آرامش خانواده‌ها به شمار می‌رود زیرا چه بسا خانواده‌ای با مشکلی مواجه شده مثلا دچار ناکامی یا مصیبت و یا رفتارهای نامناسب دیگران گشته است که عامل صبر می‌تواند خانوده را به پناهگاه آرامش سوق دهد. لذا در روایات توصیه به صبر شده است: (من صبر خفت محنته: غررالحکم ۵۷۷)

۵- حلم

حلم یعنی انسان با وجود قدرتی که دارد اما بزرگواری می‌کند و طرف مقابل خود را می‌بخشد و از او می‌گذرد(جامع السعادات: فصل حلم). فرق آن با تحمل آن است که در تحمل نمودن -که البته تحمل، منفی و آثار سویی بر روان انسان می‌گذارد- آن است که انسان توانایی برخورد با شخص را ندارد و یا اگر دارد از او نمی‌گذرد و او را تحمل می‌کند اما در حلم همان طور که گفته شد، گویی شخص اصلا رفتار طرف مقابلش را نادیده گرفته است و خود را به ندیدن و غفلت می‌زند و چیزی از رفتار او در دل خویش بر نمی‌گیرد و کاملا از او می‌گذرد. چنین صفتی، بسیار مورد تأکید روایات ماست و نه تنها اثر منفی ندارد بلکه اثرات مثبت برای خود شخص و طرف مقابلش دارد.

روش‌های دارای حلم شدن

۱-تغافل: اگر در مقابل شما کسی عملی را انجام داد و شما را ناراحت نمود رفتار او را نادیده بگیرید گویی اصلا رفتار او را ندیده اید. امام علی(علیه السلام) می‌فرمایند: از بهترین رفتارهای شخص بزرگوار، نادیده گرفتن چیزی از خطاهای مردم است که می‌داند.(میزان الحکمه ۴۸۴۵)
امام صادق(علیه السلام) فرمود: درستی وضع زندگی اجتماعی و معاشرت، پیمانه پری است که دو سوم آن توجه و هشیاری است و یک سومش چشم پوشی.(همان۴۸۴۶)
۲-خود را به حلم زدن: انسانی که حلم برای او دشوار است می‌تواند خود را به حلم بزند یعنی تظاهر به حلم داشتن بنماید و این کار رابارها تکرار کند تا عادتش شود که حلیم باشد. امام علی(علیه السلام) فرمود: اگر بردبار نیستی، خویشتن را بردبار جلوه ده زیرا کمتر کسی است که خود را شبیه گروهی کند و سرانجام یکی از آنان نشود.(همان۱۷۴۳)

۶- ارتباط مناسب داشتن با یکدیگر

روابط ما با یکدیگر شامل دو دسته از روابط کلامی و غیر کلامی می‌شود. در روابط کلامی توصیه شده است که یکدیگر را با بهترین نامی که دوست دارید صدا بزنید.(کافی ۲/۶۴۳) ابراز محبت و دوستی نسبت به همسر(وسایل الشیعه ۱۴/۱۰) سپاس‌گزاری اعضای خانواده از یکدیگر(لقمان ۱۴وسایل الشیعه ۱۴/۱۱۵)
در روابط غیر کلامی حسن خلق از مهمترین ویژگی‌های اعضای خانواده به خصوص شوهر است(کافی۲/۱۰۷) نگاه مهربانانه زن و شوهر با یکدیگر موجب نشاط آنان می‌گردد(وسایل الشیعه ۱۴/۳۷) نگاه به والدین از روی لطف عبادت به شمار می‌رود.(همان۱۵/۲۰۵)

فروتنی اعضا نسبت به هم به خصوص فرزندان نسبت به والدین و زن نسبت به شوهر خود، سفارش شده است. لذا بدترین رفتار زنان، تکبر در برابر شوهر به شمار می‌رود. (وسایل الشیعه ۱۴/۱۴و۱۵) آراستگی ظاهری افراد(به خصوص زن و شوهر) نیز مورد توجه قرار گرفته است(همان) حضور در کنار هم اعضای خانواده نیز باعث گستردگی رحمت و آمرزش خداوند بر اهل آن خانه شده(وسایل الشیعه ۱۶/۴۲۲) و ارزش آن از اعتکاف وعبادت در مسجد مدینه نزد خدا محبوب‌تر دانسته شده است.(آثارالصادقین ۱۵/۲۹۳)

راه‌کارهای اسلام برای درمان مشکلات خانواده

بدون شک خانواده ممکن است دچار مشکلات و آسیب‌هایی گردد. اسلام چه راهکاری را برای مقابله و حل این مشکلات پیش‌بینی نموده؟
البته همیشه پیشگیری بهتر از درمان است و اگر تمام نکاتی که گفته شد مراعات گردد، قطعا مشکلی پیش نخواهد آمد و خانواده همیشه در کمال آرامش می‌باشد. در این باره اسلام اصولی را پیشنهاد می‌کند تا خانواده مشکلش حل شده دوباره آرامش به آنها برگردد.

۱-اصل مشاوره: بهترین راه برای حل مشکلات، مشاوره زن و شوهر است لذا همفکری صمیمانه و همدلی داشتن زن و شوهر با یکدیگر می‌تواند بسیاری از مشکلات را حل نماید مثلا یکی از مسائلی که می‌تواند مورد اختلاف آنها باشد، مسئله شیر دادن فرزند است که قرآن دستور می‌دهد این مسئله را با مشاوره همدیگر حل کنند.(بقره۲۳۳)

۲- اصل حکمیت: اگر اختلاف در خانواده شدت بگیرد و زن و مرد با هم ناسازگار باشند و وضعیت آنها حاد شد قرآن دستور به حکم قرار دادن بین آنها می‌کند تا به واسطه دخالت صحیح دیگران مشکل آنها حل شده و آرامش به خانواده برگردد(نساء/۳۵) قرآن می‌فرماید: اگر قهر و دشمنی میان زوجین پیش آمد، یک نفر از خانواده مرد و یک نفر از خانواده زن را حکم قرار دهید.

۳-جدایی زن و شوهر: آخرین مرحله‌ای که اسلام برای حل مشکل خانواده پیشنهاد می‌کند، مسئله طلاق و جدایی است البته روایات این عمل را بسیار زشت و قبیح شمرده‌اند اما به عنوان آخرین مرحله از احکام الهی شمرده شده است پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: جبرییل پیوسته مرا درباره زن سفارش می‌کرد تا جایی که گمان بردم طلاق او جایز نیست مگر در صورت ثابت شدن فحشا.(بحار ۱۰۳/۲۵۳) اما در شرایطی که ادامه زندگی موجب ضرر است اسلام این حکم را وضع نموده است. (بقره ۲۹۹)

نویسنده: محمد ثناگویی

منابع و مآخذ

۱- قرآن کریم: ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران: نشر نیلوفر، ۱۳۷۴
۲-نهج البلاغه، ترجمه محمد جعفر امامی و محمد رضا آشتیانی، قم: مدرسه امیرالمومنین ۱۳۷۵
۳-آمدی، عبدالواحد،غررالحکم و درر الکلم، قم دفتر تبلیغات اسلامی ۱۳۶۶
۴-بارکر، فیلیپ، خانواده‌درمانی پایه ترجمه محسن دهقانی تهران:نشر رشد ۱۳۷۵ش
۵-الحرالعاملی، ۱۴۰۳ محمد بن حسن، وسایل الشیعه، تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت: داراحیاءالتراث العربی، ۱۹۹۱م
۶-خداپناهی، محمد کریم، روانشناسی فیزیولوژیک، تهران: سمت، ۱۳۸۶ش
۷-سالاری‌فر، مرزها در خانواده از دیدگاه اسلام و مکتب ساخت‌نگر، فصلنامه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۱ش
۸-سالاری‌فر، خانواده در نگرش اسلام و روانشناسی، تهران: سمت ۱۳۸۴ش
۹-ستیر، ویرجینیا، آدم‌سازی در روانشناسی خانواده، ترجمه بهروز بیرشک، تهران: انتشارات رشد ۱۳۷۰ ش
۱۰-سیوطی، جلال الدین، الدرالمنثور، قم: نشر مکتبه آیه الله المرعشی النجفی،۱۴۰۴ ق
طبرسی، ابونصرحسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم: منشورات الرضی،۱۹۷۲م
۱۱-فرید تنکابنی، مرتضی، الحدیث، تهران:دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۴ش
۱۱-کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران نشر فرهنگ اهل بیت(ع)
۱۲-متقی هندی، علاءالدین، المرشد الی کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۹ق
۱۳-مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: موسسه الوفاء ۱۹۸۳م
۱۴-محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم:دارالحدیث، ۱۳۷۹ش
۱۵-مطهری، مرتضی، اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۵۹ش
۱۶-مینوچین، سالوادور، خانواده و خانواده‌درمانی ترجمه باقر ثنایی تهران: نشر امیر کبیر ۱۳۷۵ش
۱۷-نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، نجف: مطبعه لنجف الاشرف، ۱۹۶۳م
۱۸-نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت: نشر موسسه آل البیت لاحیاءالتراث، ۱۹۸۸م

منبع: راسخون