آثار حضور در مسجد

مسجد خانه خدا در زمین،^(۱) مرکز وحی،^(۲) منبع فیوضات معنوی و برکات گوناگون برای نمازگزاران و جامعه اسلامی است. بی‌گمان مکانی که چنین جایگاهی نزد خداوند دارد، حضور در آن، آثار فراوانی را خواهد داشت و بدون تردید شامل حال مکلفان و حاضران در مسجد اعم از زن و مرد نیز خواهد بود.

آثار حضور در مسجد چنان متنوع است که به سختی می‌توان پیرامون تمامی آنها سخن گفت؛ چنان که در یکی از احادیث امام علی(علیه السلام)، برای حضور در مسجد، هشت اثر برشمرده شده است:

«من اختلف الی المسجد اصاب احدی الثمان؛ اخا مستفادا فی الله، او علما مستطرفا او آیه محکمه او یسمع کلمه تدل علی هدی، او رحمه منتظره، او کلمه ترده عن ردی، او یترک ذنبا خشیه او حیاء؛^(۳)

کسی که به مسجد رفت و آمد می‌کند، یکی از منافع هشت‌گانه نصیب او می‌شود: برادری مفید و با ارزش در راه خدا، یا علم و دانش نو، یا دلیل و برهان محکم [برای تثبیت عقاید]، یا کلماتی که موجب هدایت شود [می‌شنود]، یا رحمت مورد انتظاری [شامل حال او می‌شود]، یا مواعظی که او را از فساد و گناه باز دارد، [می‌شنود،] یا به خاطر ترس یا حیا و آبروی خود گناهی را ترک می‌کند.»

برخی از آثار حضور در مسجد را می‌توان به شرح زیر مورد مطالعه قرارداد:

۱- آثار عبادی

از مساجد به عنوان خانه‌های خدا در زمین ^(۴) و نیز خانه‌های متقیان ^(۵) و مؤمنان ^(۶) یاد شده است. این عنوان به خوبی ماهیت عبادی مسجد را نشان می‌دهد؛ این که مسجدها، اولا و اساسا برای ایجاد ارتباط بین بنده و معبود او و اعلام بندگی و عبودیت برای آفریدگار بنا می‌شوند.

بر این اساس نیز اصلی‌ترین اثر حضور در آن در بعد عبادی خواهد بود: «و اقیموا وجوهکم عند کل مسجد و ادعوه مخلصین له الدین کما بداکم تعودون»‌؛ ^(۷) «[هنگام عبادت و] در هر مسجدی، به سوی او توجه کنید و او را بخوانید و دین [خود] را برای او خالص کنید. همچنان که در آغاز شما را آفرید، بار دیگر در رستاخیز باز می‌گردید.»

۲- آثار علمی

کارکرد علمی مسجد در عصر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و توصیه‌های ائمه(علیهم السلام) در این باره، ما را با یکی دیگر از آثار حضور در مسجد آشنا می‌سازد. رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «کل جلوس فی المسجد لغو الا ثلاثه: قرائه مصل او ذکر الله او سائل عن علم؛ ^(۸) هر نشستنی در مسجد، بیهوده است، مگر این که برای سه کار باشد: خواندن قرآن، ذکر خدا، پرسش از علم.»

۳- آثار اجتماعی

مسجد به عنوان یک مرکز دینی برای عموم، نقش اساسی در شکل‌گیری اجتماعات مسلمین دارد. از این جهت به طور طبیعی مسجد می‌تواند کارکرد اجتماعی نیز داشته باشد. حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعی، جویا شدن از احوال هم و احوال مسلمین، تنها بخشی از این ظرفیت بزرگی است که مساجد دارند.

در این مکان‌ها مؤمنان فرصت می‌یابند با جمعی آشنا شوند که از نظر دین و عبودیت با آنان همرنگ هستند و توان ایجاد گروه‌های اجتماعی هماهنگ را دارند. بنابراین آنان می‌توانند از بین اهل مسجد برادران یا خواهران مناسبی، از حیث دینی، برای خود بیابند که طبعا آثار آن در ابعاد اجتماعی بروز خواهد کرد.

امام صادق(علیه السلام) فرمود: «لا یرجع صاحب المسجد باقل من احدی ثلاث خصال:… و اما اخ یستفیده فی الله؛^(۹) اهل مسجد به کمتر از یکی از سه چیز از مسجد بر نمی‌گردد [که یکی از آنها] دوستی است که از او در مسیر خدا استفاده می‌کند.»

زنان و مردان با حضور در مساجد، می‌توانند از یک اجتماع سالم دینی بهره مند شوند. طبق روایتی که از امام علی(علیه السلام) نقل شد، تاثیرات رفتاری که حضور در مسجد برجای می‌گذارد، می‌تواند جامعه دینی را از فساد و گناه پاک کرده و مسلمین را به سمت یک جامعه سالم هدایت کند:

«او کلمه ترده عن ردی او یترک ذنبا خشیه او حیاء؛ یا کلماتی می‌شنود که او را از فساد و گناه باز می‌دارد. و یا به خاطر ترس [از خدا] یا حیا و آبرو، گناهی را ترک می‌کند.»

بر این اساس، حضور در مسجد، می‌تواند نقش بازدارنده در ارتکاب جرایم و گناهان نیز داشته باشد.

۴- آثار سیاسی

مسجد همواره در کنار کارکرد اجتماعی، عبادی و معنوی خود، کانون سیاسی در جامعه مذهبی نیز بوده است. این موضوع چه در زمان پیامبر و چه در زمان خلفاء و امام علی(علیه السلام) و دیگران قابل پیگیری است و نمونه‌های فراوانی درباره آن می‌توان ذکر کرد.

در این دوران، نه تنها آثار سیاسی حضور مردان در مسجد بلکه آثار سیاسی حضور زنان در مسجد نیز مشهود است. که حضور حضرت فاطمه(علیها السلام) در مسجد و دفاع وی از حق ولایت علی(علیه السلام)، یکی از آنهاست. همچنین سخنرانی حضرت زینب(سلام الله علیها) در مسجد که از مسلمات تاریخی است. ^(۱۰) این اثر را در انقلاب اسلامی نیز می‌توان به خوبی مشاهده کرد.

تربیت سیاسی که در مسجد ارائه می‌شود، به دلیل ماهیت مذهبی آن می‌تواند نسلی را پدید آورد که پشتوانه جامعه دینی باشند و در برابر حوادث سیاسی هوشیاری لازم را داشته باشند. از این رو، حضور زنان در کنار مردان در مسجد ضروری می‌باشد، چرا که اگر زنان از حضور در این مکان محروم شوند، در واقع این تربیت به طور ناقص انجام خواهد شد. در حالی که بانوان به دلیل تاثیر عمیق‌تر بر فرزندان و نقش تربیتی خود، در صورت برخورداری از تربیت سیاسی مسجد، بلوغ سیاسی را به طور شگفت‌انگیزی افزایش خواهند داد.

۵- آثار روحی و اخلاقی

فضای مسجد، نورانی و الهی است. چنانچه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز در حدیثی به آن اشاره فرموده است: «ما جلس قوم فی مسجد من مساجد الله تعالی یتلون کتاب الله [و] یتدارسونه بینهم الا تنزلت علیهم السکینه و غشیتهم الرحمه و ذکرهم الله فیمن عنده؛ ^(۱۱) قومی [با یکدیگر] در مسجدی از مساجد خداوند متعال برای تلاوت و آموختن قرآن ننشینند؛ مگر آن که آرامش برایشان نازل و رحمت الهی شامل حال آنها شود. و خداوند از آنها در میان کسانی که نزد او هستند یاد می‌کند.»

در حدیث دیگری از آن حضرت می‌خوانیم که فرمود: «من کانت المساجد بیته ضمن الله له بالروح و الراحه و الجواز علی الصراط؛^(۱۲) هر کس که مسجدها خانه‌اش باشد، خداوند آسایش و آرامش و عبور از صراط را برای او ضمانت می‌کند.» و این گونه است که مؤمن در مسجد، به مانند ماهی در دریا می‌ماند.

اطمینان و آسایش حاصل از حضور در مسجد، توانایی انجام صحیح وظایف و تکالیف شرعی دیگر را نیز بدست خواهد داد. در این زمینه، این نکته را نیز یادآور می‌شویم که به دلیل لطافت‌های روحی و تاثیرپذیری عاطفی شدید در بانوان، نیاز به حضور برای کسب آرامش الهی و قلبی، درباره آنان بیشتر احساس می‌شود.

از نظر اخلاقی نیز وضع به همین ترتیب است؛ زیرا زنان به دلیل این که بیشتر عمر خود را در خانه‌ها صرف خانه‌داری و تربیت فرزندان می‌کنند و بارها در مشکلات مختلف در تنگنا قرار می‌گیرند، بیشتر از مردان نیازمند آرامش و یافتن محلی برای کسب راحتی روانی هستند. و البته در فضایی به نام مسجد که اساس آن بر نورانیت، عبودیت و ارتباط خالق و مخلوق است، امکان فراهم شدن آن بیشتر است. ویژگی‌هایی که در جماعت هست، در غیر آن نیست.

امام صادق(علیه السلام) فرمود: «کان ابی اذا حزنه امر جمع النساء و الصبیان ثم دعا و امنوا؛ هرگاه پدرم از چیزی غمگین می‌شد، زنها و بچه‌ها را فرا می‌خواند و دعا می‌کرد و آنها آمین می‌گفتند.»

۶- آثار معنوی و اخروی

در روایات از ثوابها و اجرهای متعدد برای حاضران در مساجد، فراوان یاد شده است از جمله:

۱- «ان فی التوراه مکتوبا: ان بیوتی فی الارض المساجد فطوبی لمن تطهر فی بیته ثم زارنی فی بیتی و حق علی المزور ان یکرم الزائر؛ ^(۱۳) در تورات نوشته شده است که [خداوند می‌فرماید:] مسجدها، خانه‌های من در زمین هستند. خوشا به حال کسی که خود را در خانه‌اش تمیز کند و در خانه من به زیارتم بیاید و حق زائر این است که میزبان او را محترم شمارد.»

۲- قال رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم): «المساجد سوق من اسواق الآخره قراها المغفره و تحفتها الجنه؛ ^(۱۴) مساجد، بازاری از بازارهای آخرتند. آمرزش [و بخشش]، از وسایل پذیرایی آنها است و هدیه آنها بهشت است.»

۳- قال رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم): «سبعه یظلهم الله فی ظله یوم لا ظل الا ظله:… رجل قلبه متعلق بالمسجد اذا خرج منه حتی یعود الیه؛ ^(۱۵) هفت گروه در قیامت مورد توجه خدا قرار می‌گیرند… [که از جمله آنهاست،] شخصی که وقتی از مسجد خارج می‌شود تا زمان برگشت، توجه‌اش به مسجد باشد.»

۴- قال الصادق(علیه السلام): «لا یرجع صاحب المسجد باقل من احدی ثلاث خصال: اما دعاء یدعو به یدخله الله به الجنه و اما دعاء یدعوا به فیصرف الله عنه به بلاء الدنیا…‌؛ اهل مسجد به کمتر از یکی از سه ویژگی باز نمی‌گردد: یا دعایی می‌کند که خداوند به برکت آن، او را به بهشت می‌برد، یا دعایی می‌کند که به سبب آن بلای دنیا را از او دور می‌کند و یا…»

این همه نشان می‌دهد، حضور در مسجد، علاوه بر آثار دنیوی، از جنبه اخروی و کمالات معنوی نیز – به عنوان عاملی تاثیرگذار – مورد توجه است. نقل است که شیخ الرئیس ابوعلی سینا برای ابو سعید ابوالخیر نوشت: چه لزومی دارد، مردم همه در مسجد اجتماع کنند، با این که خداوند از رگ گردن به انسان نزدیکتر است. هر جا که باشی اگر رابطه‌ات با خدا برقرار باشد، نتیجه خواهی گرفت.

وی در پاسخ نوشت: اگر چند چراغ در یک جا روشن باشد، اگر یکی از آنها خاموش شد، چراغ‌های دیگر روشن است، ولی اگر همان چراغ‌ها هر کدام در یک اطاق باشد، اگر یکی از آنها خاموش شد، آن اتاق در تاریکی فرو خواهد رفت. انسانها نیز این گونه‌اند؛ بعضی گناهکارند، اگر تنها باشند، شاید موفق به کسب فیوضات الهی نشوند، ولی اگر در جمع باشند، شاید خداوند به برکت افراد دیگر، آنها را هم مشمول برکات خود سازد. ^(۱۶)

نکته

هر چند در تمام ثمرات حضور در مسجد، زنان و مردان مشترک‌اند و تبعیض بین آنها به چشم نمی‌خورد، اما نکته‌ای وجود دارد که اطلاع از آن، موجب درک مطلوب بودن حضور بانوان است. حقیقت این است که بانوان، فرصت بیشتری در اختیار دارند بر خلاف مردان که اغلب عمر آنان را موضوع تامین معاش اشغال می‌کند.

همچنین، همبستگی و دلبستگی بین زنان، بیشتر از مردان است و آنان قدرت انتقال و سرعت انتقال بیشتری نسبت به مردان دارند و در تبادل اطلاعات دینی، سیاسی، اخلاقی و اجتماعی موفق‌تر هستند. و نیز به دلیل لطافت روحی و صافی قلب و عاطفه مادری و همسری توان تاثیرگذاری بیشتری در خانواده دارند. از این جهت است که حضور آنان در مسجد، می‌تواند کل فضای خانواده و به دنبال آن جامعه را دگرگون کند. از سوی دیگر، ویژگی‌های اخلاقی و سلیقه‌ای بانوان به گونه‌ای است که آنان می‌توانند خدمات بیشتر و بهتری برای مسجد ارائه کنند.

پی‌نوشت‌ها

۱) مستدرک الوسایل، ج ۳، ص ۲۱۳ و ۳۵۹

۲) کنزالعمال، ج ۷، ص ۴۴۸

۳) وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۴۸۰

۴) مستدرک الوسایل، ج ۳، ص ۳۱۳

۵) همان، ص ۳۵۹

۶) کنز العمال، ج ۷، ص ۶۵۰

۷) اعراف/۲۹

۸) بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۸۶؛ وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۸۶

۹) وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۴۷۷

۱۰) برای مطالعه بیشتر پیرامون حضور سیاسی زنان در مساجد رجوع کنید به بلاغات النساء، بانوانی مثل سوده همدان و….

۱۱) مستدرک الوسایل، ج ۳، ص ۳۶۳

۱۲) همان، ج ۳، ص ۵۵۴

۱۳) وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۴۸۲

۱۴) مستدرک، ج ۳، ص ۳۶۱؛ بحارالانوار، ج ۸۱، ص ۴؛ امالی طوسی، ص ۱۳۹

۱۵) وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۴۸۱

۱۶) داستانها و پندها، ج ۹، ص ۵۸