کیفیت روزه در ابتدای نزول حکم روزه

 بر اساس آنچه از روایات بدست می آید که در آغاز نزول حکم روزه , مسلمانان فقط حق داشتند پیش از خواب شبانه غذا بخورند, چنانچه کسی در شب به خواب می رفت سپس بیدار می شد خوردن و آشامیدن بر او حرام بود. حتی اگر کسی بعد از نماز شام افطار نکرده خوابش می برد و آنگاه بیدار می شد , دیگر نمی توانست چیزی بخورد.(۱) و نیز در آن زمان آمیزش با همسران در روز و شب ماه رمضان حرام بود.(۲)

در این شرایط یکی از یاران پیامبر ـ صلّی علیه و آله ـ به نام «مطعم بن جبیر» و یا «خوّات بن جبیر» که سالخورده ای ناتوان اما جدّی بود و با این حال روزه می گرفت. هنگام افطار وارد خانه خود شد, تا افطار کند. اما هنگامی که منتظر آماده شدن غذا بود. خوابش برد , وقتی بیدار شد گفت من حق افطار ندارم و طعام خوردن بر من حرام شد , دیگر امشب نمی توانم چیزی بخورم. با همان حالت گرسنگی شب را خوابید و صبح در حالی که روزه دار بود برای حفر خندق ( در آستانه جنگ احزاب ) در اطراف مدینه حاضر شد, و به کار حفر خندق پرداخت. در أثناء تلاش و کوشش به واسطه ضعف و گرسنگی مفرط بیهوش شد, پیامبر بالای سرش آمد و از حال او جویا شد. و نیز جمعی از جوانان مسلمان که قدرت کنترل خویشتن را نداشتند شبهای ماه رمضان با همسران خود آمیزش می کردند، در این شرایط آیه شریفه نازل شد(۳) و به مسلمانان اجازه داد که در تمام طول شب می توانند غذا بخورند و با همسران خود آمیزش جنسی داشته باشند:

اُحِلَّ لکم لیله الصّیام الرَّفثُ الی نسائکم هنَّ لباسٌ لکُم و أنتُم لباسٌ لَهُنَّ علمَ الله أنّکُم کُنتُم تختانُونَ أنفُسکُم فتاب علیکُم و عَفا عنکُم فالآن با شروهُنَّ و ابتغوا ما کتب الله لکُم و کُلُوا و اشربوا حتَّی یتَبینَ لَکُم الخیطُ الأبیضُ من الخیط الأسود من الفجر ثُمَّ أتِموّا الصِّیامَ الی اللَّیل….(۴)

آمیزش جنسی با همسرانتان , در شب روزهایی که روزه می گیرید, حلال است . آنها لباس شما هستند , و شما لباس آنها. خداوند می دانست که شما به خود خیانت کردید. ( و این کار ممنوع را انجام می دادید ) پس توبه شما را پذیرفت و شما را بخشید. اکنون با آنها آمیزش کنید ، و آنچه را خدا برای شما مقرر داشته , طلب نمایید و بخورید و بیاشامید , تا رشته سپید صبح , از رشته سیاه ( شب ) برای شما آشکار گردد سپس روزه را تا شب , تکمیل کنید. … »

بدین ترتیب خداوند حکم قبلی را برداشت و نسبت به مسلمانان از روی رأفت و رحمت اش تخفیف داد.

البته باید توجه داشت که این مطالب مربوط به شأن نزول آیه است نه اینکه علت برداشتن حکم این ها باشد. بنابراین برداشت حکم منع از خوردن و آشامیدن بعد از خواب در ماه رمضان در همان زمان پیامبر ـ صلّی علیه و آله ـ بوده و هست نه اینکه ـ چنانکه از سؤال فهمیده می شود ـ این حکم در زمان های بعد برداشته شده باشد.

اما ممکن است این پرسش در ذهن بیاید , که بالأخره حکم اولی تا اندازه ای خالی از حرج و سختی نبوده , صبر از آمیزش با زنان در تمام ماه و گرسنه و تشنه ماندن ۲۴ ساعت و بیشتر از آن در مواقعی برای همه مقدور نیست , پس چرا خداوند از ابتدا چنین حکمی را جعل کرده است؟

در پاسخ این پرسش و فلسفه جعل ابتدایی حکم پیشین مفسران به اموری چند اشاره کرده اند , که در اینجا بیان می کنیم :

این حکم از همان ابتدا موقت بوده تا به زودی برداشته شود و مسلمانان عملاً بدانند که در شریعت اسلام اندازه قدرت و توانایی آنها در نظر گرفته شده به دلیل اینکه حکم روزه منجر به حرج می شد، برداشته و نسخ گردید.(۵)
این حکم شاید آزمایشی بود برای مسلمانان(۶) تا مسلمانان متعهد و پاک باخته از کسانی که به این مقام نرسیده اند شناخته شود.
ممکن است برای آماده ساختن مسلمین نسبت به پذیرش احکام روزه بوده باشد.(۷) تا بدانند که خداوند در احکام روزه مراعات توانایی های آنها را کرده است و از آنها نه تنها کارهای خارج از توان شان را نمی خواهد , بلکه به اعمالی که مشقت زیاد داشته باشد نیز امر نمی کند و شاهد آن برداشتن حکم مشقت آور روزه از عهده آنها است و رخصت دادن به مسلمانان در انجام اعمال زناشویی و خوردن و آشامیدن در شب های ماه رمضان است.

پی نوشت:

۱. کلینی, محمد بن یعقوب، اصول الکافی, تهران, دار الکتب الاسلامیه, ۱۳۶۵, ج۴، ص۹۸, و نیز: طوسی, التهذیب, تهران, دارالکتب الاسلامیه, ۱۳۶۵, ج۴, ص۱۸۴.
۲. حر عاملی, وسائل الشیعه, قم, مؤسسه آل البیت, ۱۴۰۹ ق, ج۱۰, ص۱۱۴.
۳. قمی, علی بن ابراهیم بن هاشم, دارالکتاب, قم, ۱۴۰۴ ق, ج۱, ص۶۰٫ و حر عاملی، وسائل الشیعه, ج۱۰, ص۱۱۴.
۴. بقره: ۱۸۷.
۵. قرشی, سید علی اکبر, تفسیر احسن الحدیث, تهران, بنیاد بعثت, چاپ سوم, ۱۳۷۷, ج۱, ص۳۴۰.
۶. مکارم شیرازی, ناصر, تفسیر نمونه, ج۱, تهران, دارالکتب الاسلامیه, چاپ چهل و چهارم, ۱۳۸۲, ص۶۴۹.
۷. همان.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲مرکز مطالعات حوزه.