چگونه از آسیب های دین گریزی در جوانان جلوگیری کنیم-۲

روش مشاوره در قالب مراجع محورى

در این روش، از همان آغاز رابطه دو طرفه است؛ زیرا در این روش، فرض بر این است که فرد یا افراد براساس نیاز، به مشاوره مراجعه مى کنند و اگر رابطه دو طرفه نباشد، اساساً فرآیند مشاوره تحقق پیدا نمى کند.

در این روش، تأثیرپذیرى مراجعان بر پایه ایجاد رابطه همراه با اعتماد استوار است؛ یعنى تا وقتى مراجع به مشاور خود اعتماد نکند، نیازهاى خویش را مطرح نمى کند و رابطه اى بین آنها به وجود نمى آید. از این رو، در این روش محور اصلى خود مراجعه کننده (جوان) است و بحث و گفت و گو توسط خود مراجع کنترل مى شود.

در این روش «ارزشیابى» به معناى نمره دادن و نمره گرفتن مطرح نیست. یکى از ویژگی هاى عمومى این روش آن است که مراجع براساس نیاز به مشاوره مراجعه مى کند و یک الزام درونى او را به سوى مشاور سوق مى دهد، نه الزامات خارجى و تحمیلى. الگوى مشاوره داراى سه عنصر یا سه رکن است. این عناصر هر کدام به یکى از ویژگی ها و مؤلفه هاى شخصیتى انسان، به ویژه جوانان، مربوط مى شود.

۱- عنصر عاطفى 

اساس شکل گیرى و گفت و گوهاى دینى در قالب مشاوره، بر ایجاد رابطه عاطفى همراه با اعتماد استوار است. مشاور باید بتواند با مراجع خود ارتباط برقرار کند. براى اینکه چنین فضاى عاطفى به وجود بیاید، او باید از چهار راهکار استفاده کند. به عبارت دیگر، ایجاد فضاى عاطفى مبتنى بر چهار ویژگى است: همدلى، توجه مثبت بدون شرط، صداقت، و گوش دادن فعال.

الف) همدلى

«همدلى» عبارت است از: توانایى درک تجربه هاى درونى دیگران و سهیم شدن در آنها. اگر خود را به جاى دیگران بگذاریم، مى توانیم به دنیاى درونى و تجربه پدیدار شناختى آنها راه پیدا کنیم.

ب) پذیرش مثبت بدون شرط

مشاور براى اینکه بتواند با مراجع خود ارتباط عاطفى برقرار کند، باید بدون قید و شرط به او احترام بگذارد، صرفاً به دلیل اینکه انسان است و از سر نیاز به او مراجعه کرده است. این اصل بر این اساس استوار است که انسان، ماهیتى مثبت دارد و اگر بدون قید و شرط مورد پذیرش قرار گیرد، او نیز بهتر و راحت تر پیام را دریافت مى کند و بهتر مى پذیرد و کمتر مقاومت مى کند.

اسلام نیز در مقام هدایت و رساندن پیام دین به انسان ها، به این اصل توجه دارد. «در پذیرش دین هیچ اجبارى نیست (زیرا) راه درست از راه انحرافى، روشن شده است»(۵) یا در جاى دیگر مى فرماید: «ما راه را به او نشان دادیم خواه شاکر باشد یا ناسپاس»(۶)

ج) صداقت 

صداقت یا درستى به معناى آگاهى از احساسها و اندیشه هاى درونى واقعى خود و توانایى سهیم کردن دیگران در آنهاست. کسانى که صداقت دارند، تصنعى یا دفاعى رفتار نمى کنند. در نتیجه، مخاطبان آنها نیز حالت دفاعى به خود نمى گیرند و آمادگى پذیرش بیشترى پیدا مى کنند.

د) گوش دادن فعال

به معناى انعکاس دادن، تکرار کردن و روشن سازى گفته ها و مقصودهاى مراجع است. در انعکاس مطالب، مشاور و راهنما همچون آینه اى نگرش هاى مراجع را به وى نشان مى دهد. گوش دادن فعال در مشاوره نقش مؤثرى در ایجاد ارتباط عاطفى میان مشاور و مراجع دارد.

۲- عنصر انگیزشى

انگیزش به عوامل موجود در یک فرد (مانند نیازها، امیال و علایق) اشاره دارد که رفتار را در جهت یک هدف فعال مى سازند، نگهدارى مى کنند و سوق مى دهند.

نیازها، امیال و علایق، که زیربناى انگیزش در رفتار آدمى هستند، شامل مجموعه نیازهاى فیزیولوژیکى و روان شناختى مى شوند. در الگوى مشاوره، این نیازها و امیال مورد توجه قرار مى گیرند؛ زیرا بدون توجه به نیازهاى مراجع، نمى توان او را راهنمایى و هدایت کرد. این نیازها از نیازهاى زیستى شروع مى شوند تا نیازهاى متعالى مانند زیبایى شناختى، کمال طلبى، عشق و جاودانگى ادامه مى یابند.

۳- عنصر شناختى

براى اینکه مشاور بتواند وارد دنیاى اندیشه ها و تفکرات مراجع شود، باید به سطح تحول شناختى مراجع توجه داشته باشد. عنصر شناختى یعنى این که مشاور باید مطالب خود را به صورت منطقى و منطبق با سطح تحول شناختى مراجع تنظیم کند. به عبارت دیگر، مشاوره باید هم به میزان آگاهى و هم سطح توان و استعداد مراجع توجه کند و مشاوره را با توجه به دو نکته مزبور تنظیم نماید تا براى مراجع، هم جذاب و هم قابل استفاده باشد.

به نظر مى رسد بهترین روش براى آموزش آموزه هاى دینى به جوانان، استفاده از الگوى «مشاوره» است؛ درا ین روش به مسایلى توجه شده است که با روحیات نوجوان و جوان با مؤلفه هاى روان شناختى شخصیت آنها سازگارترند.

علاوه بر این، تجربه عملى هم نشان داده است که این الگو در جوانان بهتر جواب مى دهد و سیره عملى پیامبر نیز در آموزش دین به مردم، به ویژه جوانان، مؤید این ادعاست. قرآن کریم در توصیف شخصیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مى فرماید: «هر آینه شما را پیامبرى از خودتان آمد که به رنج افتادنتان بر او گران و دشوار است، به [هدایت] شما دل بسته است و به مؤمنان دلسوز و مهربان است»(۷)

سیره عملى پیامبر این بود که با مخاطبان خود از طریق همدلى، پذیرش مثبت بدون شرط، صداقت و گوش دادن فعال، ابتدا ارتباط عاطفى برقرار مى کرد، سپس معارف دین را برایشان بیان مى نمود. قرآن مى فرماید پیامبر از خود شماست؛ یعنى بسیار به شما نزدیک است؛ شما را خوب درک مى کند و اگر رنج کوچکى به شما برسد، براى او بسیار گران است.

این نهایت همدلى پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را نسبت به امت عموماً و نسبت به مردم زمان خودش بخصوص نشان مى دهد. علاوه بر این، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به همه انسان ها احترام مى گذاشت، حتى افرادى که از روى جهالت به او توهین مى کردند مورد توجه مثبت بدون شرط آن حضرت قرار مى گرفتند. تاریخ زندگى پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) سرشار از رفتارهاى احترام آمیز با مردم است.

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به عیادت افرادى مى رفت که رفتارهاى نامناسبى با او داشتند و این پذیرش مثبت بدون شرط بیش از سخنرانى هاى او موجب مى شد مردم جذب اسلام شوند و زمینه ساز هدایت آنها بود. صداقت در رفتار، صمیمیت و دل سوزى پیامبر آن قدر زیاد بود که قرآن مى فرماید: پیامبر نه تنها مردم را دوست مى داشت، حتى دل بسته و مشتاق هدایت آنها بود و براى ایجاد ارتباط عاطفى، سر تا پا گوش بود. آن حضرت آن قدر در گوش دادن به سخنان مراجعان خود، اهتمام مى ورزید که قرآن کریم از او تعبیر به «اذن» (گوش) مى کند. «او گوش است، شنواى سخن هر کسى است بگو: گوش نیکوست براى شما»(۸)

ویژگى دیگرى که الگوى مشاوره را کارآمدتر از سایر الگوها مى کند این است که در این الگو، مشاور و راهنما وقتى با مراجعه کننده ارتباط عاطفى عمیق برقرار مى کند، زمینه بیان احساسات، نگرش ها و نیازها فراهم مى شود. کار مشاور و راهنما این است که وقتى مراجع احساسات و نیازهاى خود را آشکار کرد، او راه صحیح ارضاى این نیازها را به او نشان دهد.

نیاز به حقیقت طلبى، نیاز به کمال مطلق، نیاز به زیبایى، نیاز به معنویت که در قالب نیاز به دین و معارف الهى قابل طرح هستند از جمله نیازهاى متعالى انسان مى باشند. مشاور در مرحله نخست، باید او را متوجه مصداق واقعى نیاز به تعالى، که همان آموزه هاى دینى است، کند. وقتى مراجعه کننده به این میزان از شناخت رسید که معارف الهى عطش معنوى و نیازهاى متعالى انسان را ارضا مى کند، تنها راه صحیح ارضاى نیازهاى متعالى خود را از مجراى دین و معارف الهى مى یابد.

در واقع در الگوى مشاوره به عنصر «انگیزش»، که بیانگر نیازهاى آدمى است، توجه مى شود و توجه به نیازها در زمان مناسب، فرایند آموزش را براى مربى و متربى تسهیل مى کند. مربى دینى نیز باید این احساس نیاز را در مخاطبان خود ایجاد کند. پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در آغاز رسالتش، اولین سخنى که به مردم فرمود این بود: «قولوا لا اله‌ الا الله تفلحوا». فلاح و رستگارى سعادت طلبى یکى از مهمترین و اصلى ترین گرایش هاى انسان است.

بنابراین، پیامبر بر این گرایش فطرى بشر – که مربوط به بعد انگیزشى مى شود- تأکید کرد و سپس مردم را متوجه این حقیقت ساخت که توحید و یکتاپرستى، که جوهره دین و اساسى ترین آموزه دینى است، شما را به این خواست فطرى و ذاتى مى رساند و به آنها مى فهماند تنها راه سعادت شما «آموزه هاى دینى» هستند و خود این آموزه ها نیز با فطرت و سرشت شما هماهنگ مى باشند.

در واقع، پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از ایجاد ارتباط به عنصر «انگیزشى» در مخاطبان خود توجه کرد و این موجب شد مردم فوج فوج به سمت پیامبر بیایند و جالب اینکه بیشتر افرادى که به پیامبر ایمان مى آوردند، جوانان بودند.

در الگوى مشاوره، علاوه بر توجه به بعد عاطفى جوانان و همچنین به بعد انگیزشى آنها، به سطح شناختى آنها نیز توجه شده است و این بیانگر این حقیقت است که مشاور و راهنماى دینى، باید به دو نکته توجه داشته باشد:

۱- توجه به سطح تحول شناختى مخاطب؛

۲- تنظیم آموزه‌هاى دینى به گونه اى که متناسب با توانایى و سطح فهم مخاطب باشد.

در الگوى مشاوره، فرض بر این است که مخاطب و مراجعان در چه سطحى قرار دارند و قدرت درک و تجزیه و تحلیل آنان در چه سطحى است؟ روان شناسان رشد، به ویژه کسانى که در زمینه رشد شناختى تحقیقات گسترده اى انجام داده اند، مانند پیاژه، بر این باورند که جوانان از نظر تحول شناختى، در دوره تفکر انتزاعى و صورى قرار دارند؛ یعنى در استدلال کردن، فرضیه ساختن، توجه به آینده، حل مسأله و در نهایت، تجزیه و تحلیل مسایل دقیق هستند، یعنى «به حداکثر کارآیى هوشى رسیده اند.»

در این الگو، مشاور و راهنما به سطح شناختى مراجعانش توجه دارد و «آموزه هاى دینى» را متناسب با میزان فهم و درک آنها تنظیم مى کند.

وقتى مطالب، متناسب با فهم دانش پژوه و مراجع باشند، فرایند یادگیرى، بهتر تحقق پیدا مى کند و آموزش براى فرد، لذتبخش مى شود. پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و سایر انبیا (علیهم السلام) در برخورد با مردم و آشنا کردن آنها با معارف دین، به بعد شناختى آن توجه داشتند و مطالب را در سطح فهم مخاطبان بیان مى کردند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «ما انبیاء امر شده ایم که با مردم، در سطح فهمشان سخن بگوییم»(۹)

به نظر مى رسد، در میان الگوهاى موجود – تبلیغ، تدریس، تربیت و مشاوره- الگوى «مشاوره» براى آموزش و انتقال آموزه هاى دینى به جوانان از کارآیى بیشترى برخوردار است؛ چه این که در این الگو، مشاور و راهنما در مرحله اول، آنچه در الگوى مشاوره مطرح شد در واقع، بیان این حقیقت بود که یکى از بهترین راه کارهاى آموزش آموزه هاى دینى به جوانان استفاده از الگوى «مشاوره» است. اما گامهاى بعدى که باید برداشته شوند تا به هدف اصلى مقابله با دین گریزى یا پیش گیرى از دین گریزى نایل شویم، عبارتند از:

۱- تقویت بعد شناختى جوانان نسبت به آموزه هاى دینى؛

۲- اصلاح یا تغییر شناخت هاى قبلى از دین؛

۳- معرفى دین به عنوان برنامه زندگى؛

۴- معرفى دین به عنوان راه منحصر به فرد براى دست یابى به سعادت واقعى؛

۵- معرفى شخصیت هاى کاملى که در پرتو آموزه هاى دینى به تکامل واقعى دست یافته اند؛

۶- عملیاتى کردن دین در همه ابعاد زندگى؛

۷- معرفى عواملى که موجب انحراف مى شوند.

علاوه بر این، توجه دادن به نکات ذیل بسیار مفید است:

الف: تفهیم این واقعیت که معنویت و رابطه با خداوند باید فقط از طریق عمل به آموزه هاى دینى باشد و این رابطه معنوى با خداوند به روزهاى سخت زندگى محدود نمى شود، بلکه تجلى کامل ارتباط با خدا در همه فراز و نشیبهاى زندگى قابل مشاهده است.

ب: براى تقویت بعد انگیزشى جوانان نسبت به دین، آثار ارزنده دین باورى را در جنبه هاى فردى و اجتماعى برایشان بازگو کنیم تا انگیزه بیشترى براى ارتباط با خدا پیدا کنند و دین را به عنوان گران بهاترین هدیه خداوند به انسان تلقى کنند.

ج: آنان را به این حقیقت آگاه کنیم که برخوردارى از معارف دینى مى تواند بر عوامل بازدارنده اى همچون اضطرابها و استرسهاى زندگى غلبه نماید و اطمینان و آرامش را جایگزین آن کند.

د: شیوه هاى صحیح ارتباط با خدا را با استفاده از معارف ناب دینى و سیره عملى دین باوران واقعى – یعنى پیشوایان معصوم (علیهم السلام)- به آنها ارائه دهیم؛ شیوه هایى که هم از طریق عمل و هم از راه عشق مى توانند جوان را به حقیقت مطلق واصل نمایند.

ه: به جوانان یادآور شویم که بهره گیرى از آموزه هاى دینى به آدمى شخصیت، اعتماد به نفس و عزت نفس مى دهد و همه رفتارهاى او را در جهت صحیح هدایت مى کند و جوان در پرتو چنین هدایتى قادر خواهد بود دیگران را جذب خود کند و به روابط اجتماعى خود تعالى بخشد و یک زندگى اجتماعى موفق را پایه ریزى کند.

و: به جوانان گوشزد کنیم که مطالعه زندگینامه بزرگان دین و سیره اولیاى خدا بهترین الگوهاى عملى را به آنها نشان مى دهد و با الگو قرار دادن آنها بهترین شیوه هاى تقرب به خدا و حضور در محضر دوست را براى آنها فراهم مى نماید.

پی‌نوشت‌ها

۱- هود آیه ۲۹

۲- محمد محمدى رى شهرى، میزان الحکمه، ج ۲ ص ۱۵۲

۳- محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۲۳۲

۴- مجلسى، همان، ج ۱۰۳، ص ۲۱۹

۵- بقره، آیه ۲۵۶

۶- انسان، آیه ۳

۷- توبه، آیه ۱۲۸

۸- توبه، آیه ۶۸

۹- مجلسى، همان، ج ۱، ص

منبع: روزنامه قدس؛ نویسنده: ابوالقاسم بشیرى