پژوهشی در کارکرد رسانه‏ای مناظرات امام رضا(ع)

اشاره:

مناظره در لغت به معنی با هم نظر کردن؛ یعنی فکر کردن در حقیقت و ماهیت چیزی است. در واقع، به مجادله و نزاع با همدیگر و بحث با یکدیگر درباره حقیقت و ماهیت چیزی، مناظره گویند. راغب اصفهانی در مفردات آورده است: «مناظره، گفت‌وگوی رو در رو و نبرد نظری با سخن و خطابه است و نیز بیان آنچه را که به بصیرت درک می‌شود.» (راغب اصفهانی، ۱۳۷۴: ۳۶۵)

قنوجی بخاری در کتاب أبجد العلوم در تعریف علم المناظره می‏نویسد: «علم باحث عن أحوال المتخاصمین لیکون ترتیب البحث بینهما علی وجه الصواب حتی یظهر الحق بینهما.» علمی است که در آن از احوال دو فرد در حال نزاع و گفت‌وگو با یکدیگر بحث می‌کند، به گونه‌ای که ترتیب مباحثه میان این دو به صورت صحیح باشد تا اینکه حقیقت میان این دو روشن شود. (قنوجی، ۱۴۲۰ق: ج۲: ۴۲۸)

خداوند فرموده است: «ادْعُ إِلی‏ سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» (نحل: ۱۲۵)‏؛ یعنی بخوان ای پیغمبر! بندگان را و دلالت نما ایشان را به سو و سمت راه پروردگار خودت، بعضی را به طریق حکمت و بعضی را به طریق موعظه‏ای که نیکو باشد و بعضی را مجادله و مناظره فرما، به نوعی که مجادله احسن و نیکو باشد. (دارابی، ۱۳۸۱: ج۱: ۴۰)

در تفسیر نمونه در ذیل این آیه آمده است: «و این سومین گام، مخصوص کسانی است که ذهن آنها قبلاً از مسائل نادرستی انباشته شده و باید از طریق مناظره ذهنشان را خالی کرد تا آمادگی برای پذیرش حق پیدا کنند. بدیهی است، هنگامی مجادله و مناظره مؤثر می‏افتد که «بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» باشد، حق و عدالت و درستی و امانت و صدق و راستی بر آن حکومت کند و از هر گونه توهین و تحقیر و خلاف‌گویی و استکبار خالی باشد و خلاصه تمام جنبه‏های انسانی آن حفظ شود. چیزی که هست خدای تعالی موعظه را به قید حسنه مقید ساخته و جدال را هم به قید «بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» مقید نموده است، و این خود دلالت دارد بر اینکه بعضی از موعظه‏ها حسنه نیستند، و بعضی از جدال‌ها حَسَن (نیکو) و بعضی دیگر احسن (نیکوتر) و بعضی دیگر اصلا حُسن ندارند وگرنه خداوند موعظه را مقید به حسن و جدال را مقید به احسن نمی‏کرد». (مکارم شیرازی، ۱۳۸۹: ج۱۱: ۴۵۶ ـ ۴۵۷)

 کارکرد رسانه ­ای مناظرات امام رضا علیه السلام

برخی، رسانه را وسیله‏ای برای نقل و انتقال اطلاعات، ایده‏ها و افکار افراد یا جامعه می‏دانند و عده‏ای هم آن را افراد، ابزار یا موقعیت‌هایی می‏دانند که به وسیله آن پیام ارائه می‌شود و برخی، رسانه را همان پیام معرفی می‏کنند. بررسی مناظرات حضرت رضا علیه السلام ، به خوبی نشان می‏دهد که ویژگی پیام‌رسانی و دارای پیام بودن در مناظرات حضرت به وضوح نمایان است. از این رو، با توجه به گستره وسیع پیام‌رسانی در مناظرات امام رضا علیه السلام و به تعبیری به دلیل وجود کارکردهای رسانه­ای متعدد مناظرات امام رضا علیه السلام در دربار مأمون و میان مردم از زمان وقوع آن مناظرات تاکنون، می‌توان کارکردهای رسانه­ای آن مناظرات را بررسی و تحلیل کرد. توضیح اینکه این مناظرات در آن دوران یکی از گویاترین ابزار پیام‌رسانی برای انتقال مهم‌ترین پیام‌های منطبق با منافع و مقاصد دربار بود و امام رضا علیه السلام از مناظرات به عنوان ظرفیتی جدید در فضای دربار در راستای اهداف و مقاصد الهی خویش و در جهت تبیین اعتقادات الهی خویش بهره بردند.

در ادامه، نخست نگاهی کلی به مناظرات حضرت رضا علیه السلام خواهیم داشت و پس از آن به مهم‌ترین کارکردها و بهره‏وری حداکثری از ظرفیت رسانه‏ای مناظرات اشاره خواهیم داشت.

الف) نگاهی کلی به مناظرات امام رضا علیه السلام

از جمله مهم‌ترین رخدادهای زندگی امام رضا علیه السلام ، مناظرات حضرت با بزرگان و پیروان ادیان و مذاهب مختلف است که توجه به آن و بررسی نقش بی‌بدیل این مناظرات در آن برهه از زمان می‏تواند راه‌گشای مطالب و مسائل بسیاری باشد. در ادامه به اختصار به این مناظرات و چگونگی آن اشاره می‏شود.

نکته نخست اینکه مناظرات در تمام دوران زندگی حضرت رخ می‏داد. در این مناظرات که در دو مقطع زمانی دوران امامت؛ یعنی پیش و پس از ولایت‌عهدی بود، اسلام ناب به مردم معرفی می‏شد.

امام با صاحبان افکار و عقاید مختلف به مناظره می‏پرداختند و با براهین قوی و محکم، باورهای ناصواب آنان را برای جامعه آشکار می‏ساختند. این مناظرات که علاوه بر بصره، در مرو نیز رخ داد، در بارورسازی اسلام و غنی شدن مکتب و حدیث شیعه نقش به سزایی داشت. (محبی پور، ۱۳۸۸: ۱۱۵)

درباره تشکیل مناظرات دلایل فراوانی بیان می‏شود که باید با توجه به موقعیت انجام مناظره آنها را بررسی کرد. گفتنی است، چون مناظرات در دوره‏های مختلف (قبل و بعد از ولایت­عهدی) و در مکان‌های مختلف (مدینه، بصره، کوفه و مرو) رخ داده است، نمی‏توان برای همه مناظرات دلایل واحدی برشمرد. برای مثال، مناظراتی که در مدینه و قبل از ولایت­عهدی امام علیه السلام رخ داده‏، بیشتر جنبه آگاهی دادن به مردم و پاسخ دادن به پرسش‌های آنها و همچنین مبارزه با فرقه‏های ضاله از جمله فرقه واقفیه داشته‏اند. مناظرات بصره و کوفه نیز همین جنبه را داشته و برای اثبات امامت امام رضا علیه السلام انجام شده است، اما مناظراتی که در مرو و در حضور و دربار مأمون اتفاق افتاده‏ است، بیشتر جنبه سیاسی داشته و با اهداف خاص پیگیری می‏شد. می‏توان گفت، یکی از ابعاد اساسی حضور امام رضا علیه السلام در دستگاه خلافت، شرکت ایشان در مناظرات علمی با فقها، متکلمان و علما، مسلمان و غیر مسلمان، اعم از علمای زرتشت، یهودی، مسیحی و صائبی بود که مأمون برگزارکننده این مناظرات بود. شیخ صدوق انگیزه مأمون از برگزاری آن مناظرات را محکوم شدن حضرت در برابر احتجاج یکی از ایشان دانسته و این امر را ناظر به حرص و حسد وی نسبت به حضرت و جایگاه علمی وی دانسته است. (ابن‌بابویه، ۱۳۷۲: ج‏۱: ۱۹۱)

البته دلایل دیگری نیز برای این مناظرات که مأمون آنها را برنامه‏ریزی و مدیریت می‏کرد، بیان شده است. از جمله دلایل دیگر مأمون از این کار این بود که جنبه علمی امام را پررنگ جلوه دهد و ایشان را فردی به دور از مسائل سیاسی و حکومتی معرفی کند.

دلیل دیگری که به عنوان انگیزه مأمون مطرح است، این است که همیشه سیاست‌گذاران و حاکمان در پی آنند که ذهن و افکار عموم مردم را متوجه موضوعی خاص کنند تا مردم در مسائل حکومتی دخالت نداشته باشند و از آن فارغ شوند. برخی انگیزه مأمون را از برگزاری مناظرات، دور کردن ذهن مردم از مسائل حکومتی دانسته‏اند. (مکارم شیرازی، ۱۴۰۴ق: ۸ ـ ۹)

اهمیت مناظرات: در دوران ائمه‏ مناظرات گسترده‏ای رخ می‏داد و ائمه با پیروان مکاتب و فرق، مباحثه و مناظره می‏کردند. در زمان امام رضا علیه السلام نیز این فرصت در مکه، مدینه، بصره، کوفه و مَرو پیش آمد، اما مناظرات امام با مناظرات دیگر ائمه و حتی مناظرات ایشان در مرو با مناظرات قبل از ولایت­عهدی کاملاً متفاوت است؛ زیرا وسعت کشورهای اسلامی در عهد هارون و مأمون به آخرین حد خود رسیده بود، به گونه‌ای که مساحت کشورهای اسلامی در عهد عباسیان بدون محاسبه اسپانیا، برابر با مساحت تمام قاره اروپا بود. اهمیت مناظرات امام رضا علیه السلام در این برهه زمانی کاملاً مشخص و روشن است. از طرفی، با گسترش اسلام در مناطق مختلف، پرسش‌های مختلفی و مسائل فراوانی مطرح می‏شد که پاسخ‌گویی به آنها و رفع ابهامات موجود، به وسیله مناظرات تا حد زیادی انجام می­گردید و مناظرات به گونه‏ای پاسخ‌گوی این‌گونه مسائل بود. نکته دیگر اینکه در مناظرات مرو، وضعیت به گونه‏ای حساس شده بود که شکست در مناظرات به منزله شکست مذهب تشیع و اعتقادات شیعی تلقی می‏شد. از این رو، مناظرات از اهمیت ویژه‏ای برخوردار بود. اساساً یکی از اهداف مأمون از برگزاری مناظرات شکست یا محکوم کردن امام و مذهب تشیع بود که با درایت حضرت رضا علیه السلام این هدف متلاشی و نقش بر آب شده و اثر معکوس داشته و به نفع امام و مذهب تشیع تمام شد و نکته مهم دیگر درباره اهمیت مناظرات حضرت رضا علیه السلام این است که این مناظرات هم به وسیله مردم و هم به وسیله رهبران و بزرگان ادیان و فرق مختلف داوری می‏شد. تمام کسانی که در مناظرات شرکت داشته یا از اخبار آن با خبر می‏شدند، بالطبع درباره آن داوری داشته و به بحث و گفت‌وگو درباره آن و محتویات مباحث می‏پرداختند. این مسئله به نوعی باعث پاسداری از مذهب تشیع و همچنین تبلیغ و نشر آن به شمار می‏آمد. اینجاست که نقش رسانه‏ای مناظرات بیش از پیش مشخص می‏شود.

انواع مناظرات:

مناظرات امام را می‏توان به دو بخش مهم تقسیم کرد: مناظرات امام رضا علیه السلام با ادیان مختلف، مناظرات امام رضا علیه السلام با فرقه‏ها و مذاهب مختلف.

 یک ـ مناظرات امام رضا علیه السلام با دانشمندان ادیان مختلف

این مناظرات که در دوران پیش و پس از ولایت‌عهدی به وقوع پیوست، به دو بخش عمده تقسیم می‏شود:

اول ـ مناظره با دانشمندان ادیان در کوفه و بصره: در کتاب الخرائج و الجرائح، روایت مشروحی ذکر شده که خلاصه آن چنین است: هنگامی که بصره پایگاه فعالیت فرق و مکتب‌های مختلف شد، امام علی بن موسی الرضا علیه السلام با استفاده از فرصتی کوتاه به بصره آمد و گروه‏ها و فرقه‏های مختلفی نظیر علمای بزرگ مسیحی و یهودی به حضور ایشان رسیدند. امام در این شهر با علمای یهود و مسیحی به مناظره پرداخت. فصول مختلف انجیل و بشاراتی را که از پیامبر در آن آمده است، بیان فرمود و نیز بشارات اسفار مختلف تورات و زبور را برشمرد و به زبان خودشان، بشارت عهدین را برای آن‌ها بازگو کرد، به گونه‏ای که رأس الجالوت قسم یاد کرد کسی را ندیده است، تورات و انجیل را بهتر و شیرین‌تر از امام تلاوت کند. (راوندی، ۱۴۰۹ق: ج۱: ۳۴۱ ـ ۳۵۱)

دوم ـ مناظره با دانشمندان ادیان در خراسان:

خراسان مهد ادیان بزرگ بود و هم‌زمان با ورود امام به ایران، پیروان ادیان بزرگ مانند یهود، مسیحیت، زرتشت، بودایی و مانوی، در این خطه وجود داشتند و با مسلمانان مناظره می‏کردند. امام رضا علیه السلام نیز با مسیحیان، یهودیان، زرتشتیان، بوداییان و مانویان مناظراتی داشت که این مناظرات بیشتر درباره توحید و نبوت بود؛ از جمله می‏توان به مناظرات زیر اشاره کرد: مناظره امام با جاثلیق؛ مناظره امام با رأس الجالوت، مناظره با هربذ اکبر، مناظره با مانویان (زنادقه) و مناظره با بوداییان.

در مناظره امام با جاثلیق، این نکات به چشم می‏خورد: ۱. اثبات نبوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله با توسل به انجیل، ۲. اثبات بشریت حضرت عیسی علیه السلام و نفی الوهیت آن حضرت، اما در مناظره امام با رأس الجالوت، رأس الجالوت از امام رضا علیه السلام خواست که نبوت پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله را برای او از طریق شهادت حضرت موسی علیه السلام ثابت کند. (محبی پور، ۱۳۸۸: ۱۱۵)

امام رضا علیه السلام به جمله‏ای از تورات استناد جست: «نور از کوه طور سینا آمد و از کوه ساعیر بر ما درخشید و از کوه فاران بر ما آشکار گردید.» امام منظور از «نور از کوه طور سینا در آمد» را اشاره به وحی خداوند به حضرت موسی علیه السلام در کوه دانست، «از کوه ساعیر بر ما درخشید» را اشاره به وحی خداوند بر حضرت عیسی از کوه ساعیر دانست و «از کوه فاران بر ما آشکار گردید» را نیز اشاره به یکی از کوه‏های مکه دارد و با جملات دیگری از تورات، نبوت پیامبر را به اثبات رساند. سپس امام رضا علیه السلام از طریق اثبات معجزاتی که حضرت عیسی علیه السلام و پیامبر داشتند، نبوت این دو پیامبر بزرگ الهی را اثبات فرمود. (طبرسی، ۱۴۲۲ق: ۴۱۴ ـ ۴۱۸)

در مناظره امام با هربذ اکبر (بزرگ زرتشتیان)، امام نبوت پیامبرانی را که پس از زرتشت آمده‏اند، اثبات کردند. امام خطاب به هربذ فرمودند: «دلیل تو بر پیامبری زرتشت چیست؟ هربذ گفت: چیزهایی که آورده و ما از طریق اخبار گذشتگان آن را می‏فهمیم. امام فرمودند: تمام امت‌های پیامبران گذشته نیز از طریق اخبار به آنان رسیده است، مثل دین عیسی، موسی و محمد صلی الله علیه و آله ، پس دلیل شما بی‌اساس است». (همان، ۴۱۸ ـ ۴۱۹)

امام، در مناظره با یکی از زنادقه خداوند را برای او اثبات می‏کنند. در این مناظره امام پرسش از چگونگی و مکان خداوند را بدون سبب دانسته‏اند و می‏افزایند که خداوند قبل از ایجاد جا و مکان و کیفیت، وجود داشته است و محتاج جا و مکان نیست. (محبی­پور، ۱۳۸۸: ۱۲۷)

همچنین برخی محققان پرسش‌هایی را که درباره تناسخ در مَرو مطرح شده است، مبتنی بر این می‏دانند که امام با بوداییان نیز مناظراتی داشته‏اند. (علوی، ۱۳۷۹: ۶۰) برای مثال، گزارشی از پرسش مأمون از امام رضا علیه السلام درباره تناسخ آمده است که امام در پاسخ فرمودند: هرکس قائل به تناسخ باشد، به خداوند بزرگ کافر شده و بهشت و جهنم را تکذیب کرده است. (صدوق، ۱۳۷۲: ج۲: ۴۸۴ ـ ۴۸۵)

 سوم. مناظره با دانشمندان فرق مختلف

در زمان امام رضا علیه السلام ، فرق و مذاهب گوناگونی فعالیت داشتند. از دیرباز خراسان پایگاه انواع فرقه‏ها بود که به مناظره با امام رضا علیه السلام می‏پرداختند. امام رضا علیه السلام با معتزله و زیدیه که در شمار اهل اعتزال بودند، به مناظره می‏پرداختند، (مناظراتی مانند رجعت و عصمت امامان)، همچنین اهل حدیث، جبریون، مفوّضه، صوفیه، واقفیه، منکران امامت، مناظراتی با امام داشتند. این مناظرات و مباحث امام با کسانی روی می‏داد که هر کدام ادعای خاصی داشتند، از جمله عمران صابی، بزرگ‌ترین متکلم که درباره‏اش گفته شده است: «کان واحداً من المتکلمین» (موحد ابطحی اصفهانی، ۱۳۶۵: ۲۲۸) و علی بن محمد جهم که از دشمنان سرسخت اهل بیت علیهم السلام بود. (محبی پور، ۱۳۸۸: ۱۲۸)

امام رضا علیه السلام در این مناظرات با بهره‌مندی از براهین مختلف به دفاع از مذهب تشیع و حریم امامت و ولایت می‏پرداختند و ضمن اثبات امامت خود برای مردم، با گروه‏های انحرافی و فرقه‏های ضالّه نیز به مبارزه علمی می‏پرداختند.

منابع مناظرات: یکی از نکات مهم درباره منابع مناظرات امام این است که این مناظره‏ها را شیخ صدوق در کتاب شریف عیون أخبار الرضا علیه السلام نقل کرده است و لذا از اعتبار ویژه‏ای برخوردار است. دلیل این اعتبار نیز واضح است، از طرفی شیخ صدوق رحمه الله از بزرگان حدیثی شیعه و از محدثان به نام مکتب اهل بیت علیهم السلام و مؤلف یکی از کتاب‌های اربعه شیعه است، و از دیگر سو، ایشان از نظر زمانی به زمان امام رضا علیه السلام بسیار نزدیک بوده و روایات را با واسطه کمتری روایت کرده‏اند.

ناگفته نماند که افزون بر کتاب شریف عیون اخبار الرضا علیه السلام ، در برخی از کتاب‌های تاریخی نیز به برخی از مناظرات در دربار مأمون اشاره شده است. برای نمونه در الأخبار الطوال درباره مأمون نقل شده است: «در خلافتش، مجالس مناظره میان ادیان و مذاهب برگزار کرد». (دینوری، ۱۳۶۸: ۴۰۱)

در مروج‏الذهب از یحیی بن أکثم نقل شده است: مأمون در روزهای سه‏شنبه برای مناظره در فقه جلوس می‏کرد. هنگامی که فقها و مناظره‏کنندگان از سایر مذاهب و فرق حاضر می‏شدند، داخل حجره مفروشی می‏رفتند و با ایشان به بهترین شکل مناظره می‏کرد». (مسعودی، ۱۴۰۹ق، ج‏۳: ۴۳۲)

در کتاب البلدان گزارشی طولانی از مناظره میان اهل کوفه و بصره نزد مأمون ذکر شده است. (ابن‌الفقیه، ۱۴۱۶ق: ۲۴۰ ـ ۲۵۹) ذهبی (۷۴۸ق) نیز در بیان وقایع سال ۲۰۹ هجری نوشته است: «مأمون در این سال اهل کلام را به دربار نزدیک می‏کرد و آنها را به مناظره در حضور خویش امر می‏کرد.» (ذهبی، ۱۴۱۳ق، ج‏۱۴: ۲۵) البته صاحبان کتاب‌های تاریخ و سیره به متن مناظرات امام رضا علیه السلام در دربار مأمون با متکلمان، فقها و علمای فرق و مذاهب گوناگون هیچ اشاره‏ای نکرده‏اند. شاید به این دلیل باشد که تواریخ معروف و دسته اول غالباً در زمان حکومت عباسیان نگارش یافته و از آنجا که سرآمد و پیروز آن مناظرات امام رضا علیه السلام بوده است و این امر شایستگی آن حضرت به خلافت و رسوایی مأمون و دربار وی را به دنبال داشت، بی‌تردید انعکاس آن و ثبت آن متناسب با مصالح حکومت عباسی نباشد. این در حالی است که تواریخی همچون تاریخ یعقوبی، طبری، مسعودی و نیز برخی دیگر از صاحبان کتب مقدم درباره تاریخ خلفا به عصر امام رضا علیه السلام بسیار نزدیک بوده‏اند و می‏توانستند با یک یا دو واسطه آن مناظرات را به خوبی نقل کنند، ولی چنین نکردند. همان مورخان، در ذکر وقایع مربوط به قیام امام حسین علیه السلام و عاشورای سال ۶۱ هجری قمری به نحو بسیار بی‌نظیری جزییات وقایع آن دوران و نیز سخنان و احتجاجات ایشان و اصحاب ایشان را نقل کرده­اند، حتی تعداد تیرها و نیزه‏هایی را که به حضرت و اصحاب ایشان اصابت کرده بود، ذکر کرده‏اند و حال آنکه فاصله زمانی ایشان تا سال ۶۱ هجری نسبت به فاصله زمانی ایشان تا سال ۲۰۱ هجری قابل توجه است.

البته امام رضا علیه السلام افزون بر مناظرات، احتجاجات گوناگونی با افراد گوناگون داشته، مانند روایت مشهوری که عبدالعزیز بن مسلم از امام رضا علیه السلام در مسجد مرو درباره امامت و اوصاف امام نقل کرده است. (کلینی، ۱۴۰۷ق: ج۱: ۱۹۸ ـ ۲۰۳؛ نعمانی، ۱۳۹۷: ۲۱۶ ـ ۲۲۴؛ ابن بابویه، ۱۳۷۲: ج۱: ۲۱۶ ـ ۲۲۲؛ ابن بابویه، ۱۳۹۵: ج۲: ۶۷۵ ـ ۶۸۱؛ ابن بابویه، ۱۳۷۶: ۶۷۴ ـ ۶۸۰؛ ابن بابویه، ۱۴۰۳ق: ۹۶ ـ ۱۰۱؛ ابن شعبه حرانی، ۱۴۰۴ق: ۴۴۲ ـ ۴۳۶) و نیز روایتی که شیخ مفید در احتجاج امام رضا علیه السلام با مأمون درباره آیه مباهله نقل کرده است. (مفید، ۱۴۱۳ق: ۳۸) و نیز احتجاج حضرت در برابر ابوقره المحدث صاحب شبرمه در محضر حضرت درباره توحید. (طبرسی، ۱۴۰۳ق: ج۲: ۴۰۵)

 بهره‏ گیری مطلوب از ظرفیت رسانه ‏ای مناظرات (کارکردها و پی‌آمدها)

مناظرات حضرت رضا علیه السلام پی‌آمدها و کارکردهای رسانه­ای بسیاری داشته که در نوع خودش بی‌نظیر بوده و تأثیرات فراوانی از خود برجای گذاشته است. در ادامه به برخی از این پی‌آمدها و کارکردها اشاره می‏شود:

کارکرد آموزشی: منظور از کارکرد آموزشی، ارتقای سطح دانش و بینش مخاطبان رسانه است. یکی از کارکردهای رسانه‏ها، آموزشی بودن آنهاست، به هر میزان که یک رسانه در جهت اهداف مورد نظر خود به مخاطبان آموزش بدهد و فضاهای آموزشی را برای آنان فراهم آورد، آن رسانه برتری خود را بر دیگر رسانه‏ها به اثبات رسانده است. مناظرات حضرت رضا علیه السلام از این کارکرد سرشار بود؛ زیرا با بیان مسائل علمی و رفع ابهامات مطرح شده، میزان آگاهی مخاطبان و مردم به مسائل علمی افزایش می‏یافت. در این مناظرات حضرت رضا علیه السلام با پاسخ‌گویی به پرسش‌های و شبهه‏های مطرح شده، هم معارف الهی فراوانی را برای مخاطبان خود ارائه دادند و هم از این راه، زمینه‏های پژوهشی و علمی فراوانی را برای نسل‌های بعدی و آیندگان فراهم آوردند، به گونه‌ای که پس از گذشت سال‌ها، هنوز جامعه علمی به بررسی و تحلیل این مناظرات برای رفع تشنگی‌های علمی خود نیازمند است. این کارکرد مناظرات بر عموم و مخاطبان بسیار پررنگ و اثرگذار بود، به گونه‌ای که همه مناظره‏کنندگان با امام، به علم حضرت اذعان داشتند و به شکست خودشان اعتراف کردند، حتی فراتر از این چیزی نگذشت که امام رضا علیه السلام به عالم آل محمد صلی الله علیه و آله ملقب گشتند.

کارکرد آگاه‏سازی:

یکی دیگر از کارکردهای رسانه‏ها، آگاه‏سازی مخاطبان است. رسانه افزون بر انتشار اخبار و مسائل، باید برای آگاه‏سازی مردم و مخاطبان به آگاه‏سازی نیز در این موارد بپردازند. برای مثال، با تحلیل‌های مختلف و حقیقی، اخبار را بیان کنند تا مخاطب در دریافت پیام و خبر دچار حیرت یا اشتباه نشده، مسیر درست را بپیماید. یکی دیگر از کارکردهای رسانه‏ای مناظرات حضرت رضا علیه السلام ، آگاه‏سازی نسبت به واقعیت بود. البته جنبه‌های آگاه‏سازی در مناظرات حضرت رضا علیه السلام متفاوت است که به برخی از آنان اشاره می‌شود. یکی از پی‌آمدهای پیروزی امام رضا علیه السلام در این مناظرات پی بردن به علم بی‌نظیر و عالی آن حضرت بود و این امر به قدری اهمیت داشت که به تصریح اباصلت هروی مردم می‏گفتند: به خدا سوگند او به خلافت از مأمون شایسته‌تر و اولی‌ است. ‏ (ابن‌بابویه، ۱۳۷۲، ج‏۲: ۲۳۹)

حضرت رضا علیه السلام در این مناظرات مردم را از میزان علم و آگاهی و تسلط خودشان بر مسائل مختلف آگاه ساخته و امامت خویش را برای همگان به اثبات رسانیده و شایستگی خودشان را نسبت به تدبیر امور و خلافت نشان دادند. جنبه دیگر آگاه‏سازی مناظرات حضرت رضا علیه السلام به عنوان یک رسانه، این بود که امام در این جلسات، روح آزادمنشی اسلام و سماحت و وسعت نظر در بحث را به همگان نشان دادند و ثابت کردند که بر خلاف گفته بدخواهان و دروغ‌پردازان، اسلام با زور سرنیزه و شمشیر به مردم جهان تحمیل نشده و پیشوای بزرگ اسلامی به مخالفان اجازه می‏دهد هر گونه ایراد و اشکالی که دارند، بدون ترس و واهمه مطرح سازند، هر چند بر محور نفی توحید و الوهیت دور بزند (مکارم شیرازی، ۱۴۰۴ق: ۲۴) و بالاخره بُعد دیگر آگاه‏سازی مناظرات حضرت این بود که بین اسلام واقعی و آنچه خلفای «مدعی» و «مدافع» آن بودند، تفکیک ایجاد شده و عدم حقانیت اسلامی که خلفایی مانند مأمون ادعای آن را داشتند، بر ملا شد. (همان، ۲۹)

کارکرد تبلیغی:

کارکرد تبلیغی یکی دیگر از کارکردهای رسانه است. رسانه‏ای که در جهت اهداف مورد نظر خود بتواند به تبلیغ اصول و مبانی خود بپردازد و آنها را تقویت کند، رسانه‏ای مطلوب و مورد قبول است. کارکرد دیگر مناظرات حضرت رضا علیه السلام ، کارکرد تبلیغی آن است. گفتنی است که مناظرات از نظر پاسداری از حریم اسلام، و تبلیغ مذهب بر حقّ تشیع بسیار مؤثر واقع شده است، به گونه‌ای که برخی از افراد حاضر در جلسه و حتی دیگر افراد، به حقانیت اسلام پی می‌برند و آن را می‏پذیرفتند. مانند عمران صابی که پس از مناظره با حضرت رضا علیه السلام ، مسلمان شد و پس از آن به تبلیغ دین مبین اسلام و مذهب تشیع پرداخت. در آن روز وسایل ارتباط جمعی مثل امروزه گسترده نبود، ولی امام از جلسات مناظره دربار مأمون به عنوان یکی از اثرگذارترین وسایل ارتباط جمعی آن روز بهره کافی گرفت. (مکارم شیرازی، ۱۴۰۶: ۴۸۶)

از سویی، مناظرات در مَرو فقط علمی نبود، بلکه با مسائل سیاسی، به ویژه حکومت پیوند می‏خورد و هدف برگزارکنندگان، بهره‏گیری سیاسی بود. در این مناظرات، تبلیغات به اندازه‌ای بود که در صورت شکست امام، نه تنها امام و مکتب تشیع شکست می‏خورد، بلکه بهانه خوبی برای سرکوبی نهضت‌های انقلابی تشیع فراهم می‏شد، اما امام با بهره‏گیری حداکثری از این ظرفیت، نه تنها تهدید دشمن را خنثی نمود، بلکه از آن یک فرصت ساخت که به وسیله آن پیام اسلام را به گوش جهانیان رسانید و حقانیت و برتری دین مبین اسلام را به اثبات کرد. در عصر امامان گذشته و نیز دوره اول زندگانی امام افرادی که شکست می‏خوردند، به شکست خود اعتراف نمی‏کردند، اما در مناظرات مَرو کسانی که شکست می‏خوردند، به شکست خود اعتراف می‏کردند. علاوه بر این، مناظرات مَرو با نظارت و داوری خاصی صورت می‏گرفت و ادیان دیگر می‏دانستند که اسلام، دین برتر است. (مرتضوی، ۱۳۷۵: ۲۰۹ ـ ۲۱۱)

کارکرد تبلیغی مناظرات امام رضا علیه السلام یکی از مهم‌ترین کارکردهای مناظرات به شمار می‏رود؛ زیرا رهبران ادیان، مدعی برتری آیین خود بودند و هر کدام برای شکست امام آمده بودند. شکست آنان به وسیله امام، پیروزی بزرگی برای اسلام و مسلمانان بود و به پیروان آنان ثابت شد که با وجود اسلام هیچ آیینی قابل پیروزی نیست. عمران صابی، متکلم بزرگ زمان امام که ادعا داشت کسی نتوانسته است در مناظره او را شکست دهد، بعد از مناظره با امام رضا مسلمان شد (صدوق، ۱۳۷۲: ۳۸۵) و حضرت هم او را مأمور گردآوری وجوه شرعیه در بلخ کرد. (ارگانی بهبهانی حائری، ۱۳۹۰: ۱۳۰) او به عنوان مبلّغ دین اسلام و مذهب تشیع به فعالیت پرداخت و پس از آن با افراد مختلفی به مناظره پرداخته و آنها را به حقانیتی که خود دریافته بود، رهنمون می‏شد. امام در این جلسات، از مخالفان سرسخت اسلام دوستانی وفادار و علاقه‏مند ساخت تا از حریم مقدس اسلام در برابر هجوم افکار ضد اسلامی دفاع کنند. (مکارم شیرازی، ۱۴۰۴ق: ۲۵)

رأس الجالوت نیز خطاب به امام رضا علیه السلام فرمود: «به خدا قسم ای پسر محمد، اگر ریاستی که بر تمام یهود پیدا کرده‏ام مانع نمی‏شد، دستور تو را پیروی می‏کردم. به خدایی که تورات را بر موسی و زبور را بر داوود نازل کرده، کسی را ندیده‏ام تورات و انجیل را بهتر از تو تلاوت و بهتر و شیرین‌تر از تو تفسیر کند». (مجلسی، ۱۳۸۵: ۷۷ ـ ۷۸)

جاثلیق، رهبر مسیحیان، پس از مناظره با امام گفت: «به حق مسیح، گمان نمی‏کردم در میان مسلمانان کسی مثل تو باشد» (صدوق، ۱۳۷۲: ۳۶۳) این نکات به اهمیت و نشانه وجود کارکرد تبلیغی مناظرات حضرت رضا علیه السلام اشاره دارد.

امام رضا علیه السلام در این مناظرات توانست باورهای صحیح اسلام و مذهب تشیع را به همگان اعلام و همه را به پذیرش آن دعوت کند. در این کارکرد امام رضا علیه السلام با بیان عقاید صحیح اسلامی، عقاید انحرافی و ضد اسلامی را محکوم و پاسخ‌های محکمی به آنها ارائه کردند. امام رسالت بزرگ خویش را با استفاده از مناظرات که در نوع خودش بی‌نظیر بود و اخبارش در سراسر کشور اسلامی پخش می‏شد، برای کور کردن خطوط انحرافی ضد اسلام، که همراه با نقل علوم و دانش‌های بیگانگان در محیط اسلام وارد شده بود، انجام می‏داد. (مکارم شیرازی، ۱۴۰۴ق: ۲۴)

 کارکردهای سیاسی مناظرات امام رضا علیه السلام

پس از بیان چندی از کارکردهای رسانه‏ای مناظرات حضرت رضا علیه السلام ، در این بخش و به طور ویژه به مهم‌ترین کارکردها و پی‌آمدهای سیاسی مناظرات حضرت رضا علیه السلام ، در قالب چند نکته خواهیم پرداخت. چنان که قبلاً نیز اشاره شد، یکی از اهداف مهم مأمون از برگزاری مناظرات، شکست امام و در پی آن سرکوب نهضت تشیع بود که امام رضا علیه السلام با تدبیری الهی، تمام این اهداف شوم مأمون را شناسایی و واکنش متناسب با آن را طراحی کردند و به انجام رسانیدند.

نخستین نکته‏ای که در بُعد سیاسی مناظرات حضرت رضا علیه السلام به آن اشاره می‏کنیم، بهره‌مندی حداکثری از ظرفیت مناظرات به وسیله امام است، در وضعیتی که به دلیل جاذبه دربار خلافت (بیم و ترسی که مردم داشتند، از یک سو، و جوایز کلان مأمون، از سوی دیگر، معروف‌ترین و فعال‌ترین دانشمندان اهل خلاف به آنجا راه یافتند و جلسات مناظره‏ای را که با هیچ قیمت امکان تشکیل آن در خارج از دربار نبود، تشکیل شد و به امام برای ادای رسالت بزرگ خویش و نشر علوم اسلامی و بستن راه بر مخالفان، در آن وضعیت حساس تاریخ اسلام مجال بسیار مناسبی داد، که این یکی از بزرگ‌ترین آثار غیرمنتظره ولایت‌عهدی تحمیلی مأمون بر امام بود. (همان: ۲۸) در حقیقت امام رضا علیه السلام از تهدیدی که مأمون در فضای سیاسی برای ایشان در نظر گرفته بود، فرصتی بی‌بدیل ساختند و در این مناظرات با غلبه بر همه مدعیان تمام تهدیدات مأمون را خنثی کردند.

نکته دیگر درباره مناظرات حضرت رضا علیه السلام این است که حضرت رضا علیه السلام با بهره‌مندی از فضای مناظرات، حقانیت خود را رسانه‏ای کردند. آنچه مشخص است، یکی از راه‏های انتشار اخبار و مسائل، رسانه‏ای کردن آنهاست. امام با استفاده از فضای مناظرات، عقاید اسلام و مذهب تشیع را رسانه‏ای کردند و به گوش همه رسانیدند. این در حالی است که یکی از اهداف مأمون از دعوت امام به مرو، دور کردن حضرت رضا علیه السلام از مردم و کنترل روابط ایشان و دسترسی نداشتن به ایشان یا دسترسی مشکل بود، اما امام رضا علیه السلام با بهره‏گیری خوب و مطلوب از فضای رسانه‏ای مناظرات، این هدف مأمون را ضایع ساختند و ضمن رسانیدن پیام خود به همگان، مقام والای اهل بیت علیهم السلام و سرّ وجود امامت و خلافت بر حق پیامبر در این دودمان را آشکار گردانیدند، به ویژه ایرانیان که از دور مطالبی را شنیده و نادیده عاشق شده بودند، از نزدیک دیدند و پیمان مودت و ارادت خویش را راسخ‌تر ساختند و این امر ضربات سنگین‌تری بر پایه‏های حکومت عباسیان وارد ساخت. (همان، ۲۸)

جالب است که در آن روز وسایل ارتباط جمعی مانند امروز گسترده نبود، ولی امام از جلسات مناظره دربار مأمون به عنوان یکی از اثرگذارترین وسایل ارتباط جمعی آن روز بهره کافی گرفت؛ چرا که اخبار این جلسات به دلیل وضعیت خاص حاکم بر آن در سراسر کشورهای اسلامی پخش می‏شد و از این راه، نه تنها توطئه‏های تخریبی مأمون را خنثی کرد و او را ناکام گذاشت، بلکه جامعه اسلامی آن روز را که در شرایط بسیار حساسی از نظر فکری و فرهنگی به سر می‏برد، از انحراف رهایی بخشید. (همان، ۳۳) در حقیقت امام با استفاده از تریبون مناظرات، داعیه امامت شیعه را در بین طیف گسترده‏ای از مردم جهان مطرح ساختند و تقیه را کنار گذاشتند و این ندای حقانیت امام به سرعت در همه جا پیچید.

نکته دیگر در کارکرد رسانه‏ای مناظرات حضرت رضا علیه السلام این بود که این مناظرات در تغییر باورهای مخاطبان بسیار اثرگذار بود. یکی از اهداف مأمون در پی‌ریزی مناظرات این بود که امام را شخصی ساده و دور از معارف و مباحث علمی معرفی کند که فقط مقداری به مباحث فقهی آشنایی دارد و از دیگر علوم چیزی نمی‏داند. در همین راستا، از بزرگان گروه‏های مختلف می‏خواست تا با امام به مناظره بنشینند. همان‌طور که در کتاب شریف عیون اخبار الرضا علیه السلام آمده، پیش از مناظرات حضرت رضا علیه السلام خطاب به حسن بن محمد نوفلی که در محضر امام بود، می‏فرمایند که مأمون از این کار خود پشیمان خواهد شد، زمانی که ببیند با اهل تورات به وسیله توراتشان و با اهل انجیل به وسیله انجیلشان و با اهل زبور با زبورشان، احتجاج می‏کنم. به هر حال مأمون در پی این بود که نظر و باور مردم را نسبت به امام رضا علیه السلام این­گونه تغییر دهد، اما امام رضا علیه السلام با استفاده از فضای مناظرات این باور نادرست را تغییر و به همگان نشان دادند که به لطف الهی، اعلم تمام انسان‌های روی کره خاکی هستند و کسی نیست که بتواند از ایشان درباره مباحث علمی سؤال کند و ایشان از پاسخ باز بمانند.

بدیهی است، با تدبیر الهی امام، همه نقشه‏ها و برنامه‏های مأمون با شکست روبه‌رو شد و مناظراتی که قرار بود به شکست جبهه تشیع بینجامد، گویا به رسانه‏ای تبدیل شد که معارف ناب رضوی را بیان می­کند. اینجا بود که مأمون از کردار خود پشیمان شد و راه و رسم پیشینیانش را برای حذف امام از صحنه سیاسی در پیش گرفت و کم‌کم زمزمه‏های قتل حضرت رضا علیه السلام مطرح گشت. این در حالی است که اگر مأمون در مناظرات پیروز می‏شد و به اهداف خود می‏رسید، دیگر به ترور امام نیازی نمی­دید و به خیال خودش با شکست امام، به تخریب مقام ولایت و امامت می‏پرداخت و بدین‌ وسیله جایگاه خودش را در حکومت تقویت می‏کرد، اما چون به هیچ یک از این اهداف نرسیده بود، چهره واقعی‌اش نمایان شد و گرگ­صفتانه در پی به شهادت رسانیدن حضرت رضا علیه السلام درآمد. «بدیهی است قتل امام هشتم علیه السلام پس از چنان موقعیت ممتاز به آسانی میسور نبود. قرائن نشان می‌دهد که مأمون پیش از اقدام قطعی خود برای به شهادت رساندن امام به کارهای دیگری دست زده است که شاید بتواند این آخرین علاج را آسا‌ن‌تر به کار برد، شایعه‏پراکنی و نقل سخنان دروغ از قول امام از جمله این تدابیر است، به گمان زیاد اینکه ناگهان در مرو شایع شد که علی بن موسی علیه السلام همه مردم را بردگان خود می‌دانند، جز با دست‌اندرکاری عمال مأمون ممکن نبود». (پیام مقام معظم رهبری به نخستین کنگره‏ جهانی امام رضا علیه السلام ، دوانی، ۱۳۶۵: ۹)

فهرست منابع:

1. آشنا، حسام‌الدین. ۱۳۸۰. مقاله «مخاطب‌شناسی رسانه»، نشریه پژوهش و سنجش، شماره۲۶. ۱۹ ـ ۲۰
2. ابن أبی­زینب، محمد بن ابراهیم‏. ۱۳۹۷ق. الغیبه (للنعمانی). تهران: نشر صدوق‏.
3. ابن بابویه، محمد بن علی. ۱۳۷۸ق. عیون أخبار الرضا علیه السلام انتشارات جهان با استفاده از ترجمه: علی‌اکبر غفاری و حمیدرضا مستفید. تهران: صدوق، ۱۳۷۲ش.
4. ـــــــــــ . ۱۳۷۶. الأمالی. تهران: کتابچی‏.
5. ـــــــــــ . ۱۳۹۵ق. کمال الدین و تمام النعمه (جلد۲). تهران: اسلامیه‏.
6. ــــــــــ . ۱۴۰۳ق. معانی الأخبار. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
7. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی‏. ۱۴۰۴هـ . ق. تحف العقول‏. قم: جامعه مدرسین‏.
8. ابن‌الفقیه، ‏ابو عبدالله احمد بن‌محمد بن ‌اسحاق الهمذانی. ۱۴۱۶ق. البلدان‏. تحقیق: یوسف الهادی. بیروت: عالم الکتب
9. ارگانی بهبهانی حائری، حاج شیخ محمود. ۱۳۹۰. مناظرات امام رضا علیه السلام با علمای ادیان مختلف، برخی از اعتقادات شیعه امامیه. قم: دارالموده.
10. اشرفی، حسن و زهرا کاظم پور. ۱۳۸۶. جغرافیای سیاسی اطلاعات. ۱۳۸۶. تهران: نشر چاپار.
11. تانکارد، جیمز و سورین، ورنر. ۱۳۸۶. نظریه‌های ارتباطات. ترجمه: علیرضا دهقان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
12. جمعی از نویسندگان. ۱۳۸۵. تبلیغات و جنگ روانی. ترجمه: میرحسین رئیس زاده. تهران: فصل نو.
13. جوادی یگانه، محمدرضا و حمید عبداللهیان. دین و رسانه. تهران: طرح آینده.
14. خیری، حسن. ۱۳۸۹. دین، رسانه، ارتباطات اجتماعی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
15. دادگران، محمد. ۱۳۸۴. مبانی ارتباط جمعی. تهران: مروارید و فیروزه.
16. دارابی، جعفر بن ابی­إسحاق کشفی. ۱۳۸۱‏. تحفه الملوک.‏ به کوشش: عبد الوهاب فراتی. ‏ قم: بوستان کتاب. ‏
17. دوانی، علی. ۱۳۶۵. مجموعه آثار نخستین کنگره جهانی امام رضا علیه السلام . مشهد: کنگره جهانی امام رضا علیه السلام .
18. دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود. ۱۳۶۸. الأخبار الطوال. تحقیق: عبد المنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال، قم: منشورات الرضی.
19. ذهبی، شمس­الدین محمد بن احمد. ۱۴۱۳ق. تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام. تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری. بیروت: دار الکتاب العربی.
20. راغب اصفهانی، حسین بن محمد. ۱۳۷۴. مفردات الفاظ قرآن (جلد۴)‏. تهران: نشر مرتضوی‏.
21. راوندی، قطب الدین. ۱۴۰۹ق. الخرائج و الجرائح (جلد۱). قم: موسسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف .
22. طبرسی، احمد بن علی‏. ۱۴۰۳ق. الإحتجاج علی أهل اللجاج. مشهد: نشر مرتضی‏.
23. طریحی، فخر الدین بن محمد. ۱۳۷۵. مجمع البحرین (جلد۳). تهران: نشر مرتضوی.
24. علوی، سهراب. ۱۳۷۹. امام رضا علیه السلام در رزمگاه ادیان. قم: مسجد جمکران.
25. فیومی، احمد بن محمد. بی‌تا. المصباح المنیر. قم: دارالهجره.
26. قنوجی بخاری، ‏ صدیق بن حسن خان. ۱۴۲۰ق. أبجد العلوم‏، بیروت: دار الکتب العلمیه.
27. کریمی، سعید. ۱۳۸۲. رسانه‌ها و راه‌های تقویت مشارکت مردم در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی. قم: بوستان کتاب.
28. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏. ۱۴۰۷ق. الکافی (جلد۱). تهران: دارالکتب الإسلامیه.
29. مجلسی، محمدباقر. ۱۳۸۵. بحار الانوار الجامعه لدرراخبار ائمه الاطهار (جلد۴۹). قم: مکتبه الاسلامیه.
30. محبی پور، صغری. ۱۳۸۸. نقش امام رضا علیه السلام در حدیث شیعه. تهران: چاپ و نشر بین الملل.
31. مرتضوی، سید محمد. ۱۳۷۲. نهضت کلامی در عصر امام رضا علیه السلام . مشهد: آستان قدس رضوی.
32. مسعودی‏، أبو الحسن علی بن الحسین. ۱۴۰۹ق. مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، قم: دار الهجره.
33. معتمدنژاد، کاظم. ۱۳۸۵. وسایل ارتباط جمعی. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
34. مفید، محمد بن محمد. ۱۴۱۳ق. الفصول المختاره. قم: کنگره شیخ مفید.
35. مکارم شیرازی، ناصر. ۱۳۷۴. تفسیر نمونه (جلد‏۱۱). تهران: دارالکتب الإسلامیه.
36. مکارم شیرازی، ناصر. ۱۴۱۴ق. مناظرات تاریخی امام علی بن موسی الرضا علیه السلام با پیروان مکاتب و مذاهب دیگر. مشهد: آستان قدس رضوی، دانشگاه علوم اسلامی.
37. موحد ابطحی اصفهانی، سیدحجت. ۱۳۶۵. آشنایی با حوزه‏های علمیه در طول تاریخ. اصفهان: حوزه علمیه.
38. یاوری وثاق، مهدیه. ۱۳۹۱. نقش رسانه در آگاهی بخشی سیاسی و اجتماعی. قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما.