وصف دنیا از زوایای مختلف در دیدگاه امام علی (علیه‌ السلام)

وصف دنیا از دیدگاه امام علی (علیه‌ السلام) خواندنی است و انسان را به اندیشیدن و خردورزی وا میدارد. خداوند دنیا را برای بندگانش خلق کرده تا در آن، خدا را عبادت نموده و برای سرای آخرت از آن توشه بر دارند.

امام علی (علیه السلام) در خطبه هایی از وصف دنیا سخن گفته و آن را به گونه ای توصیف نموده که گرایش به آن باعث خسران انسان می گردد. بنابراین آنچه نکوهیده است، دلبستگی به دنیا است نه خود دنیا به همین دلیل امام علی (علیه السلام) کسی را که از دنیا بدگویی می کند مورد نکوهش خود قرار می دهد.

متن حدیث

قَالَ الامام (علیه السلام): وَ قَدْ سَمِعَ رَجُلًا یذُمُّ الدُّنْیا: أَیهَا الذَّامُّ لِلدُّنْیا الْمُغْتَرُّ بِغُرُورِهَا الْمَخْدُوعُ بِأَبَاطِیلِهَا أَ تَغْتَرُّ بِالدُّنْیا ثُمَّ تَذُمُّهَا أَنْتَ الْمُتَجَرِّمُ عَلَیهَا أَمْ هِی الْمُتَجَرِّمَهُ عَلَیکَ مَتَى اسْتَهْوَتْکَ أَمْ مَتَى غَرَّتْکَ أَ بِمَصَارِعِ آبَائِکَ مِنَ الْبِلَى أَمْ بِمَضَاجِعِ أُمَّهَاتِکَ تَحْتَ الثَّرَى.

 کَمْ عَلَّلْتَ بِکَفَّیکَ وَ کَمْ مَرَّضْتَ بِیدَیکَ تَبْتَغِی لَهُمُ الشِّفَاءَ وَ تَسْتَوْصِفُ لَهُمُ الْأَطِبَّاءَ غَدَاهَ لَا یغْنِی عَنْهُمْ دَوَاؤُکَ وَ لَا یجْدِی عَلَیهِمْ بُکَاؤُکَ لَمْ ینْفَعْ أَحَدَهُمْ إِشْفَاقُکَ وَ لَمْ تُسْعَفْ فِیهِ بِطَلِبَتِکَ وَ لَمْ تَدْفَعْ عَنْهُ بِقُوَّتِکَ وَ قَدْ مَثَّلَتْ لَکَ بِهِ الدُّنْیا نَفْسَکَ وَ بِمَصْرَعِهِ مَصْرَعَکَ.

 إِنَّ الدُّنْیا دَارُ صِدْقٍ لِمَنْ صَدَقَهَا وَ دَارُ عَافِیهٍ لِمَنْ فَهِمَ عَنْهَا وَ دَارُ غِنًى لِمَنْ تَزَوَّدَ مِنْهَا وَ دَارُ مَوْعِظَهٍ لِمَنِ اتَّعَظَ بِهَا مَسْجِدُ أَحِبَّاءِ اللَّهِ وَ مُصَلَّى مَلَائِکَهِ اللَّهِ وَ مَهْبِطُ وَحْی اللَّهِ وَ مَتْجَرُ أَوْلِیاءِ اللَّهِ.

 اکْتَسَبُوا فِیهَا الرَّحْمَهَ وَ رَبِحُوا فِیهَا الْجَنَّهَ فَمَنْ ذَا یذُمُّهَا وَ قَدْ آذَنَتْ بِبَینِهَا وَ نَادَتْ بِفِرَاقِهَا وَ نَعَتْ نَفْسَهَا وَ أَهْلَهَا فَمَثَّلَتْ لَهُمْ بِبَلَائِهَا الْبَلَاءَ وَ شَوَّقَتْهُمْ بِسُرُورِهَا إِلَى السُّرُورِ رَاحَتْ بِعَافِیهٍ.

 وَ ابْتَکَرَتْ بِفَجِیعَهٍ تَرْغِیباً وَ تَرْهِیباً وَ تَخْوِیفاً وَ تَحْذِیراً. فَذَمَّهَا رِجَالٌ غَدَاهَ النَّدَامَهِ وَ حَمِدَهَا آخَرُونَ یوْمَ الْقِیامَهِ ذَکَّرَتْهُمُ الدُّنْیا فَتَذَکَّرُوا وَ حَدَّثَتْهُمْ فَصَدَّقُوا وَ وَعَظَتْهُمْ فَاتَّعَظُوا.

وصف دنیا از نظر سزاوار نبودن نکوهیدن آن

آن حضرت شنید مردى به نکوهش‏ دنیا برخاسته، فرمود: اى کسى که دنیا را نکوهش مى ‏کنى، در حالى که به نیرنگ آن فریفته ‏اى، و به اباطیلش گول خورده ‏اى، آیا فریفته دنیایى و آن را مذمت مى ‏نمایى؟! تو بر گردن دنیا گناه بار مى ‏کنى یا دنیا بر گردن تو؟ چه زمان دنیا تو را سرگردان کرد یا چه وقتى فریبت داد؟ آیا به جایگاهى که پدرانت افتادند و پوسیدند تو را فریفت؟ یا به خوابگاه مادرانت در زیر خاک؟

چه اندازه به دستهایت به رفع بیمارى اقدام کردى! و چه بیمارانى را که مراقبت نمودى! شفاى آنان را خواهان شدى، و از طبیبان تدبیر علاج آنان را درخواست کردى، ولى بامدادان دارویت به آنان بهبودى نمى‏ داد، و گریه‏ ات به آنان سودى نمى ‏بخشید، ترس تو براى احدى از آنان نفع نداشت، و درباره او آنچه را خواهانش بودى به آن نرسیدى، و مرگ را به نیرویت از او دفع نکردى. دنیا با وضعى که براى او پیش آورد وضع تو را هم روشن ساخت، و با قربانگاه او قربانگاه تو را نمایاند.

وصف دنیا به خانه راستی

همانا دنیا سراى راستى است براى کسى که با آن به راستى برخورد کند، و خانه عافیت است براى آن که آن را فهمید، و محل توانگرى است براى آن که از آن توشه گرفت، و جاى پند است براى کسى که با آن پند گیرد. مسجد محبان خدا، و جایگاه نماز فرشتگان، و محل فرود آمدن وحى، و تجارت خانه اولیاء خداست، که در آن کسب رحمت کردند، و بهشت را سود بردند.

پس چه کسى دنیا را نکوهش مى ‏کند در صورتى که دنیا جدایی اش را اعلام کرده، و فراقش را فریاد زده، و مرگ خود و اهلش را خبر داده، با بلاى خود براى مردم از بلاى آخرت نمونه ساخت  و آنان را به شادى خود تشویق به شادى آخرت کرد. شب را به سلامت گذراند، و بامداد با بلایى سخت خود را نشان داد، تا تشویق کند و بترساند و بیم دهد و بر حذر دارد.

مردمى آن را در صبحگاه پشیمانى نکوهش کنند، و دیگران روز قیامت آن را بستایند. همانان که دنیا تذکرشان داد متذکر شدند، و با آنان سخن گفت او را تصدیق کردند، و پندشان داد پندش را پذیرفتند.^[۱]

امام علی (علیه السلام) در وصف دنیا کلمات زیادی دارد. در اینجا فقط به ترجمه برخی از این احادیث بسنده می شود:

وصف دنیا از حیث نعمت های آن

امام علی (علیه السلام) در وصف دنیا در بعد شیرنی و فنا پذیری آن می فرماید: خدا را سپاس که رحمتش را جاى نومیدى نیست، و نعمتش فراگیر است، به آمرزشش یاس راه ندارد، و در بندگیش عار و ننگ نمى ‏باشد. خدایى که رحمتش زایل نمى ‏گردد، و نعمتش مفقود نمى‏ شود.

دنیا خانه‏ اى است که فنا بر آن مقدر شده، و بر اهلش کوچیدن حتم گشته، در کام ها شیرین، و در نظرها سبز و خرم است، به سوى خواهانش شتابان مى ‏آید، و در دل نظر کننده ‏اش عشق خود را جا مى‏ کند.

از این دنیا با بهترین توشه‏ اى که فراهم نموده‏ اید کوچ کنید، و فوق اندازه کفاف در آن نخواهید، و بیش از آنچه براى زندگى لازم است از آن نطلبید.[۲]

وصف دنیا به خانه ابتلا و امتحان

امام علی (علیه‌ السلام) در وصف دنیا برای افراد مختلف فرموده است: دنیا خانه ‏اى است که کسى از آن سالم نمانده مگر با اعمال پاکى که در آن انجام دهد، و به چیزى که مخصوص به دنیاست نجات پیدا نشود. مردم به دنیا از باب امتحان مبتلا شده ‏اند، آنچه را از این دنیا برای دنیا برداشته‏ اند از دستشان برود، و در قیامت نسبت به آن باز خواست شوند، و آنچه از دنیا براى آخرت گرفته ‏اند بر آن وارد مى ‏شوند و در آن اقامت مى ‏کنند.

دنیا در دید خردمندان همانند سایه در حال برگشت است، به وقتى که آن را در حال گسترش مى‏ بینى جمع مى ‏شود، و وقتى که رو به افزایش مى‏ نگرى رو به کاهش مى ‏رود.[۳]

وصف دنیا از جهات مختلف

وصف دنیا در کلام امام علی (علیه‌ السلام) به گونه های مختلفی بیان گردیده است. در یکی از خطبه های آن حضرت به فریفتن دنیا وگوارا نبودن آن برای بندگان خاص خداوند اشاره شده است. آن حضرت فرموده است:

وصف دنیا بر اساس فریفتن آن

شما را از دنیا مى ‏ترسانم که منزل کوچ است نه جاى اقامت. به امور فریبنده خود را آراسته، و با آرایشش به فریفتن برخاسته. سرایى است که نزد پروردگارش بى ‏مقدار است، حلالش را به حرام، و خیرش را به شر، و حیاتش را به مرگ، و شیرینش را به تلخى در آمیخته.

وصف دنیا بر اساس گوارا نبودن آن برای دوستان خدا

خداوند آن را براى دوستانش خالص و گوارا نکرده، و از پرداخت آن به دشمنانش مضایقه ننموده است. خوبى‏ اش اندک، شرش حاضر، گرد آمده‏ اش فانى شونده، دولتش در معرض ربوده شدن، و آبادش در معرض خراب شدن است. چه خیرى است در سرایى که مانند خراب شدن ساختمان خراب مى ‏گردد؟ و عمرى که چون تمام شدن توشه در آن خانه به پایان مى ‏رسد؟ و مدتى که چون تمام شدن راه به آخر خواهد رسید؟!

وصف دنیا برای زاهدان در آن

واجبات خدا را از خواسته ‏هاى خود قرار دهید، و در اداى حقش و خواسته ‏هایش از او بخواهید شما را یارى دهد، و دعوت مرگ را به گوش هاى خود بشنوانید پیش از آنکه شما را دعوت کنند.

زاهدان در دنیا دلشان مى ‏گرید گرچه به ظاهر بخندند، و اندوهشان شدید است گرچه شاد باشند، و خشمشان بر خود زیاد است گرچه در میان مردم به خاطر آنچه از آن بهره‏ مندند مورد غبطه ‏اند.

وصف دنیا برای دنیا دوستان

یاد مرگ از دلتان پنهان شده، و آرزوهاى دروغ نزد شما حاضر گشته، از این رو دنیا بیش از آخرت مالک شما شده و متاع فعلى دنیا شما را از توجه به متاع آخرت باز داشته است. شما بر مبناى دین خدا برادر هستید، چیزى جز آلودگى درون ها، و بدى نیت‏ ها شما را از هم جدا نکرده، به این لحاظ یکدیگر را یارى نمى ‏دهید، و خیرخواهى نمى ‏کنید، و به هم بذل و بخشش ندارید و با یکدیگر دوستى نمى‏ کنید.

شما را چه شده که به اندکى از دنیا که به دست مى‏ آورید شاد مى ‏شوید، و به بسیارى از آخرت که از دست مى‏ دهید غصه ‏دار نمى ‏گردید؟! چون اندکى از دنیا از دستتان برود شما را پریشان مى ‏کند، تا جایى که آثار پریشانى در چهره شما آشکار مى ‏گردد و در برابر آنچه از دستتان رفته بی تابى مى ‏کنید، و گویى دنیا جاى اقامت همیشگى شماست، و گویى متاع آن براى شما دائمى است!

چیزى شما را از گفتن عیب برادر خود به صورت رویاروى باز نمى ‏دارد جز ترس از اینکه او هم به مانند آن عیب را براى شما بگوید. در ترک آخرت و محبت به دنیا با هم خالصانه دوستى مى‏ ورزید، و دین هر یک از شما بازیچه زبان اوست. به کسى مى ‏مانید که کارش را انجام داده، و خشنودى مولاى خود را به دست آورده است!^[۴]

نتیجه گیری

در این احادیث توصیف دنیا از زوایای گوناگون بیان گردیده و  به ما می آموزاند که دنیا را نباید نکوهش کرد؛ زیرا دنیا و جهان محل عبادت خدا که اگر انسان بخواهد در همین دنیا به کمال و رشد می رسد و مورد آزمایش خدا قرار می گیرد. دنیا محل انجام کارهای خیر و خدمت رسانی به دیگران است. دنیا جایگاه محبت به خدا و اولیای اوست . زندگی در دنیا اگر بر طبق موازین و معیار های الهی باشد بسیار زیبا و خوش آیند است. اما آنچه در خور نکوهش است دلبستگی به دنیا است و کسانی در این دنیا رنج می برند که برای دنیا کار می کنند و دنیا را از دنیا می خواهند.

گردآوری: حمیدالله رفیعی

پی نوشت ها

[۱] . ترجمه نهج البلاغه، ص۳۳۷

[۲] . ترجمه نهج البلاغه، ص۳۸.

[۳] . ترجمه نهج البلاغه، ص ۴۵.

[۴] . ترجمه نهج البلاغه،  ص۹۸ -۹۹.

منبع: سید رضی، ترجمه نهج البلاغه،ترجمه حسین انصاریان، قم، دارالعرفان،چ۱، ۱۳۸۸ش.