یکی از فضائل برجسته امام رضا (ع) عبادت های طولانی و زیاد آن حضرت می باشد و در این راستا، حکایت های بسیاری از عبادات امام رضا (ع) نقل شده است. همچنین آن حضرت توصیه های بسیاری در باب عبادات برای پیروان خود بیان فرموده است. در ادامه به برخی از عبادات امام رضا (ع) و توصیه های ایشان در این باره اشاره می کنیم.
عبادات امام رضا (ع) نشانه امامت
یکی از نشانه های جایگاه امامت از دیدگاه امام رضا (ع)، کثرت عبادت است. از حضرت رضا (ع) نقل شده است که در مقام معرفی امام فرمود: «لِلْإِمَامِ عَلاَمَاتٌ یَکُونُ … أَعْبَدَ اَلنَّاسِ؛[۱] برای امام، نشانه هایی است از جمله این که امام عابدترین فرد در میان مردم است.»
کثرت عبادات امام رضا (ع)، نشانه ای روشن از امامت و ولایت ایشان به شمار می رود. نقل های مختلفی در تاریخ از این ویژگی امام هشتم (ع) پرده می بردارد. به عنوان نمونه رجاء بن ضحاک مأمور آوردن امام رضا (ع) از مدینه به خراسان، ضمن بیان مشروحی از عبادات امام رضا (ع) در مسیر راه می گوید:
«به خدا سوگند! کسى را از او پرهیزکارتر و کسى را که بیشتر از او در تمام اوقاتش ذکر خدا گوید و کسی که بیشتر از او از خدا خوف داشته باشد، ندیدم.»[۲]
این نقل تاریخی نشان می دهد که عبادات امام رضا (ع) به اندازه ای فراوان و قابل توجه بود که حتی دشمنان ایشان و کسی که از طرف مأمون، مأمور نظارت بر آن حضرت بود نیز لب به اعتراف گشوده و شگفتی خود از کثرت عبادات امام رضا (ع) را بیان می کند.
عدم شریک در عبادت
یکی از نکات جالب پیرامون عبادات امام رضا (ع) کمک نگرفتن از دیگران در انجام عبادت است. حسن بن علی الوَشّاء از اصحاب امام رضا (ع) می گوید: خدمت حضرت رضا (ع) رسیدم، نزد حضرت ظرف آبی بود که می خواستند با آن وضو بگیرند، من نزدیک رفتم تا آب روی دست حضرت بریزم، امام اجازه نداد و فرمود: دست نگه دار ای حسن! عرض کردم: چرا مرا نهی فرمودید و نگذاشتید روی دستان شما آب بریزم؛ نخواستید که من اجر ببرم؟
حضرت فرمود: تو اجبر ببری و من نبرم؟ عرض کردم: چگونه اینطور است؟ فرمود: آیا نشنیده ای خدای عزوجل می فرماید: «فَمَنْ کَانَ یَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَ لَا یُشْرِکْ بِعِبَادَهِ رَبِّهِ أَحَدًا؛[۳] پس هر که به لقاى پروردگارش امید دارد، باید کارى شایسته انجام دهد، و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند.»
در ادامه حضرت فرمود: «وَ هَا أَنَا ذَا أَتَوَضَّأُ لِلصَّلاَهِ، وَ هِیَ اَلْعِبَادَهُ، فَأَکْرَه أَنْ یَشْرَکَنِی فِیهَا أَحَدٌ؛ من وضو می گیرم برای نماز، این وضو عبادت است، اما اکراه دارم که در آن احدی با من مشارکت کند.»[۴]
در روایت دیگری آمده است که روزی امام رضا (ع) بر مامون وارد شد، دید او وضو می گیرد و غلامش به دست او آب می ریزد، امام رضا (ع) فرمود: «لاَ تُشْرِکْ بِعِبَادَهِ رَبِّکَ أَحَداً؛ هیچ کس را در عبادت خدا شریک قرار نده!»[۵]
بنابراین یکی از نکات مهم در عبادات امام رضا (ع) که شایسته است ما نیز آن را رعایت کنیم، کمک نگرفتن از دیگران در مقدمات عبادات و اهتمام به انجام تمام آن ها توسط خودمان است.
نماز امام رضا (ع)
بدون شک بالاترین و مهم ترین جلوه در عبادات امام رضا (ع)، نماز بوده است. آن حضرت برترین عبادت را نماز می دانست و می فرمود: «إِنَّ الصَّلَاهَ أَفْضَلُ العِبَادَهِ لِلَّهِ؛[۶] همانا نماز، بهترین وسیله بندگی برای خداست.». همچنین امام هشتم (ع) بسیار به خواندن نماز شب توصیه می کرد و می فرمود:
«هر بنده مؤمنی در آخر شب بلند شود و هشت رکعت نماز و دو رکعت شفع و یک رکعت وتر بخواند و هفتاد مرتبه در دعای دست خود استغفار کند، خدا او را از عذاب قبر و عذاب جهنم پناه می دهد و عمرش را طولانی می کند و روزی اش را افزایش می دهد.»[۷]
در نظر امام، خانه هایی که در آن، شبْ هنگام نماز خوانده می شود و در نماز، قرآن تلاوت می شود، روشنی و نور به آسمان و ساکنان آسمان می دهند؛ همان طور که ستارگان آسمان برای ساکنان زمین نور افشانی می کنند.[۸]
آن حضرت در روایتی، نماز شب را مایه خشنودی و رحمت خداوند معرفی می کند: «رضوانُ اللهِ الصلواهُ بِاللَیل؛[۹] نماز شب رضوان (خشنودی) خدا را به همراه دارد.»
سیره عملی خود آن حضرت نیز نمونه کامل انجام این عبادت است. بدون شک در میان عبادات امام رضا (ع)، نماز شب جایگاه بسیاری مهمی دارد؛ چنانکه درباره آن حضرت نقل شده است که نماز شب و نماز شفع و وتر و نافله صبح را هیچ وقت ترک نمی کرد؛ حتی در مسافرت.[۱۰] شب ها کم می خوابید و بیشتر بیدار بود. بیشتر شب ها تا سحر برای عبادت بیدار می ماند.[۱۱]
رجاء بن ابی ضحاک مشاهدات خود از عبادات امام رضا (ع) در طول سفر از مدینه به مرو را چنین نقل می کند:
«هنگامی که یک سوم آخر شب می رسید، از رختخوابش برمیخاست. در حالی که به تکبیر و تسبیح و تهلیل مشغول بود و «استغفر الله» (استغفار) می گفت، مسواک می زد و وضو می گرفت و به نماز مشغول می شد. هشت رکعت نماز می خواند و در هر دو رکعت، سلام می داد. در دو رکعت اول، سوره حمد و توحید را سه مرتبه قرائت می کرد. بار دیگر بر می خاست و دو رکعت شفع را می خواند.
در هر دو رکعت، حمد را یک بار و توحید را سه بار می خواند و در رکعت دوم، بعد از قرائت و قبل از رکوع، قنوت می گرفت. بعد از اینکه سلام می داد، نماز وتر را شروع می کرد و در آن، سوره حمد را یک بار و توحید را سه بار می خواند. بعد از توحید، یک بار سوره های فلق و ناس را می خواند و قبل از رکوع، قنوت می گرفت و در قنوت خود می گفت:
«اللَّهُمَّ اهْدِنَا فِیمَنْ هَدَیْتَ وَ عَافِنَا فِیمَنْ عَافَیْتَ وَ تَوَلَّنَا فِیمَنْ تَوَلَّیْتَ وَ بَارِکْ لَنَا فِیمَا أَعْطَیْتَ وَ قِنَا شَرَّ مَا قَضَیْتَ فَإِنَّکَ تَقْضِی وَ لَا یُقْضَى عَلَیْکَ إِنَّهُ لَا یَذِلُّ مَنْ وَالَیْتَ وَ لَا یَعِزُّ مَنْ عَادَیْتَ تَبَارَکْتَ رَبَّنَا وَ تَعَالَیْت؛
پس از اینکه نمازش تمام می شد، مشغول تعقیبات می شد. وقتی که نزدیک طلوع آفتاب می شد، برمیخاست و دو رکعت نافله صبح را می خواند.»[۱۲]
ابوالحسن صائغ نیز درباره عبادات امام رضا (ع) چنین می گوید: «چند ماه پشت سر امام رضا (ع) برای نماز اقتدا کردیم، در نمازهای واجب روزانه، همواره در رکعت اول بعد از حمد سوره قدر را می خواند، و در رکعت دوم بعد از حمد سوره توحید را می خواند.»[۱۳]
در نقل دیگری در مورد عبادات امام رضا (ع) و به ویژه نماز آمده است: «چون صبح می شد [امام رضا (ع)] در اول وقت نماز می گزارد و پس از آن به سجده می رفت، و سر مبارک را از سجده بر نمی داشت تا آفتاب بالا می آمد، پس از آن برمیخاست و با مردم می نشست و یا سوار می شد و بیرون می رفت.»[۱۴]
هزار رکعت نماز در دوران حصر
از بعضی از روایات استفاده می شود که امام هشتم حضرت رضا (ع)، مدتی در شهر سرخس، زندانی و تحت نظر بوده است. در این دوران، عبادات امام رضا (ع) مورد توجه نگهبانان قرار می گیرد. از جمله عبادات امام رضا (ع) در این دوره، خواندن هزار رکعت نماز در زندان بوده است.
اباصلت هروی می گوید: در سرخس به کنار خانه ای که امام هشتم (ع) در آن زندانی بود رفتم، از زندانبان اجازه خواستم تا با امام ملاقات کنم. آن ها گفتند: «نمی توانی با امام ملاقات کنی!» گفتم: چرا؟ گفتند: زیرا امام رضا (ع) در شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند.[۱۵]
همچنین نقل شده است که حضرت به دعبل خزاعی پیراهنی از ابریشم هدیه دادند و به او فرمود: «در حفظ این پیراهنش بکوش، چرا که من با این پیراهن (که در تنم بود)، هزار شب و در هر شب آن هزار رکعت نماز خوانده ام و هزار بار قرآن را ختم نموده ام.»[۱۶]
سجده های طولانی
یکی دیگر از جنبه های عبادات امام رضا (ع) که مورد توجه دیگران قرار گرفته و آن را نقل کرده اند، سجده های طولانی آن حضرت می باشد. یکی از همراهان حضرت رضا (ع) در سفر خراسان می گوید: به روستایی رسیدیم، آن حضرت به نماز ایستاد به سجده رفت آن را طول داد، شنیدم با کمال تواضع در سجده می گفت:
«لَکَ اَلْحَمْدُ إِنْ أَطَعْتُکَ وَ لاَ حُجَّهَ لِی إِنْ عَصَیْتُکَ وَ لاَ صُنْعَ لِی وَ لاَ لِغَیْرِی فِی إِحْسَانِکَ وَ لاَ عُذْرَ لِی إِنْ أَسَأْتُ مَا أَصَابَنِی مِنْ حَسَنَهٍ فَمِنْکَ یَا کَرِیمُ اِغْفِرْ لِمَنْ فِی مَشَارِقِ اَلْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْمُؤْمِنَاتِ؛[۱۷] خداوندا! اگر تو را اطاعت کنم، حمد و سپاس مخصوص تو است، و اگر نافرمانی کنم حجت و عذری برای نخواهد بود، من و دیگران در احسان تو شرکتی نداریم، اگر به راه خطا رفتم، معذور نیستم، اگر نیکی به من رسد از جانب تو است، ای خدای بزرگوار! هر مرد مومن و زن مومنی را در شرق و غرب عالم ببخشای!»
عبدالسلام هروی نیز در مورد عبادات امام رضا (ع) در سجده می گوید: وقتی که امام (ع) به سناباد رسید، در خانه ی حمید بن قَحْطَبه از فرماندهان مأمون در خراسان، به نماز ایستاد و پس از نماز به سجده رفت، شمردم پانصد بار گفت: «سبحان الله»[۱۸]
امام رضا (ع) در حدیثی نورانی به این ویژگی عبادی خود اشاره می کند و می فرماید: «در سجده بودم که باد سختی وزید و هرکس به دنبال پناهگاهی می گشت و من همچنان در سجده برخدایم می نالیدم تا هوا آرام شد.»[۱۹]
سجده خاضعانه ترین حالت در برابر عظمت بی کران معبود و جلوه ای کاملی از بندگی خداوند است. روایاتی که بیان شد اهمیت سجده در میان عبادات امام رضا (ع) را نشان می دهد.
تلاوت قرآن امام رضا (ع)
از دیگر عبادات امام رضا (ع) که در تاریخ نقل شده، تلاوت قرآن بسیار است. رجاء بن ضحاک می گوید: امام رضا (ع) شب ها بسیار تلاوت قرآن می کرد، هنگامی که به آیه ای می رسید که در آن سخن از بهشت و دوزخ به میان آمده بود، گریه می کرد، و از درگاه خدا تقاضای بهشت می نمود، و می گفت: پناه می برم به خدا از آتش دوزخ.[۲۰]
آن حضرت در سه روز، یک بار تمام قرآن را تلاوت می کرد، و می فرمود: «اگر خواسته باشم که در کمتر از سه روز، قرآن را ختم کنم می توانم؛ ولی هیچ آیه ای را نخواندم مگر این که در معنی آن اندیشیدم، و درباره این که آن آیه در چه موضوع و در چه وقت نازل شده فکر کردم، از این رو هر سه روز، همه قرآن را تلاوت می کنم.[۲۱]
بنابراین تلاوت قرآن نیز از مواردی به شمار می رود که در زندگی و در عبادات امام رضا (ع) جایگاه ویژه ای به خود اختصاص داده و شایسته است تلاوت قرآن در زندگی ما که خود را پیروان آن حضرت می دانیم نیز جایگاه بهتر و مهمتری پیدا کند.
روزه امام رضا (ع)
ابراهیم بن عباس در ضمن شرح حالات امام رضا (ع) می گوید: امام اکثر شبها از آغاز تا بامداد، به عبادت و مناجات با خدا اشتغال داشت، بسیار روزه می گرفت، و روزه سه روز در هر ماه را ترک نمی کرد و می فرمود: «سه روز روزه گرفتن در هر ماه، معادل روزه گرفتن همه روزهای سال به حساب می آید.»[۲۲]
بنابراین روزه گرفتن نیز یکی از مصادیق مهم عبادات امام رضا (ع) به شمار می رود که حضرت در طول سال، به آن اشتغال داشته است.
دعاها و ذکرهای امام رضا (ع)
روایت شده: حضرت رضا (ع) پس از نماز صبح، در آغاز فجر، تا طلوع خورشید با هیچ کس سخن نمی گفت و اگر نیاز به سخن مهم پیدا می کرد، با جابجایی و اشاره، آن را ادا می نمود.
به خواندن دعا سفارش می کرد. می فرمود: «بروید سراغ سلاح پیامبران!» پرسیدند: «سلاح پیامبران دیگر چیست؟!» فرمود: «سلاح انبیا، دعا کردن است.»[۲۳]
موقع دعا، با صلوات بر محمد و آل محمد (ص) شروع می کرد و صلوات بر آن حضرت را مایه رحمت الهی و نزدیک شدن به خدا می دانست. اغلب اوقات ذکر خدا و صلوات بر لبش بود.[۲۴] هنگام خروج از منزلش، این دعا را می خواند: «بِسْمِ اللَّهِ خَرَجْتُ وَ بِسْمِ اللَّهِ وَلَجْتُ وَ عَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْتُ، لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیم؛ به نام خدا بیرون می روم و به نام او وارد می شوم و به خدا توکل می کنم. همۀ قدرت ها از خداست.»[۲۵]
تأکید می کرد که کلمه «لا اله الا اللَّه» در نزد خدا، بسیار ارزشمند است؛ از این رو می فرمود: «هر کس مخلصانه آن را بگوید، سزاوار بهشت می شود و هر کس به دروغ بگویدش، مال و جانش حفظ می شود؛ ولی سرانجام به جهنم خواهد افتاد.»[۲۶]
همچنین از حضرت رضا (ع) نقل شده است که «هر کس در هر روز صد مرتبه بگوید: «لا اله الا اللَّه الملک الحق المبین»، خدا به او ثروت می دهد و فقر و فلاکت و آتش جهنم را از او دور می کند و راه بهشت را هم برایش باز می کند.»[۲۷]
امام هشتم (ع) شکر خدا در مقابل نعمت ها را همیشه لازم می دانست و می فرمود: «هر موقع کسی روزی اش کم شد، باید از خدا بخشش بخواهد و هر وقت غمگین شد، باید «لاحول و لا قوه الا باللَّه» بگوید.»[۲۸] در روایتی دیگر حضرت این ذکر را سبب دفع ۹۹بلا معرفی می کند.[۲۹]
همچنین می فرمود: «هر کس بعد از نماز صبح، صد مرتبه بگوید: بسم اللَّه الرحمن الرحیم لا حول و لا قوه الا باللَّه العلى العظیم، به اسم اعظم خدا بسیار نزدیک خواهد شد؛ مانند نزدیک بودن سیاهی چشم به سفیدی آن. مطمئن باشید اسم اعظم بین همین کلمات است.»[۳۰]
حضرت علی بن موسی (ع) ذکر «یا رئوف یا رحیم» را در هنگام مشکلات سفارش می کرد و می فرمود: «پدرم را در خواب دیدم. فرمود: فرزندم! هر وقت مشکلی برایت پیش آمد، یا رئوف یا رحیم را زیاد بگو.»[۳۱]
توصیه آن حضرت به هنگام سوار شدن بر مرکب، گفتن این ذکر بود: «بِسْمِ اللَّهِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ، الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا الْآیَهَ وَ سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِین.» حضرت، این ذکر را مایۀ محفوظ ماندن او و مَرکبش می دانست.[۳۲] همچنین آن حضرت گفتن این دعا را برای شفای همۀ بیماری ها توصیه می کرد: «یَا مُنْزِلَ الشِّفَاءِ وَ مُذْهِبَ الدَّاءِ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ [وَ آلِ مُحَمَّدٍ] وَ أَنْزِلْ عَلَى وَجَعِیَ الشِّفَاءَ.»[۳۳]
آیه الکرسی
حضرت رضا (ع) به خواندن آیه الکرسی سفارش می کرد: «هر کس آیه الکرسی را صد مرتبه قرائت کند، مانند کسی است که همۀ عمرش خدا را عبادت کرده باشد.»[۳۴] همچنین آن حضرت خواندن آیه الکرسی بعد از هر نماز را ارزشمند می دانست و می فرمود: «هر کسی این کار را بکند، هیچ گزنده ای به او آزار نخواهد رساند.»[۳۵]
جمع بندی
فراوانی و کثرت عبادات امام رضا (ع)، یکی از فضائل و از نشانه های امامت آن حضرت است. این ویژگی تعجب و شگفتی بسیاری از افراد حتی دشمنان ایشان را برانگیخت و به همین جهت، حکایات فراوانی درباره عبادات امام رضا (ع) نقل شده است. آن حضرت هیچ کس را شریک عبادت خویش نساخت. امام هشتم (ع) بسیار نماز می خواند و اهمیت اقامه نماز شب تاکید ویژه داشت. سجده های طولانی، تلاوت فراوان قرآن و روزه مداوم در طول سال، از دیگر عبادات امام رضا (ع) می باشد.
پی نوشت ها
[۱] طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۴۳۷.
[۲] مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۹۱.
[۳] کهف/۱۱۰.
[۴] کلینی، الکافی، ج ۳، ص ۶۹.
[۵] مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۳۰۸.
[۶] عزیزی، جامع آیات و احادیث موضوعی نماز، ج ۲، ص ۳۸۵.
[۷] فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ج ۲، ص ۳۲۰.
[۸] فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ج ۲، ص ۳۲۰.
[۹] عزیزی، جامع آیات و احادیث موضوعی نماز، ج ۲، ص ۱۶۸.
[۱۰] مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۹۴.
[۱۱] مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۹۱.
[۱۲] ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۸۳.
[۱۳] ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ج ۲، ص ۲۰۵.
[۱۴] نورایی یگانه، مجالس الشیعه، ص ۳۳۱.
[۱۵] مجلسی، بحارالانوار، ج ۲، ص ۳۰۷.
[۱۶] مجلسی، بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۳۱۰.
[۱۷] ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۲۰۵.
[۱۸] ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۳۷.
[۱۹] مجلسی، بحارالانوار، ج ۸۵، ص ۱۶۲.
[۲۰] ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ص ۱۸۲.
[۲۱] ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص ۳۶۰.
[۲۲] ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۸۴.
[۲۳] طبرسی، مکارم الاخلاق، ص ۲۷۰.
[۲۴] ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۸۰.
[۲۵] برقی، المحاسن، ج ۲، ص ۳۵۱.
[۲۶] ابن بابویه، التوحید، ص ۲۳.
[۲۷] طوسی، الامالی، ص ۲۷۹.
[۲۸] ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ج ۲، ص ۴۶.
[۲۹] طبرسی، مکارم الاخلاق، ص ۳۶۰.
[۳۰] ابن طاووس، مهج الدعوات، ص ۳۱۷.
[۳۱] ابن طاووس، مهج الدعوات، ص ۳۳۳.
[۳۲] کلینی، الکافی، ج ۴، ص ۲۵۵.
[۳۳] نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ۲، ص ۹۰.
[۳۴] ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۶۵.
[۳۵] ابن بابویه، ثواب الاعمال، ص ۱۰۱.
منابع
قرآن کریم.
ابن بابویه، التوحید، قم، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم، موسسه النشر السلامی، ۱۴۱۶ق.
ابن بابویه، محمد بن علی، ثواب الاعمال، بیروت، موسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۰ق.
ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، تهران، نشر جهان، بی تا.
ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب (ع)، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۱۲ق.
ابن طاووس، علی بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۴ق.
طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، مشهد مقدس، نشر المرتضی، ۱۴۰۳ق.
طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۰ش.
طوسی، محمد بن حسن، الآمالی، قم، دارالثقافه، ۱۴۱۴ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران ـ ایران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضه الواعظین و بصیره المتعلمین، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۵ش.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
نورایی یگانه، احمد، مجالس الشیعه در مناقب و مصائب ثامن الائمه (ع)، قم، دارالتفسیر، ۱۳۸۶ش.
نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل، و مستنبط المسائل، بیروت، موسسه آل البیت، ۱۴۰۸ق.
منابع اقتباس:
پور امینی، محمد حسین، بر مدار آفتاب: ترسیم زندگی بر مدار حیات رضوی، قم، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، ۱۳۹۵ش.
عزیزی، عباس، نماز و عبادت امام رضا (ع)، قم، انتشارات صلاه، ۱۳۸۶.
