یکی از مهمترین دغدغه‌های یک مبلغ یا مربی، تربیت یافتن راهکارهای صحیح و روش‌های عملی در پرورش نوجوان نقش حیاتی دارد- لذا هفت مورد از این شیوه‌ها با توضیح بیشتری بیان خواهد شد:
۱- الگونمایی
نوجوان طبیعتاً به دنبال الگوست و این خواسته‌ی درونی او در حس تقلید وی جلوه‌گر است- او می‌خواهد آینده شخصیت دلخواه خویش را در سیمای بزرگان، سرشناسان و افراد موفق، چهره‌های مشهور، ستاره‌های جهان ورزش و هنر و سیاست و فرهنگ مشاهده کند، برای همین از روش تقلید استفاده می‌کند- ۳۰
حضرت زهرا(سلام الله علیها) الگونمایی را ضمن بازی با فرزندش امام حسن(علیه السلام) و سرودن اشعار، چنین نشان می‌دهند:
اشبِه أباک یا حسن! و اخلع عن الحق رَسَن
و اعبد إلهاً ذامِنَن و لاتُوالِ ذالأَحَن
ای حسن! شبیه پدرت باش ریسمان از گردن حق بردار
خدای منان را بپرست و با کینه توز دوستی مکن۳۱
باید سعی کند بدون تحمیل- زمینه‌ای را به طور طبیعی فراهم آورد که کودکان و نوجوانان از روی میل درونی و نیاز فطری، برای تکمیل خلاء‌ها و کاستی‌های خود به همان افراد و مدل‌هایی گرایش یابند که مطلوب است.۳۲ چون ذهن نوجوان خودبه خود الگویاب است. در این میان، کاری که مبلغ می‌کند، فراهم آوردن شرایطی است که او را به انتخابی شایسته برساند.
از آنجا که نوجوانان در مقطع هویت‌یابی به سر می‌برند، الگونمایی برای آنان اهمیتی صدچندان خواهد داشت. آنان به دنبال الگویی هستند که دوستش بدارند و هویت خود را مطابق هویت او رقم بزنند.
مبلغ در این راستا، باید توجه داشته باشد که در صورتی که الگویی نامطلوب مورد توجه آنان قرار گرفته باشد نباید شمشیر را از روبست و به جنگ آنان شتافت، زیرا در این هنگام، احتمال شکست جدی است؛ بلکه برای حذف و جایگزینی آن، می‌شود به صورت«غیرمستقیم و تدریجی» اقدام کرد.۳۳
۲- پرورش عزت نفس و خودباوری
در این روش، مسئولیت رفتار اشخاص، به عهده‌ی خود آنهاست و به آنها مجال داده می‌شود که در کارهای خود تصمیم گیرنده باشند، فرصت تشخیص به آنها داده می‌شود تا بفهمند کدام راه مناسب‌تر است.
کنترل مداوم، تسلط بیش از حد و محافظت بیش از اندازه و دلسوزی افراطی والدین و مربیان، همه تخلف از اصل آزادمنشانه و احترام متقابل به شخصیت کودک و نوجوان محسوب می‌شود.
راه های پرورش عزت نفس و خودباوری در نوجوانان
۱– سلام کردن
۲– استقبال از آنان هنگام ورود به مجلس
۳– احترام به آنان
۴– مشورت با آنها
۵– اجازه گرفتن از آنان برای گذشتن از حقوق خود. این کار موجب می‌شود علاوه بر جلب رضایت خاطرشان، ثبات شخصیتی آنان را فراهم کند و حس استقلال‌خواهی آنان را متزلزل نکند.
۶– عیادت از نوجوانان بیمار
۳- تشویق
تشویق«حمایت از رفتارهای مثبت و تأکید بر اعمال درست است تا شخص، آن رفتار صحیح را ادامه بدهد.»۳۴
انواع تشویق
تشویق کلامی: نجابت و حیا را باید از تو آموخت- تو قابلیت این را داری که انسان بزرگی شوی.
تشویق رفتاری: اسم او را با احترام صدا زدن – مشورت کردن با او
تشویق تلفیقی(رفتاری، کلامی): وقتی وارد مجلس می‌شود، جا برای او باز کردن و در عین خال، از او تعریف کردن.۳۵
۴- تنبیه
تنبیه از شیوه‌های تربیت نیست بلکه به عنوان عاملی بازدارنده است که همیشه در کنار تشویق بیان می‌شود. تنبیه یعنی آگاه کردن متربی به خطای خویش و اساساً یک امر اصلاحی است نه انتقامجویی و یا وسیله‌ای برای تشفی خاطر والدین و مربیان.۳۶
آداب و شرایط تنبیه
۱– قبل از تنبیه باید سلسله مراتبی را مراعات نمود. از تذکر و اخطار و تحکم و وادار کردن نوجوان به عمل مطلوب باید شروع نموده و سپس با توبیخ و ملامت و سرزنش ادامه داده و به قهر و تهدید و تنبیه پرداخت.۳۷
۲– فرد خاطی نباید در جمع تحقیر شود خصوصاً در جمع دوستان.
۳– امر تنبیه را نباید به افراد دیگری واگذار کرد هم چون نماینده کلاس، برادر بزرگتر، خادم مسجد، مسئول گروه و ..
۴– علت مشخص باشد تا فرد تنبیه شونده بداند چرا تنبیه می‌شود.۳۸
در تنبیه و سرزنش فرزندان باید توجه کرد که او فقط رقیب خودش باشد و نباید او را با همسالان- خواهران و برادرانش- مقایسه کرد یعنی باید تفاوت موجود میان توانایی‌ها و استعدادهای درونی فرزند را با رفتار فعلی او مقایسه کرد.
۵- استفاده از حس کمال خواهی
مبلغ باید توجه داشته باشد که نوجوان، دوست دارد بهترین باشد و از این حس او، بهترین استفاده را کند.
۶- تلقین
یکی از شیوه‌های تربیتی کارساز برای نوجوانان، این است که با تأکید و تکرار، به نوجوان بقبولانند که دارای فلان خلق یا عمل خاصی است و او به تدریج به این باور می‌رسد و خود را این گونه می‌شناسد که دیگران گفته‌اند به همین دلیل، از لحاظ ذهنی و رفتاری خود را به همان سمت سوق می‌دهد. البته تلقین‌ها نباید اغراق‌آمیز و دور از واقعیت باشند چون در غیر این صورت تلقین شونده این کار را نوعی استهزا تلقی خواهد کرد و ثمره مطلوبی ندارد.
در نوجوانان معمولاً«خودتلقینی»ها از «دیگر تلقینی» نشأت می‌گیرند. تلقین چه از نوع خودتلقینی و چه از نوع دیگر تلقینی، از سه ناحیه ظهور و عینیت می‌یابد: «گفتار» «رفتار» و «گفتار و رفتار با هم»۳۹
۷- تغافل
تغافل، به معنای چشم‌پوشی است یعنی خطاهای کسی را نادیده گرفته و وانمود کرده که آن اشتباهات را ندیده است.۴۰
این روش تربیتی موجب می‌شود حریم و حرمت میان مبلغ و نوجوان حفظ شود و به بی‌حیایی و پرده‌دری نینجامد به طور مثال گاهی نوجوان در ارتکاب کاری مخفی کاری می‌کند و مبلغ به طور اتفاقی با آن روبه رو می‌شود مثل این که با آرایش و بدحجابی وارد جامعه شده، یا مشغول روزه‌خواری است یا پنهانی سیگار می‌کشد و یا … در این موارد مبلغ با نادیده‌انگاری از آن کار می‌گذرد و این کار موجب می‌شود قبح کار او نریزد.
البته در مواردی که نوجوان رفتارهایی انجام می‌دهد که مزاحم دیگران است، تغافل جای ندارد و باید طبق شرایط امربه معروف و نهی از منکر پیش رفت مثلاً ابتدا هشدارهایی کلی داد که برخی سر نماز می‌خندند یا دیگران را می‌خندانند یا از فلان مسئولیت فرار می‌کنند و یا بازیگوشی می‌کنند و … اگر با این هشدارها نوجوان رفتار خود را اصلاح نکرد به صورت مستقیم و انفرادی با خود او در میان گذاشته و اگر باز هم جواب نداد محرومیت‌هایی برای او درنظر گرفته شود.
نمونه‌هایی از رفتارهای نامناسب با نوجوانان
در آخر، نمونه‌هایی از رفتارهای نامناسب را بیان کرده که در معاشرت با نوجوانان در زمره‌ی نبایدها قرار می‌گیرند و در کار تبلیغ و تریبت تأثیر منفی و معکوس می‌گذارند.
۱- تحمل، جرمگرایی و تحکم
نوجوان از قبول اندرزهای پدر و مادر و مربی و پذیرش راهنمایی‌های بزرگسالان که باعث پی بردن به صلاح و فساد زندگی است، ابا ندارد. آن چه برای او سنگین و غیرقابل تحمل است تحکم و فرمانروایی است.
نخستین بازخورد تحکم و پند و اندرز مستقیم در ذهن یک نوجوان، این است که بزرگترها او را ناتوان و فاقد قدرت تشخیص می‌دانند و خود را پیر کار و دانا و توانا به حساب می‌آورند. همین نکته، درست مقابل حساست روحی- روانی این دست از مخاطبین است و آثار نامطلوبی برجای می‌گذارد.۴۱
۲- نمایاندن خستگی، غم، بی‌حوصلگی و بیماری
۳- تحقیر، توهین و تمسخر
حقیر شمردن و سرزنش و نکوهش آنان، نه تنها به اصلاح و جبران کارشان نمی‌انجامد؛ بلکه بنیان شخصیت فرد را نااستوار می‌کنند.۴۲ امام علی(علیه السلام) در این باره چنین سخن گفته است: «زیاده‌روی در ملامت، سبب شعله‌ور شدن آتش لجاجت می‌شود.» ۴۳
– هرگاه کسی از کودک یا نوجوان چیزی بپرسد، مبلغ به جای او پاسخ دهد.
– به نوجوان اجازه داده نشود حرفش را به طور کامل بزند.
– در حضور دیگران و میان جمع، به طعنه و سرزنش او بپردازد.۴۴
۴- منفی‌نگری
منفی‌نگری یعنی بدبین بودن نسبت به تربیت‌پذیری افراد به هر علت ممکن و در کار تبلیغ و تربیت، کسی که منفی می‌بیند، منفی هم تحلیل می‌کند. این روند به سوء برداشت و عکس‌العمل نامناسب می‌انجامد، امید و انگیزه خود و دیگران پایین و پایین‌تر می‌آورد، جلوی حرکت وتعالی و تکامل را می‌بیند و تربیت را در جریان دور باطل سستی‌ها و ناتوانایی‌ها می‌اندازد.
در کلاس تربیت، آن هم تربیت دینی نسل نو، به جا و روا نیست که در برابر کاستی‌ها، کم‌کاری‌ها و ضعف آنان، تخته را از منفی‌نگری و منفی‌بافی پر کنیم و امید راه احساس توانمندی را، شوق به تلاش و عبرت گرفتن از شکست را از روحیه آنان بزداییم.۴۵
نتیجه‌گیری
در این تحقیق به این نتیجه رسیدیم که یک مبلغ، برای این که بتواند با نوجوان ارتباطی مؤثر و سازنده برقرار کند، ابتدا باید ویژگی‌های شخصیتی او را، دوره‌ی پر از بحرانی که نوجوان با آن روبروست را بشناسد ویژگی‌هایی را که لازم است خود را بدان متصف کند تا بتواند با رفتارهای متناقض نوجوان رویارویی مثبتی داشته باشد کسب کند و وظایفی که لازم است در عرصه تبلیغ دین اسلام به نوجوان انجام دهد را بداند و با در نظر داشتن اصول تربیتی هم چون اصل اعتدال و عزت ارتباط خود را با نوجوان مستحکم کند.
سپس شیوه‌های تربیتی مثل الگونمایی را به کار گیرد تا بوسیله‌ی آن بتواند ائمه اطهار(علیهم السلام)- دین و معارف دینی را به طرف متفاوت به او آموزش دهد گاهی او را تشویق کند. اگر نیاز شد تنبیهش کند. گاهی برای تثبیت یک صفت اخلاقی آن را به نوجوان تلقین کرده و گاهی از صفات زشت او چشم‌پوشی کرده و تغافل نماید.
اینها شیوه‌هایی است که هنرمندی مبلغ را می‌طلبد که در جایگاه‌های متفاوت و در مکان‌های مختلف مثل مسجد و مدرسه و اردو و غیره آنها را بکار گیرد و از نبایدهای تربیتی مثل تمسخر و تحکم پرهیز کرده و با خستگی و بی‌حوصلگی با نوجوان مواجه نشود تا بتواند فاصله‌ایی که در جامعه امروزی بین مبلغ و نوجوان ایجاد شده را کم کرده و آن را از بین ببرد.
فهرست منابع
*قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.
۱- احمدی، احمد، روان شناسی نوجوانان و جوانان، اصفهان، نشر ترمه، ۱۳۷۱
۲- امینی، ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیت، ویرایش دوم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۴
۳- پاک‌نیا،عبدالکریم، تربیت در سیره و سخن امام حسن مجتبی(ع)،چاپ اول، قم، هجرت، ۱۳۸۲
۴- پرهیزکار، علی، تشوبق و تنبیه کودکان، قم، پیام دبیر، ۱۳۸۳
۵- حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۵، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق
۶- داستان پور،محمد، فوت و فن سخنرانی ۴ دقیقه‌ای، چاپ اول، اصفهان، حیات طیبه، ۱۳۹۱
۷- دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ره توشه راهیان نور، قم، معاونت آموزش، مرکز آموزش‌های تخصصی باقرالعلوم، ۱۳۸۳
۸- دلشاد تهرانی، مصطفی، سیری در تربیت اسلامی، تهران، چاپ سوم، نشر ذکر، ۱۳۷۷ه.ش.
۹- سادات، محمد علی، راهنمای پدران و ماردان، ج۲، قم، نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۲
۱۰- شرفی، محمدرضا، دنیای نوجوان، چاپ دوازدهم، تهران، مؤسسه منادی تربیت، ۱۳۸۶
۱۱- فرهادیان، رضا، آنچه باید یک جوان بداند، ویژه دختران، قم، رئوف، ۱۳۷۰
۱۲- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، مهدی الهی قمشه‌ای، چاپ پنجم، قم، دارالثقلین، ۱۳۸۵
۱۳- کریمی، عبدالعظیم، تربیت چه چیز نیست، تهران، تربیت، ۱۳۷۶
۱۴- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ابوالحسن موسوی همدانی، تهران، کتابخانه مسجد ولی عصر،
۱۵- مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، چاپ چهارم، قم، صدرا، ۱۳۶۷
۱۶- معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، راه رشد، ۱۳۸۵
۱۷- موگهی، عبدالرحیم، تبلیغ و مبلغ در آثار شهید مطهری، چاپ دوم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۷۷
۱۸- نیلی‌پور، مهدی، فرهنگ جوان، چاپ چهارم، اصفهان، مرغ سلیمان، ۱۳۹۱
پی‌نوشت‌ها
۱- مهدی، نیلی‌پور، صص۵۷۰-۵۶۹
۲- احمد، احمدی، روان شناسی نوجوانان و جوانان، اصفهان، نشر ترمه، ۱۳۷۱، صص۲۹-۲۷
۳- رضا، فرهادیان، آنچه باید یک جوان بداند، ویژه دختران، قم، رئوف، ۱۳۷۰، نرم افزار.
۴- احمد، احمدی، همان، ص۳۰
۵- محمدرضا، شرفی، همان، ص۳۴۷
۶- محمد تقی، قشلاقی، روان شناسی رشد نوجوان، ص۳۲
۷- عباس، قمی، مفاتیح الجنان، ص۱۲۸(و تَجَّرَأتُ بِجَهلی)
۸- ابراهیم، امینی، همان، ص۱۶۰
۹- محسن، قرائتی، همان، صص۲۱۷-۲۱۶
۱۰- محسن، قرائتی، همان، ۲۲۴
۱۱- محمد باقر، مجلسی، همان، ج۲۳، ص۲۳۶- «علیک بالاحداث فأنهم اسرع الی کل خیر.»
۱۲- عبدالرحیم، موگهی، همان، ص۱۶
۱۳- مرتضی، مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، چاپ چهارم، قم، صدرا، ۱۳۶۷، ص۲۴
۱۴- محمد، داستان پور، فوت و فن سخنرانی ۴ دقیقه‌ای، چاپ اول، اصفهان، حیات طیبه، ۱۳۹۱، ص۱۹
۱۵- محمد بن حسن، حر عاملی، همان، ص۴۰(و یُخبِرُهُ بما وَرَدَ علیهم مِنَ الآفاقِ من الاحوالِ الّتی فیها المَضَرَه و المَنفَعَهُ)
۱۶- عبدالرحیم، موگهی، همان, ص۲۰۷
۱۷- ره توشه راهیان نور، قم، معاونت آموزش، مرکز آموزش‌های تخصصی باقرالعلوم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۸۳، ص۱۰۰
۱۸- محمد بن حسن، حرعاملی، همان، ص۱۲۵-(دَع ابنَکَ یلعَبَ سَبعَ سنین و یُؤَدَّب سَبعَ سنینَ وَ الزِمهُ نَفسَکَ سَبعَ سنین)
۱۹- رضا، فرهادیان، همان، ص۵۳
۲۰- رضا، فرهادیان، همان، ص۵۶
۲۱- مصطفی، دلشاد تهرانی، همان.
۲۲- محمد، معین، فرهنگ معین، تهران، راه رشد، ۱۳۸۵، ص۱۰۵۶
۲۳- همان، ص۱۱۴۲
۲۴- مصطفی، دلشاد تهرانی، همان.
۲۵- فرهنگ معین، ج۱، ص۱۰۸۳
۲۶- مصطفی، دلشاد تهرانی.
۲۷- سوره‌ی آل عمران(۳)، ۱۵۹- «فَبِما رَحمهً مِنَ الله لِنتَ لَهُم و لو کُنتَ فظاً غلیظَ القَلبِ لاَنفَضوا مِن حولِک»
۲۸- مصطفی، دلشاد تهرانی، همان.
۲۹- مصطفی، دلشاد تهرانی،
۳۰- عبدالکریم، پاک نیا، ص۸۰
۳۱- محمد باقر، مجلسی، همان، ج۴۳، ص۲۸۶
۳۲- عبدالعظیم، کریمی، تربیت چه چیز نیست، تهران، تربیت، ۱۳۷۶، ص۱۵۳
۳۳- سعید، احمدی، همان، صص۷۴ و ۷۳
۳۴- علی، پرهیزکار، تشوبق و تنبیه کودکان، قم، پیام دبیر، ۱۳۸۳، ص۱۳۸
۳۵- سعید، احمدی، همان، صص۱۳۲ و ۱۳۱
۳۶- عبدالکریم، پاک نیا، تربیت در سیره و سخن امام حسن مجتبی(ع)، همان، ص۱۴۳
۳۷- عبدالکریم، پاک‌نیا، همان، ص۱۴۵
۳۸- سعید، احمدی، همان، صص۱۳۶ و ۱۳۵
۳۹- سعید، احمدی، همان، صص۸۸-۸۷
۴۰- محمد علی، سادات، راهنمای پدران و ماردان، ج۲، قم، نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۲، ص۳۵
۴۱- سعید، احمدی، همان، ص۱۰۰
۴۲- سعید، احمدی، همان، ص۱۰۴
۴۳- محمد باقر مجلسی، همان، ج۷۴، ص۲۳۲-« الاِفراطُ فی الملامَهِ یَشُبُّ نیرانِ الَّلجاج»
۴۴- محمد علی، سادات، راهنمای پدران و مادران، ج۲، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی تا، ص۳۹-
منبع: اختصاصی سایت مرسلات؛ نویسنده: سیده زهرا طهماسبی
