نقش خانواده و نهادهای اجتماعی در تربیت قرآنی فرزندان-۳

معاشرتها به همانگونه که عامل مصونیت اخلاقى هستند، در مــواردى عــــامل فساد و انحراف می‌گردند. اگر بتوانیم شرایطى فراهم سازیم که نوجوان را با دوستان و معاشران مذهبى و تربیت یافته همدم سازیم، بخش مهمى از راه طولانى و عظیم تربیت مذهبى او را طى کرده ایم. نقش گروه همسالان در سه مرحله از دوران حیات از نقش پـدر و مادر هم بیشتر است، از جمله در سنین نوجوانى و بلوغ، چه بسیار که خود را کاملاً با دوستان خود همگن می‌کنند و بر اساس آن یا ساخته و پرداخته مى‌شوند و یا خانـدان نبوت خود را گم می‌کنند(قائمی،۱۳۷۱).

شرائط تأثیرگذارى گروه همسالان در جریان رشـد یکسان نیست یعنى این تأثیرگذارى در دوران کودکى، کمتر و در دوران نوجوانى، بیشتر اســت. اگر والدین در دوران کودکى از فرزند خود مراقبت بیشترى کنند و مواظب دوستان و رفقاى آنان باشنـد می‌توان گفت که بعدها نوجوانان آنان دوران کم دردسرى را پشت سر خواهند گذاشت و از اضطرابها و نگرانیهاى کمترى رنج مى‌برند.

بنابراین باید از مکانیزم پیش‌گیرى استفاده کرد یعنى در زمان کودکى در انتخاب دوست براى فرزندان، نحوه رفت و آمد آنها، سرگرمی‌هایى که انتخاب مى‌کنند و دیگر مقوله‌هاى رفتارى نظارت و دقت کنیم. غالباً خانواده‌ها زمانى به فکر استفاده از این مکانیـزم می‌افتند که اندکى دیر شده و فرزندان آنها راهى را انتخاب می‌کنند که با انتظارات والدین متفـاوت است.

۴- کانون‌هاى مذهبی

مساجد، پایگاههاى تبلیغ دین و جایگاه دینداران است. مساجد یکى از نقشهاى کلیدى مساجد تبلیغ احکام دین و پرورش انسانهاى مسلمان و معتقد به شریعت اسلام است تمامى ادیان مکانى را براى نشر دیدگاههاى خود دارند در اســلام این وظیفـه بسیار حساس بر عهده مساجد گذاشته شده است بنابراین نمی‌توانیم از مذهبى شدن صحبت کنیم مگر این که به جــایگاه مساجد و کانونهاى مذهبى اشاره کرده باشیم.

به نظر رحماندوست(۱۳۷۱) در مجموع ظاهراً حرکات مستمر اجتماعات کوچک مذهبى تا امروز بسیار کارساز بــوده و در تـــربیت دینى بچه‌ها نقــش مؤثرى داشته است. نکته شایان توجه در خصوص اجتماعات کوچک مذهبى اعم از هیأتها، جلسات،مساجد و برنامه‌هاى ویژه ایام خاص این است که بچه‌ها خود و به اختیار خــود، شــرکت در آنها را می‌پذیرند و در آنجا بحثى از نمره و تنبیه نیست، جنبه رسمى و فرمالیته هم ندارد. حتى در بسیارى از موارد جنـبه بازى و یا توأم با بازى نیز پیدا می‌کند.

در کل شاید اگر براى هیأتها، جلسات خانگى و مساجد برنامه‌ریزیهاى کارآمدترى بشود، بتوان بار عظیمى از تربیت دینى بچه‌ها را همین اجتماعات کوچک بر عهده بگیرد و به مقصد برساند.

والدین به عنوان اولین مربیان در محیط خانواده، مربیان مدارس در محیط مدرسه و متولیان و گردانندگان امور مساجد به عنوان سومین و عمومی‌ترین محیط و جامعه تربیتى نقش مهم و اساسى را ایفا می‌کنند. تکیه بر پایگاه مساجد بدلیل نقش تاریخى این پایگاه در زمینه تعلیم و تربیت از یک سو و جنبه دیـنى و مذهبى آن که مطابق با فطرت پاک دوران نوجوانى است از سوى دیگر می‌باشد.

بنابراین یکى از اساسى‌ترین وظایف والدین و مربیان تشویق و ترغیب قولى و عملى کودکان و نوجوانان به شرکت در برنامه‌هاى مساجد است. رحماندوست(۱۳۷۱) معتقد است که شرکت کودکان و نوجوانان در مســــاجد، مزایایى دارد که تا حدى باعث تأثیر‌گذارى آنها شده است:

۱-شرکت در آنها آزاد است و براى شرکت نکردن تنبیهى در کار نیست.

۲-نــوع جلسه، معلم جلسـه و چگونـگى شــــــرکت در آنــها را، بچــه‌هـا خودشان انتخاب مى‌کنند.

۳-چون در این جلسات بچه‌ها در کنار بزرگترها هستند و گاه در جلسات موفقتر از بزرگترها و چشمگیرتر از آنها هستند احساس شخصیت می‌کنند و به قسمى از نیاز روانیشان پاسخ گفته می‌شود. این محاسن سبب شده است که اگر به دوران گذشته مذهبی‌هاى امروز بنگریم، در می‌یابیم که بیش از هر منشأ دیگرى، تحت تأثیر چنین اجتماعات کوچکى بوده‌اند.

هر چند که برخى موضوعات در رابطه با این مکانها نیز موجود است که می‌توان به عنوان اشکالات عمومى این مجالس ذکر کرد. مثلاً:

۱-برنامه‌هاى جلسات نوعاً تکرارى است.

۲-مخاطب ها از نظر سنى مخلوط هستند.

۳-جز در مواردى معدود، کمتر به نیاز و ویژگیهاى سنى مخاطب در برنامه‌ها توجه می‌شود.

۳-انگیزه براى شرکت بچه‌ها در این جلسات محدود است.

۴-معمولاً از برنامه‌هاى جنبى که بیشتر از خود برنامه‌ها براى بچه‌ها جاذبه دارد و ایجاد انگیزه می‌کند خبرى نیست.

در تحقیقى که توسط ضرابى(۱۳۷۹)در زمینه برخى عوامل مؤثر در جذب جوانان به مسجد بر روى یک نمونه ۴۳۸ نفره از جوانان مذهبى استان کرمان انجام گرفته نشان داد که جوانان با توجه به اولویت به موارد ذیل اشاره کرده‌اند:

۱-وضعیت ظاهرى مسجد ۸۱% ۲-طولانى نشدن نمازهاى جماعت ۷۲% ۳-امام جماعت مسجد ۶۹% ۴-کتابخانه مسجد ۵۵% ۵-فعالیت کانونهاى مسجد ۵۴% ۶-هیأت امناى مسجد ۳۲%

با توجه به موارد مذکور و نتایج تحقیقات دیگرى که در این زمینه انجام گرفته است، براى بهبود عملکرد مسجد و جـذب هر چه بیشتر کودکان و نوجوانان به مساجد راهکارهاى زیر پیشنهاد می‌شود:

۱-توسعه و ارتقاى فعالیتهاى فرهنگى و اعتقادى جامعه

۲-افزودن بر جاذبه‌هاى مساجد، مـانند بـرگزارى کـلاسهاى هنرى و علمى در رشته‌هاى گوناگون، تأسیس مکانهاى مناسب ورزشى و دعوت از مربیان با تجربه براى آموزش، برگزارى اردوهاى سیاحتى و زیارتى، نمایش فیلم و اجراى تئاتر و مانند آن با رعایت موازین اسلامی.

۳-تقویت مساجد ازنظر امکانات ظاهرى، مانند رسیدگى به ساختمان مسجد، نظافت و امکانات گرماساز و سرماساز.

۴-دقت در انتخاب امام جماعت و همچنین خادم مناسب براى مسجد.

۵-رعایت حال نمازگزاران توسط امام جماعت، تنظیم وقت مناسب براى بجا آوردن نمازها با در نظر گرفتن شرایط افرادى که براى نماز آمده‌اند.

۶-تشکیل و تقویت کتابخانه مناسب براى مسجد و در اختیار داشتن کتابهاى مفید و و متنوع، برگزارى مسابقات کتابخوانى، قصه‌نویسى و خلاصه‌نویسى کتاب.

۷- بیان لطافتها و ظرافتهاى رفتارى پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، ائمه(علیهم السلام) و اصحاب والا تبارشان و علماى بزرگوار.

۸- معرفى دین به عنوان عالیترین، زیباترین و رساترین فرامین از سوى پروردگار در برابر نعمتهاى مادى که خداوند به انسانها عطا کرده است.

۹- بیان آثار معنوى رفتارهاى دینى، مانند این که رفتارهاى دینى موجب دورى انسانها از فساد و فحشاء است و موجب سلامتى جسمى و روانى انسانهاست.

۱۰-تشویق و تحسین کودکان و نوجوانان محجبه با اعطاى جوایز متنوع.

۱۱-تبلیغات گسترده در مورد حجاب و توجیه فواید و ارزشمندی‌هاى آن.

۵-رسانه‌هاى گروهى

یک کودک عادى تا سن ۱۶ سالگى مدت زمان بیشترى را به تماشاى تلویزیون گذرانده تا به شرکت کردن در مدرسه. این جمله بیانگر تأثیر و نفوذ رسانه‌هاى گروهى و خصوصاً تلویزیون بر کودکان و نوجوانان است. با امکاناتى که تکنولوژى در ایجاد و پخش سرگرمیها، دانستنیها و به طور کلى دانش وفن فراهم کرده است، تأثیر زیادى بر سرنوشت انسانها داشته است.

تلویزیون به رفتار انسان شکل می‌دهد، نوع غذایى را که می‌خورد انتخاب می‌کند، سرنوشت سیاسى او را رقم می‌زند و نگرش و ارزشهاى او را جهت می‌دهد، در واقع رسانه‌هاى همگانى در زمینه‌هاى مختلفى اثر‌گذارى خود را به اثبات رسانده است. امروزه اهمیت تلویزیون به حدى است که بنا به گزارش پژوهشگران در بسیارى از خانه‌ها تلفن، اتومبیل و فریزر وجود ندارد ولى یک دستگاه تلویزیون دیده می‌شود. این دستگاه که هم حس بینایى و هم حس شنوایى را بکار مى‌گیرد، از رادیو طرفداران بیشترى را جذب می‌کند.

تلویزیون با استفاده از جذابیت‌هاى تصویرى، ارائه مناسب برنامه‌ها، پخش تصاویر و حرکت مناسب در ارائه برنامه‌ها و معرفى الگوهاى مذهبى مطلوب می‌تواند جایگاه خود را به عنوان یک دانشگاه حفظ و تعالى بخشد. تحقیق، پژوهش، نو آورى و بررسى نیــازهاى اجتمـاعى، اعتقــادى و سیاســى نوجوانان و جوانان در جذب آنها به سمت ارزشها و رفتارهاى مذهبى بسیار مؤثر است. تلویزیون اگر برنامه‌هایش، آموزنده، اثرگذار و سرگرم کننده باشد می‌تواند پس از خانه و مدرسه و مسجد رکن چهارم تربیتى براى کودکان و نوجوانان قلمداد گردد.

امروزه در کشور ما مجموعاً برنامه‌هاى تلویزیون کمک زیادى به آموزش هاى مذهبى نموده است به خصوص در سال هاى اخیر با بهره گرفتن از نظرات روان شناسان مذهبى توانسته‌اند به گونه‌اى برنامه‌ریزى نمایند که جنبه‌های فرهنگى و مذهبى را در برنامه‌هاى خود به نمایش بگذارند. راه‌اندازى شبکه مستقل قرآنى(سیماى قرآن). پخش قرائتهاى قاریان ممتاز ایرانى و کشورهاى مطرح. پوشش مناسب جلسات و مسابقات قرائت قرآن.

تاکید بر نمایش مجریان و گویندگان با استفاده از چادر و نمایش فیلمهایى که جنبه مــذهبى و فرهنگى آن غنی‌تر است نمایش کارتونهایى که بر اساس قصه پیامبران ساخته شده نمونه‌اى از این تلاشهاست.

البته در کنار این نقاط قوت برخى اوقات نمایشهایى است که می‌تواند تأثیر سوئى بر جاى بگذارد مثلاً گذاشتن چادر بر سر منافقینى که به کار ترور و تخریب مشغول بوده‌اند و اکنون بر صفحه تلویزیون به ظاهر نادم و پشیمان ظاهر شده‌اند یا زنان فاسد و مجرمى که دستگیر شده‌اند و عکس و تفصیلات آنها در مجلات گوناگون به نمایش گذاشته مى‌شود یا در برخى از مجموعه‌هاى تلویزیونى مشاهده می‌شود که قهرمان جوان داستان، با انواع و اقسام آرایش و بدون چادر بر صفحه تلویزیون ظاهر مى‌شود در حالی که یک فرد چادرى را پیر و مفلوک و فقیر و بى‌سواد در مقابل او قرار می‌دهند. این نوع نمایش ها هرچند اندک و محدود تأثیرات منفى بر دختران و نوجوانان برجاى می‌گذارند.

۶- هماهنگى بین عوامل پنجگانه

اگر نهادها و مؤسسات تربیت کننده کودکان و نوجوانان، بدون هماهنگى عمل کنند، کلیه زحمات به هدر خواهد رفت، سازمانهاى متشکل و فعال، با استفاده از قدرت حکومت، با سیــاست معین و روشن به وسیله تبلیغ و القاى عقیده از طریق تربیت، از راه مدرسه و باشگاه و موزه، روزنامه و تلویزیون و سرودها و آهنگها در مدت کوتاهى می‌توانند افکار و عقاید و احساسات لازم را در قلب و دماغ مردم قرار دهند و آنها را نسبت به اتخاذ رویه‌اى آماده و عامل سازند.

تجارب قبلى نشان داده است که اگر بخواهند می‌توانند افراد جامعه را به راهى که دوست دارند جهت دهند ولى به شرطى که: در میان مسئولین و مجریان وحدت نظر، هماهنگى و خواستارى اجراى یک طرح وجود داشته باشد. مسئولان در هدف، محتوا و روش اتفاق نظر داشته باشند و در تحقق یک آرمان در تضاد و تعارض فکرى از نظر کیفیت اجرا نباشند.

این باور جدى ناشى از تحقیقات و تجربیات است که می‌توان افراد مملکت خصوصاً جوانان و نوجوانان را با توجه به کلیه موارد بیان شده به علاوه هماهنگى، همدلى و وحدت کلمه به سمت ارزشهاى والاى مذهبى و تربیت قرآنى هدایت کرد.

بنابراین تربیت مذهبى کودک، هنگامى تسریع می‌شود که همه کسانى که با کودک و نوجوان سر و کار دارند، هماهنگ عمل کنند. این هماهنگى در درجه نخست باید از درون خانواده و توسط والدین صورت گیرد. هرچه والدین در تربیت مذهبى فرزندان خود هماهنگ‌تر باشند، رشد گرایشهاى مذهبى در کودکان و نوجوانان سریعتر خواهد بود.

هماهنگى بعدى باید میان خانه و مدرسه باشد و سرانجام مطلوب‌ترین نتیجه زمانى حاصل خواهد شد که خانه و مدرسه و مسجد و رسانه‌هاى گروهى با یکدیگر هماهنگ باشند و انتظاراتشان از کودک و نوجوان نیز هماهنگ، واقع بینانه و در حد توان کودک و نوجوان باشد.

کلام آخر

در این نوشتار با توجه به بضاعت نویسنده بر این نکته تأکید شد که خانواده‌ها در زمینه تعلیم و تربیت قرآنى، نقش ارزندهاى دارند، تقسیم‌بندى خانواده‌ها از لحاظ اعتقادى نکته دیگر تأکید شده در این مقاله بوده و نهایتاً راهکارهاى تربیتى که خانواده‌هاى مذهبى با استفاده از آنها می‌توانند از آنها جهت تقویت فرهنگ قرآنى و تبعیت از آن در فرزندان خود بهره‌بردارى کنند.

از آنجایى که دوره جوانى بـسیار مهم و با ارزش است و آینده کشور در اختیار آنان است. باید در تربیت اعتقادى جوانان بسیار تلاش کرد و با دقت و درایت و برنامه‌ریزى از فساد و تباهى آنان جلوگیرى نمود. در گذشته حکومت‌هاى طاغــوتى و فرعــونى جــوانان پسر را به قتـل می‌رساندند و دختران را آزاد می‌گذاشتند. این کار براى دو علت بود، یکى این که از خطـر قیام و شورش پسران در امان بمانند و دیگر این که تعادل جنس دختر و پسر را بر هم بزنند تا جامعه به سوى فساد و فحشاء کشیده شود.

در عصر حاضر در کشورهاى غربى و کشورهایى که به تعالیم دینى و اخلاقــى اهمیت نمی‌دهند، بسیارى از نابهنجاریها و کجرویهاى اجتماعى به وسیله جوانان انجام می‌شـود، ماننـد قتل، خودکشى، اعـتیاد، سـرقت، تجـاوز و فحـشاء و… و براى کاهش آنها هر ساله سر مایه‌هاى کلانى صرف می‌شود که نتـیجه‌اى در بر ندارد و روز بــه روز دامنه آنها گسترش می‌یابد.

ولى اگر در این باره به نقش دین در جامعه اهمیت دهند و جوانان تربیت دینى شوند، هم میزان جرائم کاهش می‌یابد، هم جامعه امن و سالم مى‌گردد و هم نیازى به این همه پلیس و زندان و مراکز قضایى نیست.

بنابراین پرورش استعداد دینى جوانان، بسیار با اهمیت و اساسى است و نباید از آن غافل شد و در این راستا نیاز به سر مایه‌گذارى و برنامه‌ریزى است تا نسلى قرآنی، با ایمان، سالم، وظیفه شناس، درستکار، امین، فداکار، شجاع و هدفدار داشته باشیم. تا انشاء الله جامعه‌اى اسلامى و ایده‌آل بوجود آید.

نویسنده: دکتر ایرج شاکرى نیا

منابع

۱- اتکینسون، ریتا. اتکینسون، ریچارد و هیلگارد، ارنست،«زمینه روان شناسی» ترجمه براهنى و همکاران، انتشارات رشد، تهران، ۱۳۶۹٫

۲- احمدى، احمد،«روان شناسى نوجوانان و جوانان »، انتشارات نخستین، تهران، ۱۳۷۴٫

۳- پارسا، محمد، «روان شناسى کودک و نوجوان» انتشارات بعثت، تهران،۱۳۶۸٫

۴- رحماندوست، مصطفى، «تحلیلى بر وضعیت تربیت دینى معاصر ایران» مقاله ارائه شده در همایش جایگاه تربیت در آموزش و پرورش، ۱۳۷۱٫

۵- سادات، محمد على، «اخلاق اسلامى» انتشارات سمت، تهران، ۱۳۶۸٫

۶- ستوده، هدایت ا…، «آسیب شناسى اجتماعى» انتشارات آواى نور، تهران،۱۳۷۹٫

۷- شاکرى نیا، ایرج. «دین، نیاز دیروز، امروز و فرداى انسان» مقاله ارائه شده در همایش دین و دنیا از منظر امام على(علیه السلام)، دانشگاه علوم پزشکى اصفهان، ۱۳۷۹٫

۸- شاکرى نیا، ایرج، «برخى نکات تربیتى در کلام مولى على(علیه السلام)» مقاله ارائه شده در همایش امام علی(علیه السلام) خورشید بى‌غروب، دانشگاه بیرجند، ۱۳۸۰٫

۹- شعارى نژاد، على اکبر،«فرهنگ علوم رفتارى» انتشارات امیر کبیر، تهران، ۱۳۶۵٫

۱۰- شهید مطهرى، مرتضى،«تعلیم و تربیت در اسلام» انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۷۴٫

۱۱-فرهادیان، رضا، «پایه‌هاى اساسى ساختار شخصیت انسان در تعلیم و تربیت» مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، قم، ۱۳۷۶٫

۱۲-کاردان. على محمد،«فلسفه تعلیم و تربیت» انتشارات سمت، تهران،۱۳۷۲٫

۱۳-کى نیا، مهدى، «مبانى جرم شناسى» انتشارات دانشگاه تهران، تهران،۱۳۵۷٫

۱۴-گیدنز، آنتونى، «جامعه شناسى» انتشارات نى، تهران، ۱۳۷۳٫

۱۵-«نهج البلاغه »، دکتر شهیدى، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، ۱۳۷۳٫

۱۶-هومن،احمد، «زندان و زندانى» انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۳۲٫

۱۷- افروز، غلامعلى، «مدرسه و انتقال ارزشها» مجله پیوند، اسفند،۱۳۷۱٫

۱۸- پارسا، محمد، «روان شناسى رشد کودک و نوجوان »، انتشارات بعثت، تهران، ۱۳۶۸٫

۱۹-رحماندوست، مصطفى،«تحلیلى بر وضعیت تربیت دینى معاصر ایران»، مقاله ارائه شده در سمپوزیوم جایگاه تربیت در آموزش و پرورش دوره ابتدایی،۱۳۷۱٫

۲۰- شاکرى نیا، ایرج،«برخى نکات تربیتى در کلام مولى على(ع) در باره جوانان» مقاله ارائه شده در همایش امام على(ع) خورشید بى‌غروب، دانشگاه بیرجند، ۱۳۸۰٫

۲۱- شعارى نژاد، على اکبر، «فرهنگ علوم رفتارى »،انتشارات امیرکبیر،۱۳۶۴٫

۲۲- ضرابى، عبدالرضا، «نقش و عملکرد مسجد» فصلنامه معرفت، شماره ۳۳، فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۹٫

۲۳- Hess، R. D. &Holloway،S. D. (1988). ”Familly and school as educational institutions”. in R. D. park، rewewe of child developmentresearch(vol 7) chicago: university of chicago press.

۲۴- Minuchin،R. P، & Shaoiro، E. K. (1983) “ The school as a context for social development”. In P. H. mussen، Handbook of child psychology(vol 4)، new york: wiley.