اشاره
امام حسن عسکری (علیه‌السلام)، یازدهین امام شیعیان، در شرایطی به امامت رسیدند که همچون پدر گرامی اش در محله نظامی تحت نظر مأموران حکومتی بودند و شیعیان آزادانه نمی توانستد با ایشان ملاقات کنـند. از سـوی دیگر، شیعیان در این برهه از زمان، در مناطق مختلف پراکنده بودند. با توجّه به این شرایط، امام از شیوه های متفاوتی نسبت به عهد صادقین (علیهم‌السلام) در نشر و گسترش حدیث استفاده می کردند.در نوشته زیر به روش و نقش امام (علیه‌السلام) در حدیث امامیه مطالبی ارائه شده است.
مقدّمه
پس از قرآن کریم، دومین مرجع شناخت احکام و عقاید اسلامی، سنّت رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) و احادیث مـعصومین (علیهم‌السلام) است. در این مورد خدای تبارک و تعالی با نزول آیه شریفه: «وَ أَنزَلْنَا إِلَیک الذِّکرَ لِتُبَینَِّ لِلنَّاسِ مـَا نُزِّلَ إِلَیهْمْ وَ لَعَلَّهُمْ یتـَفَکرُون» (نـحل (۱۶) /۴۴) «و این قرآن را به سوی تو فرود آوردیم؛ تا برای مردم آنچه را به سوی ایشان نازل شده است؛ توضیح دهی. و امید که آنان بیندیشند.» رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله) را مکلّف به تبیین مسائل قرآنی فرمود. ضمن آنکه عـصمت و صلاحیت اهل بیت رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) در این آیه شریفه: «لَا یمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُون» (واقعه (۵۶) / ۷۹) «جز پاک شدگان بر آن دست نزنند.» مطرح است. در تفسیر آمده است که مراد از مطهّرون با توجه به آیه «إِنَّمَا یرِیدُ اللّه لِیذْهِبَ عَنکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبـَیتِ وَ یطـَهِّرَکمُ تَطْهِیرًا» (احزاب (۳۳) / ۳۳) «خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر ]بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.» منظور از اهل بیت، چهارده معصوم (علیهم‌السلام) هستند. (طباطبائی، المیزان، ج ۱۶، ص ۴۶۵) پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) نیز با صدور حدیث ثقلین، حجیت سنّت و سیره عترت خـویش را امـضاء نمود.
مروری کوتاه بر زندگانی امام حسن عسکری (علیه‌السلام)
در روز هشتم ربـیع الثـانی یا ۲۴ ربـیع الاوّل سال ۲۳۲ هجری قمری، مدینه منوّره به قدوم مـبارک دومـین فرزند ذکور امام هادی (علیه‌السلام) مزین گشت. (طبرسی، ص ۴۸۵؛ مفید، ج۲، ص ۳۰۸ ) این نوزاد فرخنده از دامان مادری پرهیزکار، مؤنه و دانا به نام سـلیل یا حـدیث مـتولّد شد. (طبرسی، ص ۴۸۵) امام هادی (علیه‌السلام) این نوزاد را حسن نام نهاد و کنـیه مبارکش را ابومحمّد قرار داد. (مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۲۴۲ ـ ۲۴۴) القاب ایشان عبارت اند از: صامت، هادی، رفیق، زکی، سراج، عسکری و نقی. (طبرسی، ص ۴۸۵) از همان بدو تـولّد، امـام هـادی (علیه‌السلام) ایشان را به عنوان امام و جانشین خود معرفی فرمودند؛ چراکه امـام هـادی (علیه‌السلام) قبل از تولّد امام حسن فرزند دیگری به نام محمّد داشت و ممکن بود، این شبهه پیش بیاید که او امـام و جـانشین پدر اسـت؛ لیکن این پسر گرامی که جوانی دانشمند، متّقی و والا مقام بود، که در سنّ جوانی از دنیا رفت و اینـک مـزار او در فـاصله میان بغداد و سامراء واقع است و به نام مقبره «سید محمّد» مزار شیعیان می باشد. (جـزائری، ص ۸۴۵)
در اینـجا بـه چند نمونه از نصوصی که دلالت بر امامت ایشان می کند، اشاره می کنیم: علی بن عمر نوفلی گوید: در صـحن مـنزل امام هادی (علیه‌السلام) در خدمتش بودم که سید محمّد از نزد ما گذشت. به امام عـرض کردم: قـربانت گـردم، بعد از شما این صاحب ماست؟ فرمود: نه صاحب شما بعد من حسن است. (کلینی، ج ۲، ص ۱۱۳) عبداللّه بـن مـحمّد اصفهانی نیز در این باره می گوید: امام هادی (علیه‌السلام) فرمود: «صاحب شما بعد از من کسـی اسـت که بـر من نماز بخواند » و ما تا آن روز ابا محمّد امام حسن عسکری (علیه‌السلام) را نمی شناختیم (پس از وفات امام هـادی (علیه‌السلام) ابامحمّد (علیه‌السلام) بیرون آمد و بر جنازه آن حضرت نماز خواند). (همان، ص ۱۱۴ )
امام حـسن عـسکری (علیه‌السلام) در حالی که ۲۲ سال از عمر شریفش می گذشت، به امامت رسید و عهده دار این منصب الهی گشت. امام حـسن (علیه‌السلام) در شـهر سامرا به حلّ مشکلات و مسائل مردم همّت می گماشت و امور شیعیان را سازماندهی مـی فرمود. سـالهای امامت آن حضرت مصادف شد با بقیه دوران حکومت معتز عباسی و پس از آن حکومت مهتدی و در نهایت پنج سال از حـکومت مـعتمد عباسی می گذشت (جزائری، ص ۸۴۵) که در سال ۲۶۰ هجری در سنّ ۲۸ سالگی به شهادت رسید و در منزلش در سـامرا در کنـار پدر بزرگوارش دفن شد. (شعیری، ص ۵۰)
وضعیت سیاسی ـ اجـتماعی دوران امـام حسن عسکری (علیه‌السلام)
خلفای عبّاسی عموماً امـامان شـیعه را تحت فشار و محدودیت قرار می دادند؛ به طوری که تعقیب و مراقبت از امام هادی و امام حـسن عـسکری به قدری بود که آنان را در مـیان لشـکریان جای داده بـودند و بـه هـمین دلیل این دو را عسکریین (علیهم‌السلام) لقب داده اند. (مـجلسی، بـحارالانوار، ج ۵، ص ۱۱۳) با این حال، فشارها و محدودیتها برای امام حسن عسکری (علیه‌السلام) به این جهت که در آن دوران شـیعه بـه صورت یک قدرت عظیم در عراق درآمده بـود (و این باعث می شد که خلفاء احـساس خـطر کنند) بیش از دیگران بود. (مـعارف، ص ۳۷۳) دودمـان عبّاسی، طبق روایات فراوان و متواتر می دانستند که مهدی، از بین برنده حکومتهای باطل و برپا کننده حـق، فـرزند امام حسن عسکری (علیه‌السلام)خواهد بـود. این مـوضوع بـاعث شده بود تـا حـکومت عبّاسی به شدّت، حـضرت عـسکری را تحت کنترل قرار دهد. (ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۴۳۴) این امر موجب محدود شدن ارتباط شیعیان با ایشـان شـده بود. در برخی از گزارشها آمده است که امـام در هـر هفته، دو روز مـی بایست بـه مـرکز حکومت مراجعه می کرد. (طـباطبائی، تاریخ حدیث شیعه، ص ۳۳۷)
شیعیان معمولاً در مسیری که امام به مرکز حکومت رفت و آمد می کرد، با آن حـضرت مـلاقات می کردند. در کتاب الغیبه آمده است که در یوم النـوبه (روز مـراجعه امـام بـه مرکز حکومت) شـور و شـعفی در میان مردم پدید می آمد و خیابانها مملو از جمعیت می شد. آن گاه که امام در خیابان حضور می یافت، هیاهو خاموش می شد و امـام از مـیان مـردم عبور می کرد. (طوسی، الغیبه، ص ۲۵۱)
بنابراین، محیط خـشن سـامرا و خـفقان حـاکم بـر آن هـمواره با زیر نطر بودن شدید امام، موجب شد که امام از طریق وکلا و به وسیله مکتوبات و توقیعات با شیعیان ارتباط برقرار کنند. ارتباطی این گونه، یعنی حضور در میان مردم و عدم مواجهه مـستقیم با آنان، زمینه لازم را برای دوران غیبت فراهم آورد؛ به طوری که بحرانی در کتابش آورده است که امام حتّی به هنگام سخن گفتن با اصحاب خویش نیز از پس پرده با آنان صحبت می کرد. آنان صدای امـام را مـی شنیدند؛ ولی صورت ایشان را نمی دیدند. (بحرانی، ص ۲۶۲)
شیوه های نشر حدیث در دوران امام حسن عسکری (علیه‌السلام)
۱. مسائل
مسائل دارای مفاهیم متعدّدی است؛ امّا در زمان امام حسن عسکری (علیه‌السلام) بیشتر به دو مفهوم مسائل آزمودنی و مسائل شرعی بـه کار رفـته و در این دو مفهوم که در نهایت به یک نتیجه می رسند، مخاطب اصلی سؤلات، امامان بوده اند و پاسخ آنان مانند دیگر روایاتشان حجّت بوده است. (معارف، ص ۳۳۹)
الف) مسائل آزمودنی
منظور آن دسـته از مـسائلی است که اصحاب ائمه (علیهم‌السلام) بـه تـدریج، فراهم کرده و با استفاده از آن، امامت امامان شیعه را به آزمون می گذاشتند. این مسائل آزمودنی پس از دوران امام صادق (علیه‌السلام) که میزان تردید در شناخت امامان (علیهم‌السلام) زیاد گردید، یکی از راههای شناخت امـام بـر حق بود که با طـرح سـؤلاتی، امامت وی را می آزمودند. در صورتی که مدّعی امامت بدون تأمّل و به طور صحیح به سؤلات پاسخ می داد، امامت و حقانیت او بر مراجعان ثابت می شد. (همو، ص ۳۴۰) نخستین بار امام صادق (علیه‌السلام) به یاران خود سفارش کرد تـا بـه عنوان یکی از راههای شناخت امام (علیه‌السلام) با طرح سؤلاتی امامت وی را بیازمایند. (کلینی، ج ۱، ص ۲۸۴)
ب) مسائل شرعی روزمره
منظور از مسائل شرعی روزمره آن دسته از سؤلات است که شیعیان در مقام انجام تکالیف دینی یا در برخورد با مخالفان خـود بـه آن برخورد مـی کردند و با شرفیابی به محضر ائمّه (علیهم‌السلام) یا از طریق مکاتبه، حکم آن را از امامان جویا می شدند. از عهد امام دهم به بـعد که تماس شیعیان با امامان خود محدود شد، سؤلات شیعیان دست بـه دسـت مـی گشت تا به امام برسد و جواب صادر گردد. پاسخها در حکم روایت و حدیث به شمار می رفت. (معارف، ص ۳۴۲)
از جمله افرادی که در زمـان امـام حسن عسکری (علیه‌السلام) واسطه مسائل بودند، محمّد بن عثمان عمری (نجاشی، ص ۴۴۲) محمّدبن سلیمان ابـوطاهر زراری (هـمو، ص ۳۴۸)، مـحمّد بن ریان بن صلت اشعری (همو، ص ۳۷۱)، محمّد بن علی بن عیسی قمی (طوسی، الفهرست، ص ۴۴۱) و صاحب کتاب مسائل إلی أبی محمّد العـسکری، یعنی محمّدبن حسن بن صفار (همان، ص ۳۸۳) و. .. بوده اند. با توجّه به کتابهای رجالی روشـن می گردد که اوّلاً در ترجمه هر یک از این اشـخاص آمده است: «له مسائل»؛ ثانیاً نام امامی که این مسائل به وی تعلّق دارد، ذکر شده است.
۲. مکاتبه
فضای اجتماعی و وضعیت سیاسی حاکم بر جامعه، اقتضا می کرد که بیشتر احادیث امام از طریق مکاتبه انتشار یابد. این مکتوبات را می توان بـه دو بخش کلّی تقسیم نمود:
بخش اوّل عبارت است از نامه ها، دستورالعملها و حتّی پیغامهای ائمّه (علیهم‌السلام) که خطاب به نمایندگان خود یا شیعیان مستقر در یک ناحیه ارسال می کردند و در آن نامه ها و رسائل، وظایف و تکالیف آنان را در پیش آمدهای سیاسی و اجتماعی روشن مـی ساختند.
بـخش دوم از مکتوبات حدیثی، عبارت است از پاسخهای ائمّه (علیهم‌السلام) در ذیل سؤلاتی که شیعیان از نقاط مختلف ارسال می کردند. (معارف، ص ۳۴۳ ـ ۳۴۴) به عنوان مثال، علی بن یقطین به امام حسن عسکری نوشت: اگر کسی اجرای وصیت را به فـرزندان خـود محوّل کند، در صورتی که برخی نابالغ اند، آیا فرزندان بالغ می توانند وصیت پدر خود را اجرا کنند؟ ابومحمّد در پاسخ نوشت: بلی. (کلینی، ج ۷، ص ۴۶) در مواردی که سؤل کننده سؤل خود را می نوشت و جای پاسخ را خالی می گذاشت، امام (علیه‌السلام) در ذیل هـمان سـؤل پاسخ را با خطّ مبارک خود درج می نمود. پاسخی که بدین طریق دریافت می شد، توقیع می خواندند. (معارف، ص ۳۴۷) به عنوان نمونه، عبداللّه بن جعفر حمیری که از مشایخ قم به شمار می رفت، دارای سه کتاب در بـاب رسـائل و تـوقیعات امام هادی و امام حسن عـسکری (علیه‌السلام) است. (طـوسی، الفهرست، ص ۲۹۳)
۳. سازمان وکالت
گستردگی و پراکندگی مراکز تجمّع شیعیان، وجود سازمان ارتباطی منظمی را ایجاب می کرد؛ تا پیوند شیعیان را با حوزه امامت از یک سو، و ارتـباط آنـان را بـا همدیگر از سوی دیگر برقرار سازد و از این رهگذر، آنان را از نـظر دینـی و سیاسی رهبری و سازماندهی کند.
این نیاز از زمان امام جواد (علیه‌السلام) احساس می شد و در زمان امام حسن عسکری (علیه‌السلام) به یک سازمان مـنسجم، گـسترده و فـراگیر تبدیل شده بود. نهاد وکالت شخصی ارشد را در رأس خود داشت که بـا امام ارتباطی مستمر برقرار می کرد. مقام و موقعیت وکیل ارشد و نایب خاص برای همه شیعیان، به خصوص برای وکیلان رده پایین تر، شـناخته شـده و پذیرفـته بود. (طباطبائی، تاریخ حدیث شیعه، ص ۳۳۹) در کتاب رجال کشّی آمده است که امـام طـی نامه ای به صورت رسمی، ابراهیم بن عبده را به وکالت در منطقه بیهق و نیشابور منصوب کرده است. (کشّی، ج ۲، ص ۷۹۷ ) در همین کتاب، در نـامه ای دیگـر، امـام به ارتباط بین وکیلان و وکیل ارشد اشاره کرده است. (همو، ص ۸۴۸) وکیلان علاوه بر جمع آوری امـوال مـربوط بـه امام از تمامی مناطق شیعه نشین و تحویل آن به امام یا وکیل ارشد ایشان، رد و بدل کردن نامه های شیعیان به امـام و پاسـخ امـام به فرستادگان نامه ها را نیز به عهده داشتند. (طباطبائی، تاریخ حدیث شیعه، ص ۳۳۹) وکیلان معمولاً از افراد مـوجّه اجـتماعی بودند. می توان گفت که شخصیت عمومی و وجهه اجتماعی وکیل، بر دانش و علم او مقدّم تر بـود؛ از این رو وکیلان مـعمولاً از شخصیتهای سرشناس علمی نبودند. (سبحانی، ص ۲۹۷)
عثمان بن سعید، شخصیت موجّه و شناخته شده شیعی، وکیل ارشد امـام بـود و همه اموال به دست او می رسید. (طوسی، الغیبه، ص ۳۵۴) فرزند او محمّد بن عثمان نیز منصب وکالت را بـه عـهده داشـت. (همان، ص ۴۰۰) احمدبن اسحاق اشعری، از عالمان بزرگ قم و از اصحاب خاص امام حسن عسکری (علیه‌السلام) وکیل آن حضرت در نـاحیه قـم بود. (طوسی، الفهرست، ص ۶۳) و از وکلای بغداد می توان به ریان بن صلت بغدادی خراسانی اشعری اشـاره کرد. (هـمان، ص ۲۹۵) وکیل آن حـضرت در کوفه ایوب بن نوح بن دراج بود (طوسی، ص ۴۹۶) و علی بن جعفر همانی برمکی از وکلای مکه (مجلسی، زندگانی حضرت جـواد و عـسکریین (علیه‌السلام)، ص ۱۹۵) و عبداللّه بن حمدویه بیهقی از وکلای حضرتش در بیهق و نیشابور بود. (طوسی،الغیبه، ص ۲۶۸)
آثار مـنسوب بـه امام حسن عسکری (علیه‌السلام)
۱. آثار مکتوب
الف) تفسیر قرآن
یکی از مهم ترین مباحث در حوزه میراث حدیثی امام حسن عـسکری (علیه‌السلام)، بحث درباه تفسیر منسوب به آن امام است. این کتاب، مجموعه روایات تفسیری است که تـنها به سوره فاتحه الکتاب و بقره پرداخته اسـت. این کتـاب را شـیخ صدوق به نقل از محمّدبن قاسم استرآبادی و او بـه نـقل از یوسف بن محمّد بن زیاد و علی بن محمّد بن یسار و آن دو نیز از امام حسن عسکری (علیه‌السلام) نقل کرده اند. (ابـن بـابویه، ج ۲، ص ۳۲۷) از قرن چهارم هجری که این کتاب مـنتشر شـد و در دسترس عـموم قـرار گـرفت، همیشه مورد بحث بوده و مخالفان در این باره اظـهارنظر کرده اند. شدیدترین موضع گیری را ابن غضائری ابراز کرده است. ایشان می نویسد: محمّدبن قاسم، مـفسّر اهـل استرآباد که ابوجعفر (شیخ صدوق) از او روایت می کند، ضـعیف و دروغگوست و در عین حال، از دو نـفر مـجهول، روایت کرده که اینها همه دال بر این است که تـفسیر جـعلی است. (واسطی بغدادی، ص ۹۸) علامه حلّی (حلی، ص ۵۰)، علامه شوشتری (شوشتری، ج ۱، ص ۱۵۲)، ابن شهرآشوب (ابن شـهرآشوب، ج ۲، ص ۳۰۰) و آیت اللّه خویی از مخالفان انتساب این کتاب بـه امـام حـسن عسکری (علیه‌السلام) هستند. بـرخی از مـخالفان در ردّ انتساب کتاب به امـام عـسکری (علیه‌السلام) به ضعف سندی و اکثر آنها به ضعف محتوایی برخی از متون مندرج در کتاب اسـتناد کرده اند. آیت اللّه خویی در این باره می نویسد: کسی که بـدین تـفسیر بنگرد و در آن تـأمّل کنـد، هـیچ شکی در جعلی بودن آن نـخواهد کرد؛ زیرا هیچ شخص عالم و دانشمندی چنین نگاشته ای را نمی نگارد؛ چه برسد به امام معصوم. (خویی، ج ۱۳، ص ۱۵۹) بسیاری از عـالمان شـیعی هیچ اشاره ای به این کتاب نکرده اند؛ در حـالی که اگـر این کتـاب مـنسوب بـه امام باشد و در اخـتیار و مـورد تأکید آنان می بود، از آن استفاده می کردند. برقی، علی بن ابراهیم قمی، ثقه الاسلام کلینی، شیخ مـفید و سـید مـرتضی از این گروه هستند.
در بین موافقان، کسانی هستند که این کتـاب را مـوضوع نـمی شمرند؛ بـلکه بـا اعـتماد بر کلّ کتاب یا برخی از متون آن، به طور اجمالی، انتساب کتاب به امام را پذیرفته اند؛ گرچه ممکن است برخی از متون را ضعیف و یا ناصحیح بدانند. شیخ صدوق، قطب الدین راوندی، شهید ثانی، مجلسی اوّل، عـلامه مجلسی، محدث نوری و آقابزرگ تهرانی از این گروه اند. (استادی، ص ۷۲۰ ـ ۷۳۲) شیخ صدوق، محمّد بن قاسم را با دعای رضی اللّه عنه یاد کرده است؛ ولی این گونه یاد کردن را نمی توان دلیل بر وثاقت او دانست. افزون بر آن، دو نفر راوی اصلی متن تفسیر نیز مجهول اند و تـوثیق یا مـدح خاصی در مورد آنها موجود نیست. بنابراین با توجّه به معیار وثوق سندی، ضعیف شمرده می شود.
روشن است که عنوان «ضعیف»، تفاوت ماهوی با وصف «موضوع» دارد. در حدیث موضوع، متنی جعل شـده اسـت که دلایل قطعی بر عدم صدور آن از معصوم (علیه‌السلام) وجود دارد. (مدیرشانه چی، ص ۱۷۰ ) بنابراین ضعف سندی کتاب، متون آن را از حجیت ساقط می کند؛ ولی دلیلی بر وضع و جعل آن نخواهد شد. برخی از مـتون مـوجود در کتاب به لحاظ محتوایی مـشکل اسـاسی دارند؛ به گونه ای که از حجیت ساقط شده اند. وجود این متون، اگر چه اعتماد به کتاب را کاهش می دهد؛ ولی دلیل بر جعلی بودن تمامی کتاب نیستند.
ب) کتاب المقنعه
این کتـاب شامل احکام شرعی اسـت. عـلامه آقابزرگ طهرانی درباره آن نوشته است: شامل بیشتر احکام و مسائل حلال و حرام است. (آقابزرگ طهرانی، ج ۲۳، ص ۱۴۹) بعضیها این کتاب را به امام حسن عسکری نسبت داده اند. (ابن شهرآشوب، ص ۱۲) بیضاوی در الصراط المستقیم این کتاب را به امـام حـسن عسکری (علیه‌السلام) نسبت داده است. (غروری نائینی، ص ۳۰۱)
ج) کتاب الحجب فی التفسیر
سمعانی در کتاب الانساب، این کتاب را از آثار آن حضرت نام برده است. (سمعانی، ج ۱، ص ۵۰۷ ) به غیر ایشان تا جایی که فرصت تحقیق بود، در جای دیگـری مـشاهده نشد که از این اثر نام برده باشند.
۲. آثار غیر مکتوب
الف) حکمتها و سخنان پندآموز
امام حسن عسکری (علیه‌السلام) همچون پدران گرامی خـود، در هر فرصتی، سخنان حکمت آموز و موعظه هایی ایراد می نمودند. از جمله اینکه حضرت فرمودند: شـرک ورزیدن مـردم پنـهان تر از حرکت مورچه بر پلاس سیاه در شب سیاه است. (شیخ حرّ عاملی، ج ۱۶، ص ۲۵۴؛ ابن شعبه حرانی، ص ۴۸۷)
ب) دعا و حرز
از امام حـسن عـسکری دعاها و حرزهایی روایت شده است که در اینجا به یک نمونه بسنده می کنیم:
ای شنونده ترین شنوندگان! و ای بیننده ترین بـینندگان! و ای سـریع حـساب کننده حساب کنندگان! و ای رحیم ترین رحم کنندگان! و ای حکم کننده ترین حکم کنندگان! بر محمّد و آل محمّد صلوات بفرست و روزی مرا وسـعت ده و عمر مرا طولانی گردان. با رحمت خود بر من منت گذار و مرا از کسـانی قرار ده که دین تو را یاری مـی دهند و دیگـری را جای من قرار مده. (ابن بابویه، ج ۱، ص ۳۳۶؛ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ص ۳۷۴)
ج) وصیتها و سفارشها
آن حضرت در هر موقعیتی که به دست می آوردند، شیعیان را وصیت و سفارش می کردند. به عنوان مثال، در سفارش به شیعیان فرمودند: شـما را وصیت می کنم به تقوای الهی و راستگویی در گفتار و بازگرداندن امانت به کسی که به شما اعتماد کرده است، چه نیکوکار باشد و چه بدکار. شما را به سجده های طولانی و حسن معاشرت با همسایگان سـفارش مـی کنم؛ زیرا محمّد (صلی‌الله علیه و آله) برای این مطالب برانگیخته شده است. (عیاشی، ج ۲، ص ۲۸۶)
مدارس حدیثی در دوران امام عسکری (علیه‌السلام)
۱. سامرا
سامرا در انتهای ثلث اوّل قرن سوم هجری تأسیس و به عنوان پایتخت دولت عبّاسی مطرح شد. (جباری، ص ۱۳۲) چیزی نـگذشت که متوکل عباسی امام هادی (علیه‌السلام) را به این شهر فرا خواند و از آن پس، این شهر به محل تجمع شیعیان و رهبری آنان تبدیل شد. هر چند آن حضرت تحت نظر بودند، ولی به طرق مختلف، روابط ایشـان بـا شیعیان برقرار بود. امام حسن عسکری (علیه‌السلام) نیز تمامی دوران کوتاه مدت امامتش را در این شهر می زیست. تعدادی از اصحاب ایشان در سامرا عبارت اند از: عمر بن ابی مسلم (کلینی، ج ۲، ص ۴۴۴)، ابی الصهبان (طوسی، الفهرست، ص ۳۷۸)، نصر بن حـازم قـمی. (هـمان، ص ۴۲۵)
در این دوران، مدرسه حدیثی سامرا در مقایسه بـا مـدارس قـم و بغداد که از چندین دهه پیش شروع به فعالیت کرده بودند، چندان رونق نگرفته بود و نمی توان آن را مدرسه ای همچون دیگر مدارس به حساب آورد؛ ولی چون امـام حـسن عـسکری (علیه‌السلام) و پدر بزرگوارشان در این شهر بودند، باعث شد اصحابشان نـیز بـه تبع ایشان در این شهر حضور پیدا کنند. بیشتر احادیثی را که از ایشان روایت کرده اند مبتنی بر مسائل فقه و قواعد فقه است.
۲. قم
حوزه حـدیثی قـم در زمـان امام حسن عسکری (علیه‌السلام) رونق گرفته و شکوفا شده بود. اسـاتید حدیثی از مناطقی مثل کوفه به قم می آمدند و همراه با دانشمندان قم، به تعلیم و آموزش مشتاقانی می پرداختند که از این شهر و از نـقاط اطـراف قـم، برای آموزش حدیث، به قم مراجعه می کردند. ( طباطبائی، تاریخ حدیث شـیعه، ص ۳۴۱) از ویژگـیهای اصلی و مهم مکتب حدیثی قم، گرایش شدید آنان به احادیث و نصوص دینی و پرهیز از دخالت دادن هر امـر دیگـر، اعـمّ از احکام مستقل عقلی یا ظنون غیر معتبر، در مقوله فهم دین و استنباط احکام است. (هـمو، ص ۳۴۲ ) از دیگـر ویژگـیهای مکتب حدیثی قم، پرهیز محدّثان از نقل احادیث ضعیف یا منقول از ضعفا و همچنین احادیث غلوآمیز بـود. از جـمله اشـخاصی که از این حوزه حدیثی با حضرت عسکری در ارتباط بودند، محمّد بن حسن بن صفار (طوسی، الفهرست، ص ۴۰۸) زکریابن آدم قـمی (هـمان، ص ۲۰۶) و سعدبن عبداللّه اشعری قمی (همان، ص ۲۱۱) می باشند.
۳. بغداد
بغداد از جمله شهرهای مهمّ اسلامی در عـراق بـود که از بـدو پیدایش و تأسیس به محلّ حضور شیعیان تبدیل گشت و زمانی که مدرسه کوفه رو به زوال نهاده بود، بـسیاری از مـحدثان آن به بغداد منتقل شده بودند. (جباری، ص ۱۳۰) مهاجرت طلاب از سایر مناطق جهان اسلام بـه حـوزه بـغداد، باعث گستردگی علوم، دانش، تحقیق و اجتهاد شد. در این دوره اجتهاد به سبک شیعی آن شکل می گیرد و مناظره و گـفتگوی رو در رو مـیان صاحبان افکار و عقاید مختلف به وجود می آید. (طباطبائی، تاریخ حدیث شیعه، ص ۳۴۸) بـرخی از اصـحاب امـام حسن عسکری (علیه‌السلام) در این حوزه عبارت اند از: عثمان بن سعید عمری (ابن بابویه، ج ۴، ص ۵۱۰)، علی بن محمّدبن احمد متیل قـمی (طـوسی، الغـیبه، ص ۳۶۹) و حسن بن متیل قمی (همان، ص ۳۶۹) دیگر اعضای خاندان متیل قمی نیز ساکن بـغداد بـودند.
نتیجه گیری
در زمان امام حسن عسکری (علیه‌السلام) با توجه به شرایط سیاسی و جوّ خفقان اجتماعی، ارتباط ایشـان بـا شیعیان آزادانه نبود و اصحابشان به صورت محرمانه با ایشان در ارتباط بودند. بـه تـبع این شرایط اجتماعی، شیوه های نشر حدیث عموماً یا بـه صـورت مـسائل و مکاتبه با حضرت بود، یا اینکه از طریق واسـطه ها و وکلای مـورد اعتماد ایشان در مناطق شیعه نشین بود که احادیث ایشان را به شیعیان منتقل می کردند و مـشکلات و مـسائل آنها را با امام در میان مـی گذاشتند. آثـاری نیز بـه امـام حـسن عسکری (علیه‌السلام) نسبت داده اند؛ از جمله: تـفسیر مـنسوب به امام عسکری (علیه‌السلام) که برخی همچون ابن غضائری، علامه حلّی، علامه شـوشتری و آیت اللّه خویی از مخالفان انتساب این کتاب به امـام حسن عسکری (علیه‌السلام) مـی باشند و بـرخی دیگر همچون علامه مجلسی، شـهید ثـانی و محدث نوری این کتاب را به ایشان نسبت داده اند. از دیگر آثاری که به ایشان نسبت داده اند کتـاب المنقبه و کتاب الحجب فی التـفسیر اسـت.
بـا توجّه به اینـکه امـام در شهر سامرا سکونت داشـتند، اصـحاب و شاگردان ایشان به این شهر می آمدند و با حضرتش ملاقات می کردند. به همین دلیل بود که شهر سـامرا بـه محلی برای تجمّع و رفت و آمد شـیعیان تـبدیل شد و مـدرسه حـدیثی سـامرا کم کم پایه ریزی گشت. از دیگـر حوزه ها، حوزه حدیثی قم و حوزه بغداد، اساتید برجسته این حوزه ها از شاگردان و اصحاب این امام بزرگوار بـودند و واسـطه بین این حضرت و شیعیان آن زمان به شـمار مـی رفتند.
مـنابع:
قـرآن کریم، تـرجمه: محمّد مهدی فـولادوند
۱.ابـن بابویه، محمّدبن علی. من لا یحضره الفقیه. تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی،۱۴۱۳ ق.
۲.ابن شعبه حـرّانی، حـسن بن عـلی. تحف العقول. تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: جـامعه مـدرسین، ۱۴۰۴ ق.
۳.ابـن شـهرآشوب. مـناقب آل ابـی طالب. نجف: حیدریه، ۱۳۷۶ ش.
۴.استادی، رضا. مؤره تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه‌السلام)، قم: مدرسه امام مهدی (عج )، ۱۴۰۹ ق.
۵.آقابزرگ تهرانی. الذریعه. بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۳ ق.
۶.بحرانی، هاشم. بهجه النظر فـی اثبات الوصایه و الإمامه للأمه الإثنی عشر. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۲۷ ق.
۷.جباری، محمّدرضا. مکتب حدیثی قم. قم: زائر، ۱۳۸۴ ش.
۸.جزائری، نعمت اللّه . قصص الانبیاء. مترجم: فاطمه مشایخ، تهران: فرحان، ۱۳۸۱ ش.
۹.حـرّعاملی، مـحمّدبن حسن. وسائل الشیعه. قم: موسسه آل البیت (علیهم‌السلام)، ۱۴۰۹ ق.
۱۰.خویی. معجم الرجال الحدیث. ۱۴۱۳ ق.
۱۱.سبحانی، جعفر. کلیات علم رجال. مترجم: مسام قلیپور گیلانی، علی اکبر روحی، قم: قدس، ۱۳۸۹ ش.
۱۲.سمعانی. الانساب. بیروت: دارالجنان، ۱۴۰۸ ق.
۱۳.شعیری، مـحمّدبن مـحمّد. کاشف الأستار. مترجم: شرف الدین خویدکی، تهران: کتاب فروشی اسلامی،۱۳۸۸ ش.
۱۴.طباطبائی، محمّدحسین. المیزان فی تفسیرالقرآن. مترجم: محمّدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۴ ش.
۱۵.طـباطبائی، مـحمّدکاظم. تاریخ حدیث شیعه(۱). تهران: سـمت، ۱۳۸۸ ش.
۱۶.طـبرسی، فضل بن حسن. اعلام الوری بأعلام الهدی. تهران: اسلامیه، ۱۳۹۰ ش.
۱۷.طوسی، محمّدبن حسن. الغیبه. تحقیق: عباداللّه تهرانی، علی احمد ناصح، قم: دارالمعارف الاسلامیه،۱۴۱۱ ق.سفینه » شماره ۳۷ (صفحه ۱۳۷)
۱۸.ـــــــــــــــ. فهرست کتب الشیعه و اصولهم و أسـماءالمصنفین و اصـحاب الاصول. قم: ستاره، ۱۴۲۰ ق.
۱۹.علامه حـلّی، حـسن بن یوسف. خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال. قم: نشر فقاهه، ۱۴۰۷ ق.
۲۰.علامه شوشتری، محمّدتقی. مستدرک الاخبار الدخیله. تهران: کتابخانه صدوق، ۱۳۶۷ ش.
۲۱.عیاشی، محمّدبن مسعود. تفسیر عیاشی. تحقیق: هاشم رسولی محلاتی، تهران: المطبعه العلمیه، ۱۳۸۰ش.
۲۲.غروی نائینی، نـهله. تـاریخ حدیث شیعه. قم: شیعه شناسی، ۱۳۸۶ ش.
۲۳.کشّی، محمّدبن عمر. رجال کشّی. قم: موسسه آل البی (علیهم‌السلام)، ۱۳۶۳ ش.
۲۴.کلینی، محمّدبن یعقوب. اصول کافی. مترجم: جواد مصطفوی، تهران: کتاب فروشی علمیه اسلامیه،۱۳۶۹ ش.
۲۵.مجلسی، محمّدباقربن مـحمّدتقی. بـحارالانوار. بیروت: دارالحـیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
۲۶.مدیر شانه چی، کاظم. علم الحدیث و درایه الحدیث. قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۵ ش.
۲۷.معارف، مجید. پژوهشی در تاریخ حدیث شـیعه. تهران: موسسه فرهنگی و هنری ضریح، ۱۳۷۶ ش.
۲۸.مفید، محمّدبن محمّد. الإرشاد. مترجم: هـاشم رسـولاتی مـحلاتی، تهران: اسلامیه.
۲۹.نجاشی، احمدبن علی. رجال نجاشی. قم: موسسه نشر الاسلامی، ۱۳۶۵ ش.
۳۰.واسطی بغدادی، احمدبن حسین. الرجال لابـن الغـضائری. تحقیق: محمّدرضا حسینی، قم: دارالحدیث،۱۳۶۴ ش.
منبع : مجله سفینه، شماره ۳۷، صفحه ۱۲۲ , فرزند وحی،جمال / دارابی،فرشته
