امام حسن عسکری (ع)، یازدهمین امام شیعیان، در دوره ای پرآشوب و تحت فشار شدید سیاسی زندگی می کردند. به دلیل شرایط خاص آن زمان، ایشان بیشتر ارتباط خود را با شیعیان از طریق نامه نگاری برقرار می کردند. این نامه ها تنها ابزاری برای ارتباط نبودند، بلکه حاوی دستورات، توصیه ها، اخبار و نکات مهمی بودند که برای حفظ دین و ایمان شیعیان بسیار حائز اهمیت بودند.
دلایل اهمیت نامه های امام حسن عسکری (ع)
الف) هدایت و ارشاد شیعیان
در این نامه ها، امام حسن عسکری (ع) شیعیان را به سوی تقوا، پرهیزکاری، عمل به احکام اسلامی و حفظ وحدت و انسجام دعوت می کردند.
ب) معرفی امام زمان (عج)
یکی از مهم ترین اهداف امام حسن عسکری (ع) در این نامه ها، معرفی فرزند گرامی شان، حضرت مهدی (عج) به عنوان امام دوازدهم شیعیان بود.
ج) تقویت روحیه شیعیان
در شرایط سخت و پر از فشار، این نامه ها روحیه شیعیان را تقویت کرده و به آن ها امید و انگیزه می داد.
د) تبیین مسائل دینی
امام حسن عسکری (ع) در این نامه ها به بسیاری از سوالات و شبهات دینی پاسخ می دادند و به تبیین مسائل پیچیده دینی می پرداختند.
محتوای نامه های امام حسن عسکری (ع)
موضوعات مطرح شده در نامه های امام حسن عسکری (ع) بسیار متنوع بود و شامل موارد زیر می شد:
۱. توصیه های اخلاقی و دینی: مانند توصیه به تقوا، صبر، شکرگزاری، امانت داری و…؛
۲. مسائل فقهی: پاسخ به سوالات فقهی شیعیان و تبیین احکام اسلامی؛
۳. اخبار سیاسی: اطلاع رسانی درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان؛
۴. معرفی نمایندگان خاص: معرفی نمایندگان خاص خود برای ارتباط بهتر با شیعیان؛
۵. آمادگی برای عصر غیبت: آماده سازی شیعیان برای دوران غیبت امام زمان (عج)؛
ویژگی های نامه های امام حسن عسکری (ع)
۱. کوتاه و گویا: نامه های امام حسن عسکری (ع) به دلیل شرایط خاص، کوتاه و گویا بودند و مطالب مهم را به صورت خلاصه بیان می کردند؛
۲. محرمانه: بسیاری از نامه های امام حسن عسکری (ع) به صورت محرمانه نوشته می شدند و تنها به دست افراد مورد اعتماد می رسید؛
۳. تأثیرگذار: نامه های امام حسن عسکری (ع) تأثیر بسیار زیادی بر شیعیان داشته و باعث تقویت ایمان و اعتقاد آن ها می شد؛
نمونه ای از نامه های امام حسن عسکری (ع)
با وجود اختناق شدید سیاسی، محدودیت های شخصی و ترس و وحشت در جامعه، امام حسن عسکری (ع) با تدبیر و درایت خاصی توانستند با شیعیان ارتباط خود را حفظ کنند و حتی آن را گسترش دهند. در عصر نبود رسانه های امروزی، نامه نگاری یکی از مهم ترین روش های ارتباطی بود. امام عسکری (ع) با نوشتن نامه های خصوصی به شیعیان، آنها را راهنمایی و دلداری می دادند. این نامه ها حاوی آموزه های دینی، پاسخ به سوالات و توصیه های اخلاقی بود.
۱. نامه به ابن بابویه قمی
ابن بابویه قمی یکی از علمای بزرگ شیعه و راویان احادیث اهل بیت بود. نامه های امام حسن عسکری (ع) به او نشان از اهمیت و جایگاه وی در بین شیعیان دارد. نکته مهم اینجاست که امام حسن عسکری (ع) با تاکید بر رساندن محتوای نامه به همه شیعیان، این نامه را به منزله وصیتنامه ای برای تمام شیعیان در طول تاریخ تلقی کرده است. این نشان می دهد که آموزه های دینی و توصیه های اخلاقی موجود در این نامه، برای همه شیعیان در هر زمان و مکانی ارزشمند و قابل عمل است.[۱]
با توجه به اینکه مخاطب این نامه، همه شیعیان هستند، می توان گفت که محتوای آن شامل اصول کلی دین، اخلاق اسلامی، توصیه هایی برای زندگی فردی و اجتماعی و همچنین رهنمودهایی برای حفظ وحدت و انسجام شیعیان است. در نامه ارزشمند امام حسن عسکری (ع) خطاب به ابن بابویه قمی، توصیه های ژرف و راهبردی در باب تقوا، صبر، انتظار فرج و سایر فضایل اخلاقی به چشم می خورد.
بخشی از محتوای نامه امام حسن عسکری (ع) به ابن بابویه اینچنین است:
«اُوصِیکَ یا شَیْخِی وَ مُعْتَمَدِی وَ فَقِیهِی اَبَاالْحَسَنِ عَلِیِّ‌بنِ الْحُسَیْنِ الْقُمِّی…؛ سفارش می کنم تو را ای شیخ و معتمد و فقیه من، ابوالحسن علیّ بن حسین قمّی! خدا تو را بر آنچه مورد خشنودی او است موفّق بدارد و در پرتو رحمتش فرزندان شایسته ای در نسل تو قرار دهد. [سفارش می کنم تو را] به تقوای الهی و پرهیزکاری و برپا داری نماز و دادن زکات، زیرا نماز از کسی که زکات نمی دهد قبول نمی شود، و تو را سفارش می کنم به:
بخشیدن لغزش های دیگران؛ فرو بردن خشم، هنگام غضب؛ صله رحم؛ ایثار و همکاری با برادران دینی و کوشش در تأمین نیازهای آنها در هنگام سختی و آسانی؛ تعقّل و خردمندی هنگام جهل و نادانی؛ دین شناسی و استواری در امور و فراگیری قرآن و پیوند معنوی با آن، خوش اخلاقی و امر به معروف و نهی از منکر و…».[۲]
۲. نامه به مردم قم و آبه
نامه امام حسن عسکری (ع) به مردم قم و آبه[۳](آوه)[۴]، یکی از اسناد ارزشمند تاریخی و دینی است که در کتاب «کمال الدین» آمده است. این نامه نشان دهنده ارتباط عمیق امام با شیعیان و اهمیت ویژه ای که برای ایشان قائل بود، می باشد. در این نامه، امام حسن عسکری (ع) ضمن ابراز محبت و دلسوزی نسبت به شیعیان، به مسائل مختلفی از جمله ایمان، تقوا، وحدت و مبارزه با ظلم پرداختند.
بخشی از متن نامه امام حسن عسکری (ع) اینچنین است:
«خدای متعال با لطف و عنایت بی پایان خود، با فرستادن پیامبر اسلام (ص) به عنوان بشارت دهنده و هشدار دهنده، بر انسان ها منّت نهاد. او شما را به پذیرش دین خود توفیق داد و با هدایت الهی شما را گرامی داشت. محبت و دوستی خاندان پاک پیامبر (ص) را در دل های گذشتگان و آیندگان شما در سرزمین ایمان کاشت. آنان که از میان شما به دیار آخرت کوچ کردند، در راه هدایت، صداقت و رشد قدم گذاشتند و به صف رستگاران پیوستند. آنان ثمره کردار نیک خود را چیدند و به پاداش اعمال خود نائل شدند.
ای مردم! اراده ما همواره استوار و نیّت ما راسخ است. افکار نیک و پاک شما به دل های ما آرامش می بخشد و پیوند بین ما و شما ناگسستنی و قوی است. این پیوند به توصیه و سفارش گذشتگان ما و شما بنا نهاده شده است، پیمانی که بر گردن جوانان ما و پیروان شما باقی است. ما همواره با ایمان مشترک و پیوندی محکم در کنار یکدیگریم، زیرا خداوند این ارتباط تنگاتنگ و ابدی را بین ما برقرار کرده است؛ چنانکه امام صادق(ع) فرمودند: «اَلْمُؤْمِنُ اَخُوالْمُؤْمِنِ لِاُمِّهِ وَ اَبِیهِ؛ مؤمن برادر پدر و مادری مؤمن است».[۵]
۳. نامه به مردم مدینه
ایشان اندکی قبل از شهادت، نامه های متعددی را به دست خود برای مردم مدینه نوشت.[۶] شیعیان نیز در مسائل و موضوعات مختلف برای ایشان نامه می نوشتند و پاسخ آن را دریافت می کردند. یکی از نامه رسان ها شخصی به نام «ابوالادیان» است، که نامه های امام را به مناطق مختلف می برد.[۷]
۴. نامه به اسحاق بن اسماعیل نیشابوری
نامه امام حسن عسکری (ع) به اسحاق بن اسماعیل نیشابوری حاوی نکات عمیق و آموزنده ای است. در ادامه، خلاصه ای از مهم ترین نکات این نامه آورده شده است:
۱. مراقبت و لطف خداوند
امام (ع) در آغاز نامه، برای اسحاق دعای خیر کرده و از لطف و مراقبت خداوند نسبت به او و دیگر مؤمنان یاد می کند. ایشان به الطاف مستمر الهی و خوشنودی خاندان خود از نعمت های خداوند برای دوستانشان اشاره می کنند.
۲. شکرگزاری و یادآوری نعمت های الهی
امام (ع) تأکید می کند که هر نعمتی، حتی اگر بزرگ باشد، نیازمند شکرگزاری به درگاه خداوند است. این سپاسگزاری باید دائمی و عمیق باشد، چرا که خداوند راه های سخت و دشوار زندگی را با رحمت خود هموار می کند.
۳. اهمیت امامت و هدایت الهی
امام (ع) یادآوری می کند که امامت و ولایت اوصیای پیامبر (ص) حجت الهی بر مردم است و مردم بدون وجود امامان و راهنمایی آنها، همچون حیوانات سرگردان بودند. امام (ع) از مردم می خواهد که حقایق دین را با دقت بررسی کنند و از کفران نعمت های الهی بپرهیزند.
۴. اهمیت اعمال و واجبات دینی
امام (ع) تأکید می کند که فرایضی مانند حج، زکات، روزه و ولایت به خاطر نیاز خداوند به آنها نیست، بلکه برای هدایت و رحمت الهی بر بندگان است. او همچنین به اهمیت عمل به این واجبات و تطهیر دل ها اشاره دارد.
۵. رعایت حقوق امامان و اهمیت ولایت
امام (ع) بر اهمیت ادای حقوق امامان تأکید می کند و یادآور می شود که مودت و دوستی اهل بیت (ع) از واجبات الهی است. خداوند در قرآن به این امر اشاره کرده و از مردم خواسته تا به دوستی و ولایت امامان پایبند باشند.
۶. نقش امامان در هدایت مردم
امام (ع) تأکید می کند که اگر محمد (ص) و اوصیا پس از او نبودند، مردم در گمراهی و سرگردانی باقی می ماندند. امامان کلید هدایت و راهنمای مردم برای انجام واجبات الهی هستند.
۷. تأکید بر اطاعت الهی و دوری از غرور
امام (ع) مردم را به اطاعت از خدا و پیامبر (ص) فرا می خواند و از غرور در برابر خداوند نهی می کند. ایشان به عواقب دوری از هدایت الهی و اطاعت شیطان هشدار می دهند.
۸. تعیین نماینده و فرستاده امام
امام حسن عسکری (ع) در پایان، اسحاق را به عنوان فرستاده خود معرفی کرده و او را مأمور می کند تا نامه ایشان را به دیگر یاران بخواند.
این نامه، نکات تربیتی، اخلاقی و اعتقادی بسیاری را برای پیروان اهل بیت (ع) مطرح می کند و از اهمیت بزرگی برخوردار است.[۸]
۵. نامه به احمد بن اسحاق
رابطه احمد بن اسحاق قمی با امام حسن عسکری (ع) بسیار صمیمی و مبتنی بر اعتماد بوده است. به حدی که امام عسکری (ع) وی را در جریان یکی از مهم ترین رویدادهای شیعه، یعنی ولادت امام زمان (عج)، قرار داد. ارسال نامه توسط امام حسن عسکری (ع) به احمد بن اسحاق قمی نشان از جایگاه ویژه او نزد امام و همچنین اهمیت خبر ولادت امام زمان (عج) دارد.[۹]
۶. نامه پاسخ به سوال و شبهه یکی از شیعیان در مورد امامت
یکی از شیعیان امام حسن عسکری (ع) در نامه ای به ایشان وضعیت باور مردم نسبت به امامت حضرت را تشریح می کند. او از وجود شماری از افراد که به امامت امام باور ندارند، پرده برمی دارد. امام حسن عسکری (ع) در پاسخ این شیعه، نامه ای می نویسد:
«خداوند خردمندان را مخاطب ساخته است… مردم درباره من چند دسته‌اند:
گروهی بینا و پایبند به حق هستند. آنان به اصل نبوت و فرع امامت تمسک جسته و هیچ تردیدی درباره من ندارند. این افراد مرا پناهگاه و مرجع خود می دانند.
گروهی دیگر، حق را از اهل آن دریافت نکردند. آنان مانند دریانوردانی هستند که با موج آب جابه جا می شوند و با آرامش موج آرام می گیرند. این افراد در تصمیم گیری های خود ثابت قدم نیستند.
گروه سوم، اسیر شیطان شده اند. بر اثر حسد، اهل حق را انکار می کنند و با یاری باطل، حق و حقیقت را کنار می نهند.
افرادی که از مسیر حق منحرف شده اند، چه به راست و چه به چپ، را رها کن. چوپان هنگامی که می خواهد گله اش را جمع کند، از ساده ترین و سهل ترین راه استفاده می کند. از افشای اسرار امامت خودداری کن و از قدرت طلبی و ریاست جویی بپرهیز؛ زیرا این دو، انسان را به هلاکت می افکنند.»[۱۰]
این نامه، علاوه بر بیان دیدگاه امام درباره جایگاه و وظیفه شیعیان، راهنمایی برای برخورد با اختلافات فکری و عقیدتی است و بر اهمیت پایبندی به حق و پرهیز از جاه‌طلبی تأکید دارد.
۷. نامه ای دیگر به شیعیانی که به امامت امام حسن عسکری (ع) شک و تردید داشتند
در این نامه، امام حسن عسکری (ع) به وضعیت برخی از شیعیان اشاره می کند که دچار شک و تردید در امر امامت او شده اند، یا از مسیر حق منحرف گشته و به بیراهه رفته اند. امام حسن عسکری (ع) با حسرت و اندوه می گوید: «هیچ یک از پدرانم، رنجی که من از شک و تردید این گروه می کشم را تجربه نکرده اند. اگر امامت محدود به زمانی خاص و موقت بود، و در آن زمان کسی دچار تردید می شد، ممکن بود عذرش پذیرفته شود. اما از آنجا که امر امامت توسط خداوند ادامه دار و همیشگی است، شک در این امر چه توجیهی می تواند داشته باشد؟».[۱۱]
۸. نامه به گروهی از شیعیان، که دچار انحراف شدند
امام حسن عسکری (ع) در نامه به گروهی از شیعیان می فرماید:
«خداوند در این دنیا زهد و توفیق کردارهای پسندیده به شما عطا فرماید، قدرتی دهد تا از او اطاعت کرده و از گناهان دوری کنید. شما را از گمراهی نجات بخشد، بی‌نیاز گرداند و برای ما و دوستانمان نیکی دنیا و آخرت را فراهم سازد.
اما بعد، من از اختلافات و دوگانگی ها میان شما و از تسلط شیطان بر دل هایتان که منجر به پراکندگی و الحاد در دین شده است، باخبر شدم. همچنین دریافتم که برخی از شما در تلاش برای از بین بردن آنچه پدران صالح شما برای حفظ دین خدا و اثبات حق اوصیایش به پا داشته اند، هستند. ابلیس شما را از حق منحرف کرده و به وادی ضلالت کشانده است، تا جایی که بیشتر شما از حق بازگشته اید، گویی نه کلام خدا را خوانده اید و نه از امر به معروف و نهی از منکر باخبر هستید.
به جانم سوگند، اگر همین گونه افراد نادان شما به سخنان بی اساس و باطل خود ادامه دهند و این سخنان بی پایه را رواج دهند، عذاب الهی بر آنها فرود خواهد آمد. اگر شما آنها را با دل، زبان، دست و نیت از این گناهان باز ندارید، در گناهانشان و دروغ بستن به خدا، پیامبر و اولی‌الامر شریک خواهید بود. اگر این وضعیت ادامه یابد، فرق منحرفی همچون زیدیه، مغیریه و کیسانیه که نام دین بر خود نهاده اند، در ادعای خویش از شما صادق تر خواهند بود. در واقع، شما از آنها بدتر و خطرناک تر هستید. باطل در میان شما پاگرفته و در ظاهر خود را اهل حق نشان داده اید.
بیشتر این افراد بر اثر فرمان خدا شتابان عمل نکرده اند، جز گروه اندکی که اگر بخواهم نام می برم. شیطان بر آنها تسلط یافته و آنان را از یاد خدا غافل کرده است. هرکس یاد خدا را فراموش کند، خداوند نیز از او بیزاری خواهد جست و سرانجام به جهنم گرفتار خواهد شد».[۱۲]
نکات مهم این نامه امام حسن عسکری (ع)
۱. دعای خیر برای زهد و توفیق در اعمال نیک
امام حسن عسکری (ع) در ابتدای نامه، برای شیعیان دعای خیر کرده و از خداوند می‌خواهد که توفیق کردارهای پسندیده و دوری از گناهان را به آنان عطا کند.
۲. انتقاد از اختلاف و پراکندگی در میان شیعیان
امام (ع) از وجود اختلافات و دوگانگی میان شیعیان نگران است و آن را نتیجه تسلط شیطان بر دل ها می داند، که منجر به پراکندگی و الحاد در دین شده است.
۳. نقش شیطان در گمراهی و بازداشتن از حق
امام حسن عسکری (ع) اشاره می کند که شیطان بسیاری از شیعیان را از حق بازداشته و آنها را به وادی گمراهی کشانده است.
۴. هشدار درباره رواج باطل
امام (ع) شیعیان را از ترویج سخنان بیهوده و باطل برحذر می دارد و هشدار می دهد که اگر این روند ادامه یابد، عذاب الهی بر آنها نازل خواهد شد.
۵. مسئولیت شیعیان در نهی از منکر
امام (ع) تأکید می کند که شیعیان نباید در برابر باطل و گناهان دیگران سکوت کنند؛ بلکه باید با دل، زبان، دست و نیت از آنها جلوگیری کنند، وگرنه در گناهان آنها شریک خواهند بود.
۶. انتقاد از فرقه های منحرف
امام حسن عسکری (ع) از فرقه های منحرف همچون زیدیه، مغیریه و کیسانیه نام می برد و بیان می کند که در وضعیت ادامه انحراف و کج روی این گروه از شیعیان، این فرقه ها در ادعاهای خود از برخی شیعیان صادق تر هستند.
۷. یادآوری غفلت از یاد خدا
امام حسن عسکری (ع) به خطر غفلت از یاد خدا اشاره می کند و هشدار می دهد که فراموشی یاد خدا باعث دوری از رحمت الهی و گرفتار شدن به جهنم خواهد شد.
امام حسن عسکری (ع) در نامه هایشان برای آموزش نحوه حل مسائل علمی، گاه پاسخ سؤال های فقهی را به صورت کامل بیان نمی کرد[۱۳] و گاه نیز به بیان قاعده ای کلی می پرداخت تا فقها بتوانند به کمک آن، به پاسخ برسند.[۱۴]
بعضی اوقات نیز امام برای پاسخ به پرسش های فقهی مراجعه به کتاب های حدیثی شیعه را پیشنهاد می داد.[۱۵] با این گونه اقدامات، جامعه شیعه آموزش می‌دید تا مشکلات و مسائل فقهی و عقیدتی خود را بدون نیاز به مراجعه به امام حاضر حل کند.[۱۶]
نتیجه گیری
نامه های امام حسن عسکری (ع) کوتاه، گویا و محرمانه بوده و با توجه به شرایط دشوار آن زمان، به حفظ و گسترش ارتباط با شیعیان کمک می کرد. این نامه ها حاوی آموزه های دینی، اخلاقی و راهنمایی های عملی بودند و ایمان شیعیان را تقویت می کردند. امام با تاکید بر تقوا، وحدت، صبر و انتظار فرج، تلاش می کرد تا شیعیان را در مسیر حق نگه دارد و آنان را در برابر انحرافات فکری و عقیدتی محافظت کند.
پی نوشت ها
[۱]. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج ۳، ص ۵۲۷؛ خوانساری، روضات الجنات، ج۴، ص۲۷۳-۲۷۴.
[۲]. علم الهدی، معادن‌الحکمه، ج ۲، ص ۲۶۴؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۴۲۵ و ۴۲۶.
[۳]. شهری در نزدیک ساوه است.
[۴]. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج ۳، ص ۵۲۶.
[۵]. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۴۲۵.
[۶]. ابن بابویه، کمال الدین، ج ۲، ص ۴۷۴.
[۷]. مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۳۳۱.
[۸]. مهدی پور، محمود، «سیری در نامه امام حسن عسکری (ع) به اسحاق بن اسماعیل نیشابوری»، ص ۱۱۰ – ۱۱۳.
[۹]. ابن بابویه، کمال الدین، ج ۲، ص ۴۳۴.
[۱۰]. مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۷۰.
[۱۱]. مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۷۲.
[۱۲]. جهانی، زندگی امام عسکری (ع)، ص ۹۲.
[۱۳]. نگاه کنید به: کلینی، کافی، ج ۶، ص ۳۵.
[۱۴]. برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، کافی، ج ۷، ص ۴۵.
[۱۵]. مدرسی طباطبایی، مکتب در فرآیند تکامل، ص ۹۹.
[۱۶]. مدرسی طباطبایی، مکتب در فرآیند تکامل، ص ۹۸ـ۱۰۰.
منابع
- ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، تحقیق، تصحیح و تعلیق: علی أکبر الغفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۵ ق.
- ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۷۶ق.
- ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نجف، بینا، ۱۳۷۶ق.
- جهانی، علی اکبر، زندگی امام حسن عسکری (ع)، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۴ش.
- خوانساری، محمد باقربن زین العابدین، روضات الجنات فى احوال العلماء و السادات، قم، چاپ اسداللّه اسماعیلیان، ۱۳۹۰ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، بینا، ۱۳۹۰ق.
- علم‌الهدی، محمد بن محسن، معادن الحکمه، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۹ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ ق.
- مدرسی، سید حسین، مکتب در فرآبند تکامل، مترجم: هاشم ایزدپناه، چ۸، تهران، کویر، ۱۳۸۹ش.
- مهدی پور، محمود، «سیری در نامه امام حسن عسکری (ع) به اسحاق بن اسماعیل نیشابوری»، مطالعات قرآنی نامه جامعه، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۵، شماره ۱۹ و ۲۰، صفحات ۱۱۰ تا ۱۱۳.
