منبع دینی عَلَم های هیئت های مذهبی

پرسش:

عَلَم که در عاشورا به آن پارچه وصل می کنند نماد چیست؟ آیا اینها خرافات است یا واقعاً وجود داشته است؟

پاسخ:

علم، رایت، بیرق، نشانه لشکر، آنچه به سر نیزه ببندند، درفش، در اصطلاح عزاداری حسینی نام علم و علامت خاصی است که هر هیئت و دسته ویژه خود دارد و آن را از دسته های دیگر متمایز می سازد.^(۱) و پرچمی است که در مراسم دینی حمل می شود و در فارسی به آن نشان هم گفته می شود، همان معنای درفش پیش از اسلام و در عربی به صورت (علامت) و به معنای واژه لواء و رایت نیز به کار می برند.
در جنگ ها نیز علم در صدر اسلام کاربرد گسترده ای داشت. در روایات بسیاری آمده است که علمدار رسول الله ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در جنگ ها حضرت علی ـ علیه السلام ـ بود. در روایت است که حضرت پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرمودند: علی پسر عموی من و حامل رایت (پرچم) من است.^(۲)
و در روایت دیگری هست که از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ پرسیدند: در قیامت چه کسی رایت (علم) تو را در دست خواهد گرفت؟ فرمودند: چه کسی بهتر از آن که آن را در دنیا به دست دارد.^(۳) یعنی علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ .
از لحاظ تاریخی حمل علم در مراسم عزاداری برای سیدالشهداء از دوره آل بویه آغاز شده است. چنانچه نوشته اند: حمل علم در مراسم دینی از آل بویه در ایران رایج شد، علم هایی که همراه توق بودند از زمان سلجوقیان به باور موعود آخرالزمان مهدی (عج) رواج یافت و سپاهیان سلجوقی نیز در جنگ ها آن را برافراشتند.
از آنجائی که در دوره صفویان شیعه امامیه به عنوان مذهب رسمی در این مرز و بوم استقرار یافت مراسم محرم و علم کشی رواج بیشتری یافت و رسمی شد. در این دوران علم ها که برگرفته از علم های دوران سلجوقی بود اهمیت یافتند و در حماسه امام حسین ـ علیه السلام ـ چه به شکل مراسم آیینی و چه به صورت تعزیه از علم و علمدار بسیار یاد شد که در شخصیت عباس بن علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ تجلی می یابد. در دوران صفویه در ابتداء علم ها بسیار بلند بودند اما در اواخر آن کوتاه تر و پهن تر شد که این علم ها سه بخش دارند یک بخش عمودی که بر آن میله ای خورده است و با هم ظاهر صلیب را تشکیل می دهند.^(۴)
لذا از همین جاست که برخی می گویند خیلی از مراسم عزاداری که امروزه در بین مردم رواج دارد و از همه معروف تر است علم هایی است که به عنوان نشانه هیئت و دسته عزاداری از آن یاد می شود و بیشتر شبیه صلیب است تا علم که در دوره صفوی از مسیحیان اقتباس شده است. زیرا به علم، جریده گفته می شد که نه عربی است و نه فارسی بلکه تلفظ فارسی یا معرب اسم صلیب در لاتین است.^(۵) بنابراین علمی که حضرت عباس علمدار کربلا در دست داشت غیر از این علمی است که از مسیحیت وارد دین شده است و به غلط در سنت عزاداری وارد شده است. هیچ عقل سلیمی نمی تواند بپذیرد که حضرت ابوالفضل سقا در روز عاشورا چنین علمی بر دوش نهاده و در آن بحبوحه جنگ به نبرد پرداخته است. باید متذکر شد که سنت ها و آداب عزاداری به شکل فعلی و رایج آن در سده های اولیه تاریخ اسلام به خصوص عصر زندگانی امامان شیعه وجود نداشته است و نمودی نداشتند. این کارها و اعمال عامیانه مثل پارچه بستن به علم و آن هم علمی که قرن ها بعد از واقعه عاشورا وارد مراسم عزاداری امام حسین ـ علیه السلام ـ شده است هیچ گونه اصل و ریشه ای ندارد. حتی در زمانی که شیعه اقتدار داشت مثل دوران آل بویه در ایران و سرزمین های اسلامی چنین نمادهایی وجود نداشت.
هر چند که امروزه در طول روزهای عزاداری خصوصا روز عاشورا حاجت مندان با اضافه کردن پارچه ای به علم و دادن نذورات نقدی به هیئت ها خلوص نیت خود را نشان می دهند و حتی برخی مواقع به اصطلاح حاجتشان برآورده هم می شود. اما برآورده شدن حاجات به خواست خداوند مربوط است و هیچ ارتباطی به پارچه بستن ندارد، این مسائل خرافات و بیراهه هایی است که مردم عوام به دین بسته اند و هیچ تأییدی در دین نسبت به این گونه فرهنگ ها وجود ندارد. اگر چه از علم ها می توان در حد متعارف و بدور از افراط گرایی به عنوان نمادهایی استفاده کرد که حامل پیام ها و ارزش های دینی هستند، اما از خرافه گرایی باید پرهیز کرد و به اصول مسلم دینی و محتوای پیام عاشورا توجه کرد.

پی نوشت:

۱. لغت نامه دهخدا.
۲. میلانی، سید علی، نفحات الازهار، یاران، ۱۴۱۸ق، ج۱۵، ص۲۰۸.
۳. علامه حلی، کشف الیقین، بی جا، ۱۴۱۱ق، ص۳۰۴.
۴. دایره المعارف تشیع، تهران، محبی، ۱۳۸۴ش، ج۱۱، ص۳۷۴، واژه علم.
۵. همان.