امام صادق (علیه السلام) امام ششم شیعیان بوده و به عنوان رییس مذهب شیعه معروف است. در زمان امام صادق (علیه السلام) فشارهای سیاسی حاکمان ظالم تا حدودی کاسته شده بود و از این رو حضرت توانست تعالیم اسلامی را در قالب بیان احادیث بیان نموده و فرصت مناظره با مخالفین را پیدا کند.
در این نوشتار به مناظره امام صادق (علیه السلام) با یک زندیق و منکر خدا اشاره می شود:
مناظره امام صادق (علیه السلام) با زندیق درباره دلیل وجود خداوند
فرد زندیقى که نزد امام صادق (علیه السلام) بود از ایشان پرسید: «چه دلیلى بر آفریننده عالم وجود دارد؟»
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «افعال و کارهایى است که دلالت بر صانع آن -همو که عمل را انجام داده- مى کند. مگر وقتى به ساختمان استوار مرتفعى مى نگرى ابتدا پى به سازنده آن- هر چند او را ندیده باشى- نمى برى؟»
پرسید:«او چیست؟»
حضرت در پاسخ فرمودند: «او چیزى است خلاف اشیاء دیگر، به کلام سابق خود بازمى گردم؛ او چیزى است که موجب اثبات خود است و او چیزى به حقیقت وجود است، غیر از اینکه او جسم نیست، صورت ندارد، حس نمى شود و ملموس نیست، نه با حواس پنجگانه درک شود و نه اوهام او را دریابد، نه گذشت زمان از او مى کاهد و نه زمان تغییرش مى دهد.»
پرسید: «ما هیچ قابل وهم و اندیشه اى را ندیده ایم جز آنکه مخلوق بوده است؟»
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «اگر کار همین گونه باشد که شما قائلید، دیگر توحید براى ما معنایى ندارد، زیرا ما مکلف نشده ایم به چیزى که در وهم نمی آید، معتقد شویم، بلکه اعتقاد ما این است، هر چه با حواس پنجگانه درک شود و همان آن را محدود سازد، مصور بوده و آن مخلوق است، و ناچار به اثبات صانع اشیاء هستیم خارج از دو مورد مذموم:
یکى نفى، که نفى همان ابطال و عدم است، و جهت دوم تشبیه به صفات مخلوقاتى که ترکیب و تالیفشان ظاهر است.
پس هیچ چاره اى نیست جز در اثبات صانع براى وجود مصنوعات و اضطرار مصنوعات به ما مى فهماند که آن ها مصنوع و ساخته شده اند و اینکه صانع آنها غیر آنهاست و نه مانند آن ها، زیرا شباهت به آن ها در ظاهر ترکیب و تالیف و حدوث آن ها پس از آنکه نبودند پیدا شدند و انتقال آن ها از کوچکى به بزرگى و سیاهى به سفیدى و قوت به ضعف و احوال موجودى که به جهت ثبات و وجودشان نیازى به تفسیر ندارد.
پرسید: «تو خود او را محدود ساختى وقتى وجود او را ثابت نمودى!»
حضرت در پاسخ فرمودند: «محدودش نساختم بلکه او را اثبات نمودم؛ زیرا اثبات و نفى هیچ شباهتى به هم ندارند.»
پرسید: «پس در آیه (الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى؛ خداى رحمان بر عرش بر آمده است)[۱] چه مى فرماید؟»
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «این گونه خود را وصف نموده و نیز او آشکار از خلق بر تخت برآمده است، بدون آنکه عرش حامل یا در بردارنده یا محل او باشد، بلکه ما معتقدیم که خود او حامل و در برگیرنده عرش است و استناد به این آیه کریمه می کنیم، (وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْض؛ کرسى او آسمان ها و زمین را فرا گرفته است.)[۲]
پس هر چه باید از عرش و کرسى ثابت کنیم کردیم و نیز اینکه عرش و کرسى در بردارنده او باشند را نفى نمودیم، و اینکه خداوند عز و جل نیازمند مکانى یا چیزى از مخلوقاتش باشد، بلکه تمام خلق و آفریدگان او محتاج و نیازمند خداوند مى باشند.»
فلسفه بالابردن دست در هنگام دعا
زندیق پرسید: «چه فرقى است میان اینکه دستان خود را به آسمان بالا برید یا به زمین پایین برید؟»
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «این در علم و احاطه و قدرت او مساوى و برابر است؛ ولى خداوند عز و جل اولیا و بندگانش را امر فرموده دستان خود را رو به آسمان سمت عرش بالا برند؛ زیرا خداوند آن را معدن رزق قرار داده است؛ پس ما مطابق با آیات قرآن و سخنان رسول خدا سخن (دستان خود را به سمت خدا بالا برید) را ثابت کردیم و این مورد اجماع امت است.»
تعدد ناپذیری خداوند در مناظره امام صادق (علیه السلام)
این زندیق پس از این سوال ها از امام صادق (علیه السلام) سوالی درباره توحید کرد و گفت: «چرا جایز نیست که خالق عالم بیش از یک نفر باشد؟»
امام (علیه السلام) فرمودند: «سخن تو از دو حال خارج نیست؛ یا هر دو قدیم باشند؛ قوى یا ضعیف، یا اینکه یکى قوى و دیگرى ضعیف، پس اگر هر دو قوى باشند چرا یکى از آنها دیگرى را دفع نمى کند، و خود پروردگار باشد و اگر فکر مى کنى یکى از آن ها قوى و دیگرى ضعیف است؛ ثابت مى شود یکى از آنها بنا به گفته ما ضعیف و ناتوان است.
و اگر معتقدى که خدا دو تا است پس هر دوى آنها از هر جهت متفق مى باشند، یا از هر لحاظ با هم تفاوت دارند، ولى با دیدن آفرینش منظم، کشتى جارى، آمد و شد شب و روز، خورشید و ماه، همه و همه دلالت بر صحت و هماهنگى امر نموده و در نهایت اینکه مدبر در همه یکى است و واحد.»
نتیجه گیری مناظره امام صادق (علیه السلام)
در مناظره امام صادق (علیه السلام) سه موضوع و سوال با زندیق (خداناباور) مطرح شد. سوال اول از دلیل وجود خداوند و سوال دوم از علت دست به سوی آسمان بلند کردن به هنگام دعا و سوال سوم از اینکه چرا خداوند نمی تواند بیش از یکی باشد که امام صادق (علیه السلام) به هر سه سوال زندیق پاسخ های مناسبی ارائه فرمود و او را ساکت کرد.
پی نوشت
[۱] . طه، ۵.
[۲] . بقره، ۲۵۵.
منبع
الاحتجاج؛ ترجمه جعفرى؛ ج۲؛ ص ۱۸۷ – ۱۹۰.
