مناظره امام صادق (علیه السلام) با یک زندیق درباره خداوند

امام صادق (علیه السلام) امام ششم شیعیان بوده و به عنوان رییس مذهب شیعه معروف است. در زمان امام صادق (علیه السلام) فشارهای سیاسی حاکمان ظالم تا حدودی کاسته شده بود و از این رو حضرت توانست تعالیم اسلامی را در قالب بیان احادیث بیان نموده و فرصت مناظره با مخالفین را پیدا کند.

در این نوشتار به مناظره امام صادق (علیه السلام) با یک زندیق و منکر خدا اشاره می شود:

مناظره امام صادق (علیه السلام) با زندیق درباره دلیل وجود خداوند

فرد زندیقى که نزد امام صادق (علیه السلام) بود از ایشان پرسید: «چه دلیلى بر آفریننده عالم وجود دارد؟»

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «افعال و کارهایى است که دلالت بر صانع آن -همو که عمل را انجام داده- مى‏ کند. مگر وقتى به ساختمان استوار مرتفعى مى ‏نگرى ابتدا پى به سازنده آن- هر چند او را ندیده باشى- نمى ‏برى؟»

پرسید:«او چیست؟»

حضرت در پاسخ فرمودند: «او چیزى است خلاف اشیاء دیگر، به کلام سابق خود بازمى‏ گردم؛ او چیزى است که موجب اثبات خود است و او چیزى به حقیقت وجود است‏، غیر از اینکه او جسم نیست، صورت ندارد، حس نمى‏ شود و ملموس نیست، نه با حواس پنجگانه درک شود و نه اوهام او را دریابد، نه گذشت زمان از او مى ‏کاهد و نه زمان تغییرش مى ‏دهد.»

پرسید: «ما هیچ قابل وهم و اندیشه ‏اى را ندیده ‏ایم جز آنکه مخلوق بوده است؟»

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «اگر کار همین گونه باشد که شما قائلید، دیگر توحید براى ما معنایى ندارد، زیرا ما مکلف نشده ‏ایم به چیزى که در وهم نمی آید، معتقد شویم، بلکه اعتقاد ما این است، هر چه با حواس پنج‌گانه درک شود و همان آن را محدود سازد، مصور بوده و آن مخلوق است، و ناچار به اثبات صانع اشیاء هستیم خارج از دو مورد مذموم:

یکى نفى، که نفى همان ابطال و عدم است، و جهت دوم تشبیه به صفات مخلوقاتى که ترکیب و تالیفشان ظاهر است.

پس هیچ چاره‏ اى نیست جز در اثبات صانع براى وجود مصنوعات و اضطرار مصنوعات به ما مى ‏فهماند که آن ها مصنوع و ساخته شده‏ اند و اینکه صانع آنها غیر آنهاست و نه مانند آن ها، زیرا شباهت به آن ها در ظاهر ترکیب‏ و تالیف و حدوث آن ها پس از آنکه نبودند پیدا شدند و انتقال آن ها از کوچکى به بزرگى و سیاهى به سفیدى و قوت به ضعف و احوال موجودى که به جهت ثبات و وجودشان نیازى به تفسیر ندارد.

پرسید: «تو خود او را محدود ساختى وقتى وجود او را ثابت نمودى!»

حضرت در پاسخ فرمودند: «محدودش نساختم بلکه او را اثبات نمودم؛ زیرا اثبات و نفى هیچ شباهتى به هم ندارند.»

پرسید: «پس در آیه (الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى؛ خداى رحمان بر عرش بر آمده است)^[۱] چه مى‏ فرماید؟»

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «این گونه خود را وصف نموده و نیز او آشکار از خلق بر تخت برآمده است، بدون آنکه عرش حامل یا در بردارنده یا محل او باشد، بلکه ما معتقدیم که خود او حامل و در برگیرنده عرش است و استناد به این آیه کریمه می کنیم، (وَسِعَ کُرْسِیُّهُ‏ السَّماواتِ وَ الْأَرْض‏؛ کرسى او آسمان ها و زمین را فرا گرفته است.)^[۲]

پس هر چه باید از عرش و کرسى ثابت کنیم کردیم و نیز اینکه عرش و کرسى در بردارنده او باشند را نفى نمودیم، و اینکه خداوند عز و جل نیازمند مکانى یا چیزى از مخلوقاتش باشد، بلکه تمام خلق و آفریدگان او محتاج و نیازمند خداوند مى‏ باشند.»

فلسفه بالابردن دست در هنگام دعا

زندیق پرسید: «چه فرقى است میان اینکه دستان خود را به آسمان بالا برید یا به زمین پایین برید؟»

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «این در علم و احاطه و قدرت او مساوى و برابر است؛ ولى خداوند عز و جل اولیا و بندگانش را امر فرموده دستان خود را رو به آسمان سمت عرش بالا برند؛ زیرا خداوند آن را معدن رزق قرار داده است؛ پس ما مطابق با آیات قرآن و سخنان رسول خدا سخن (دستان خود را به سمت خدا بالا برید) را ثابت کردیم و این مورد اجماع امت است.»

تعدد ناپذیری خداوند در مناظره امام صادق (علیه السلام)

این زندیق پس از این سوال ها از امام صادق (علیه السلام) سوالی درباره توحید کرد و گفت: «چرا جایز نیست که خالق عالم بیش از یک نفر باشد؟»

امام (علیه السلام) فرمودند: «سخن تو از دو حال خارج نیست؛ یا هر دو قدیم باشند؛ قوى یا ضعیف، یا اینکه یکى قوى و دیگرى ضعیف، پس اگر هر دو قوى باشند چرا یکى از آنها دیگرى را دفع نمى‏ کند، و خود پروردگار باشد و اگر فکر مى‏ کنى یکى از آن ها قوى و دیگرى ضعیف است؛ ثابت مى ‏شود یکى از آنها بنا به گفته ما ضعیف و ناتوان است.

و اگر معتقدى که خدا دو تا است پس هر دوى آنها از هر جهت متفق مى ‏باشند، یا از هر لحاظ با هم تفاوت دارند، ولى با دیدن آفرینش منظم، کشتى جارى، آمد و شد شب و روز، خورشید و ماه، همه و همه دلالت بر صحت و هماهنگى امر نموده و در نهایت اینکه مدبر در همه یکى است و واحد.»

نتیجه گیری مناظره امام صادق (علیه السلام)

در مناظره امام صادق (علیه السلام) سه موضوع و سوال با زندیق (خداناباور) مطرح شد. سوال اول از دلیل وجود خداوند و سوال دوم از علت دست به سوی آسمان بلند کردن به هنگام دعا و سوال سوم از اینکه چرا خداوند نمی تواند بیش از یکی باشد که امام صادق (علیه السلام) به هر سه سوال زندیق پاسخ های مناسبی ارائه فرمود و او را ساکت کرد.

پی نوشت

[۱] . طه، ۵.

[۲] . بقره، ۲۵۵.

منبع

الاحتجاج؛ ترجمه جعفرى؛ ج۲؛ ص ۱۸۷ – ۱۹۰.