مفسران شیعه در عصر صفوی( ۲)

ملا فتح الله کاشانی (- ۹۸۸) .

مفسر ، متکلم درقرن ۱۰ ق ، هم عصر حکومت صفویه .

فتح الله فرزند شکرالله ، اهل کاشان . تحصیلات خود را نزد علی بن حسین زواره ای ، شاگرد محقق ثانی ، سپری کرد و از شاگردان خاص او شد و به توسط او از محقق ثانی روایت کرده است . اطلاع از زندگی وی چندان کم است که شگفت می نماید و شاید، اگر بر خوردهای تند وی با تفسیر مواهب علیه معروف به نفسیر کاشفی و تألیف کتاب تفسیری منهج الصادقین نبود ، شناخت از وی از همین حد هم کم تر می شد . ملا حبیب الله شریف هم در لباب الالقاب بیان کرده که ندیده کسی از رجال نویسان از ملا فتح الله یادی کرده باشد و شگفتا که احوال این عالم مخفی مانده و در شمار فضلا یاد نشده است . ملا حبیب الله بر این نظر است که چه بسا ناتوانی های مالی سبب گم نامی ملا فتح الله شده باشد .

مقبرۀ ملا فتح الله در کاشان زیارتگاه و مورد رجوع مردم است و خانه ای هم از او در همان شهر باقی است حسین ستار رضی الدین شاه مرتضی (۹۵۰ – ۱۰۰۹ ق) ، پدر ملا محسن فیض کاشانی ، فقیه و متکلم و مفسر مشهور ، را یکی از شاگردان ملا فتح الله یاد کرده است .

ملا فتح الله آثار بسیاری تألیف کرده که برخی از آن ها در زمینۀ تفسیر قرآن بوده و از آن جمله است منهج الصادقین فی الزام المخالفین ؛ خلاصه المنهج ، که بر اساس نسخۀ خطی آن در بخش نسخ خطی کتاب خانۀ آستان حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در سال ۱۳۶۳ ق در تهران انتشار یافت ؛ تفسیر زبده التفاسیر ، که حد واسط میان دو اثر پیشین است و زبان اثرهم عربی است . بدون شک ، مهم ترین و اندگارترین اثر او منهج الصادقین است که تفسیری جامع و به فارسی است وطی گذشت چند قرن هنوزهم مورد عنایت ورجوع عالمان است . بسیاری براین نظرند که منهج الصادقین ازمعروف ترین تفاسیرفارسی درمیان شیعیان است . این تفسیربا مقدمه ای مفصل آغازو پس ازآن فصول ده گانۀ آن شروع می شود . ازبارزترین شاخصه های آن توجه به قرائت است ؛ موضوعی که کم ترمورد توجه شیعیان قرارگرفته است . وی درمقدمۀ کتاب به بررسی موضوع قرائت وقُراّء وصحت اسناد قرائت سبعه پرداخته و ، برخلاف عرف ، اثرش را نه برپایۀ قرائت عاصم ، بلکه برقرائت  شعبه نهاده است (ستوده نیا ، ص ۹ – ۲۲) . پس ازاین مباحث ، به ذکراسامی سوره ها وآیات ووجوه تسمیۀ آن ها و خواص وفواید وموضوعات لغوی پرداخته است . تبیین معنا وتفسیروتأویل درادامه آمده ، اما اصلی ترین قسمت مقدمه ذکراحادیث واخبارمربوط به ترغیب قرائت قرآن ودانستن معانی فرقان است . مفسردرمقدمه بی توجهی برخی ازمعاصران وپیشینیان به اخباراهل بیت (ع) درتفاسیررا انگیزۀ اصلی خود برای اقدام به تألیف این اثربیان کرده است (ستار ، « پژوهشی درزندگی . . . » ، ص ۸ – ۱۶) .

منهج الصادقین مشحون است ازمباحث ادبی ازلغت وبلاغت وانبوهی موضوعات قصصی وتاریخی که در آن گنجانده شده است . مؤلف وارد مسائل مربوط به کلام شیعی نیزشده و ، افزون بر اصول دین ، به آرا وعقاید شیعه نیرالتفات داشته است . وی ترجمه را درضمن تفسیرآورده و با همراه کردن شأن نزول آیات با مباحث ادبی و بلاغی به موضوعات جانبی چون تاریخ هم توجه داشته است . تفسیر او ترتیبی و از تفاسیر جامع است ودرآن برآن بوده که ارتباط منطقی میان سوره های ترتیبی را بیان کند . اهتمام ویژۀ او به دفاع از جایگاه اهل بیت (ع) و مقام آن بزرگواران او را به مسیرتعصب نکشانده وبیان متین و معقول او مورد توجه همگانی قرارگرفته است . از موضوعاتی که ملا فتح الله در منهج الصادقین بدان توجه نشان داده مباحث و اقوال عارفان و صوفیان است که حتی برخی را برآن داشته که تفسیر او را دارای گرایش های عرفانی بخوانند . نمونۀ این گرایش ها در تفسیر او فراوان است (مثلاً y  ج ۱، ص ۴۳۰ ؛ ج ۳ ، ، ص ۴۳۳ ؛ ج ۴ ، ص ۳۵۷) . گذشته از موارد یاد شده ، عنایت مفسربه آیات الاحکام سبب شده تا ، به فراخوارحال ، درمواضع گوناگون ، با منظری فقهی به این موضوعات بپردازد .

منهج الصادقین به کوشش علی اکبرغفاری وبا مقدمه وحواشی سید ابوالحسن مرتضوی درقم در۱۳۸۵ ق منتشرشده است .

مقدس اردبیلی (اردبیل – نجف ۹۹۳ ق)

فقیه ، مفسر۱نامی درقرن ۱۰ ق ، همعصرحکومت صفویه .

احمد بن محمد ، معروف به مقدس ، اهل اردبیل . درزادگاهش علوم اولیه را فرا گرفت وپس ازآن رهسپارنجف اشرف وسپس شیراز شد . ازاستادان اوسید علی صائغ وجمال الدین محمود ، شاگرد علامه جلال الدین اسد دوانی ، مشهورند . مقدس اردبیلی مخصوصاً زمانی که به نجف رفت و درآن دیاربه تدریس وتألیف پرداخت نقش بسیارمهمی درتقویت حوزۀ علمیۀ نجف داشت . ازشاگردان اویند صاحب معالم ، صاحب مدارک ، ملا عبدالله شوشتری ، میرفضل الله تفرشی .

افزون براین ها ، مقدس اردبیلی با پیمودن مسیرفقه القرآن وآیات الاحکام راه کسانی چون ابن متوج را ، که ازحدود قرن ۸ ق آغازشده بود ، ادامه داد . وی کتاب زبده البیان فی احکام القرآن را با توجهی ویژه به کتاب کنزالعرفان فاضل مقداد درهمان سطح واندازه تدوین کرده است . دراین کتاب ، نخست لغات مشکل را شرح داده وسپس نکات ادبی بیان وآن گاه آیات را تفسیرکرده ودرآخربه تبیین احکامی پرداخته که آن آیه بدان ها دلالت دارد (مثلاً مقدس اردبیلی ، ص ۴ – ۷) . شیوۀ عملکرد وتدوین زبده تا حد زیادی به مجمع البیان طبرسی می ماند (عظیمی ، ص ۲۳۶) . مقدس اردبیلی دردیباچه ای کوتاه ازتفسیربه رآی سخن گفته ومبانی فکری خود دربارۀ تفسیروجایگاه عقل و نقل درآن بیان کرده و گفته که تفسیربه رأی ، درصورتی که شاهد معتبرشرعی داشته باشد . نه تنها اشکالی ندارد ، مورد استفادۀ خود اوهم هست (مقدس اردبیلی ، ص ۱- ۴) . وی درادامه ، به تیمّن وتبرک ، با تفسیرسورۀ حمد ونیزبا بررسی موضوعاتی مانند ایمان و مباحثی ازامامت  کتاب را آغازکرده وسپس به تفسیرحدود ۴۰۰ آیه ، که درشمار آیات الاحکام جای دارند ، پرداخته است . مؤلف ، با پیروی ازشیوۀ تبویب کتاب های فقهی ، هرآیۀ دارندۀ مفهومی فقهی را درموضوع فقهی خود وارد کرده و به تفسیرونیزتبیین مبانی فقهی واحکام واستدلالات وتفریعات آن همت گماشته است .

مقدس اردبیلی ازمفسرانی است که اسباب نزول را معتبرمی دانستند وازآن درحکم یکی ازمستمسکات تفسبری بهره می بردند ، هرچند اودراغلب موارد دربیان اسباب نزول منبع خود را یاد نکرده است (حاج منوچهری ، ذیل « زبده البیان») . ازمباحث مهم درتفسیر زبده البیان آن است که مقدس اردبیلی ، براساس شیوۀ فقهی خود ، تخصیص عموم کتاب به خبر صریح وقطعی را روا می دانست . اودرجایی تصریح کرده است که ، وقتی دو خبری که درستی ودلالت آن ها آشکارنیست دربرابر یک دیگر قرارگیرند ، نمی توان ازمعنای قطعی آیه دست کشید ؛ چون دست کشیدن ازدلالت قرآن ، که البته قطعی است ، فقط با متن قطعی دیگرامکان پذیراست (نورایی ، ص ۶۵ – ۶۶) .

مقدس اردبیلی غالباً ، پس ازذکرکل یا قسمتی ازآیه ، نخست به بررسی لغت و اعراب وسپس به معنی وشأن نزول آن پرداخته وسرانجام احکام را استباط واقوال دیگران دربارۀ موضوع آیه را نقل کرده است . دراین اثر ، تطبیق وتقارن ونقل ونقد آرای دیگرمذاهب فقهی نیزجای جای مورد توجه واستفاده قرارگرفته است ۰ربانی ، « نگاهی . . . » ص ۴۲۱) . شاخصه هایی چون آزاد اندیشی علمی و حق مداری ودوری ازتعصب ونیزبه کارگیری شایسته وگستردۀ عقل دراستنباط احکام شرعی عناصر محوری زبده البیان است ۰ مختاری ، ص ۷۰ – ۷۱) .

زبده البیان از زمان تألیف مورد توجه اندیشمندان مسلمان قرارگرفت . حاشیه نویسی وشرح نویسی براین اثرسابقه ای قدیم دارد و نخستین حاشیه را خود مقدس اردبیلی بر اثرخود نگاشت . فیض کاشانی التعلیقه علی زبده البیان وجزایری تعلیقه ای دیگر برآن اثرنگاشت . ازدیگرتعالیق براین اثرمی توان ازتألیف مولی محمد بن عبدالفتاح تنکابنی ، مشهوربه سراب ، یاد کرد . محمود ابراهیم بن معصوم بن فصیح حسینی تبریزی (- ۱۱۴۹ ق) . ازرجال قرن ۱۲ ق ، نیزکتاب تحصیل الاطمئنان فی شرح زبده البیان را به رشتۀ تحریردرآورد (حائری خرم آبادی ، ص ۱۰۹ – ۱۲۲) .

نخستین چاپ این کتاب در۱۳۰۵ ق درایران صورت گرفته وپس ازآن در۱۳۶۸ و ۱۳۸۶ ش منتشرشده است که چاپ اخیربه تصحیح محمد باقربهبودی است . هم چنین ، رضا استادی وعلی اکبرزمانی نژاد با گروهی ازمحققان زبده البیان را به سبکی جالب منتشرساخته اند .

فهرست:

1. مقدس اردبیلی ، احمد بن محمد (بی تا) . زبده البیان ، به کوشش محمد باقربهبودی ، تهران ، کتاب خانۀ مرتضویه .
2. عظیمی ، حبیب الله (۱۳۸۵) . تاریخ فقه وفقها ، تهران .
3. نورایی ، محسن (۱۳۸۵) . « زبده البیان محقق اردبیلی دریک نگاه » ، معرفت ، ش ۱۰۹ .
4. مختاری ، علی (۱۳۷۵) . « روش محقق اردبیلی درزبده البیان» ، آینۀ پژوهش ، ش ۳۹ .
5. حائری خرم آبادی ، محمد علی (۱۴۱۰ ق) . « فقه القرآن فی التراث الشیعی » ، تراثنا ، س ۵ ، ش ۱٫

منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران