معاد و قیامت در آیین بودا

اشاره:

معاد و قیامت  از اصول دین اسلام است که  به معنای بازگرداندن انسان پس از مرگ به زندگی در روز قیامت است. بنابر این اصل، همه انسانها در روز قیامت دوباره زنده می‌شوند اعمال آنها در پیشگاه الهی سنجیده می‌گردد و به کیفر یا پاداش درستکاری یا بدکاری خود می‌رسند. معاد در دین اسلام، اهمیت بسیاری دارد و حدود یک سوم آیات قرآن کریم، درباره معاد و مسائل پیرامونی آن است. اعتقاد به این اصل، نقشی مهم در رفتار مسلمانان و میل آنان به نیکوکاری و دوری از کارهای ناشایست دارد. در این نوشته معاد و قیامت در ازدیدگاه بودیسم مورد بررسی قرار گرفته است.

در رابطه با زندگی پس از مرگ دیدگاه هایی وجود دارد كه بطور كلی به سه گروه می توان تقسیم كرد:

1. ملحدین: اینها كسانی هستند كه به طور كلی زندگی پس از مرگ را تكذیب می كنند چنانچه آیات زیادی وارد شده كه مكذبین روز قیامت و حیات پس از مرگ را مورد خطاب قرار داده اند مانند آیه 21 سوره صافات كه می فرماید: «این است روز جدا كردن (روز قیامت) كه آن را تكذیب می كردید.» و در جای دیگر می فرماید: «وای امروز بر تكذیب كنندگان، كسانیكه روز قیامت را تكذیب می كردند.»(1) و آیات دیگر كه تكذیب كنندگان معاد و قیامت را مورد سرزنش قرار می دهد و در عصر حاضر ملحدین و مادیون كه ماركسیست ها مصداق روشن آن می باشد، همانگونه كه منكر مبداء می باشند معاد را انكار می كنند و به غیر از عالم ماده، به هیچ عالم دیگری اعتقاد ندارند.

2. دیدگاه ادیان ابراهیمی: همه ادیان ابراهیمی به حیات پس از مرگ معترفند. این ادیان معتقدند كه انسان با مرگ جایگاه خود را عوض كرده و در یك عالمی كه غیر از این دنیاست زندگی خواهد كرد و نتیجه تمام اعمال خود را خواهد دید.

3. دیدگاه برخی از ادیان هندی: این ادیان تناسخ را به جای معاد در ادیان ابراهیمی پذیرفته اند و به جای معاد به تناسخ ارواح در ابدان دیگر اعتقاد دارند، كه از جمله‌ آنها آئین بودا است كه در این جا به اصول و عقاید آنها هم اشاره ای می كنیم.

اصول عقاید و كلیات آئین بودا

 در آئین بودا برخی از مطالب به صورت واضح بیان نشده و جاهای تاریك و مهمی در آنها دیده می شود از جمله این موارد مبهم، همین مساله زندگی پس از مرگ است، آنچه از اصول چهارگانه اكتشافی بودا بر می آید، این است كه وجود و هستی بطور كلی از خالق گرفته تا مخلوق سراسر رنج و گرفتاری است و راه نجات، منحصر در كشتن آرزوها و تمنیات و امیال و قطع از وجود است. اگر فردی از طریق ریاضت و درونگرائی و تفكر، خود را از شر وجود خلاص نكند به یك نوع تولد جدید مداوم كه عبارت از تناسخ و انتقال روح از جسمی به جسم دیگر است، مبتلا خواهد شد. ولی چنانچه میل به زندگی و حیات را از راه ریاضت و معرفت در خود كشته و نابود سازد. در این صورت راه نجات را پیدا كرده و پس از مرگ به (نیروانا) واصل خواهد شد. پس طبق این بیان در آیین بودیزم، مردم یا اهل ریاضت هستند كه در این صورت پس از مرگ به (نیروانا) پیوسته و در آن عالم نیستی خاموش می گردند. یا علاقمند به زندگی و دارای امیال و آرزوهای مختلف هستند كه در این صورت آن قدر بایستی رنج وجود را از مجرای تناسخ تحمل كنند تا تصفیه شده و راه نجات پیدا كنند.(2)

بنابراین دو موضوع در آئین بودا زیاد برجسته به نظر می آید:

1. تناسخ: كه عبارت است از تعلق گرفتن روح آدمی بعد از مرگ به كالبد انسان دیگر یا حیوان یا نبات یا جمادات. كه این عقیده در اكثر ادیان هندوئی به چشم می خورد.

2. نیروانا: كه در اصطلاح آنها به معنای خاموش شدن است. یعنی بر اثر ریاضت انسان به نیستی مطلق می رسد.(3) اما اینكه نیروانا یك امر وجودی است یا عدمی محض مورد اختلاف است. باید دانست كه در آئین بودا اعتقاد به بهشت و جهنم و حساب اعمال و جزای آن نیست، حتی كارهای نیك هم برای پاداش اعمال نیست، بلكه تمام دستورات و فرمانها در این آئین صرفا برای تهذیب نفس و تزكیه روح و رسیدن به مقام نیروانا، یعنی نجات از رنجهاست.(4) چنانچه بودا خطاب به شاگردان خود گفته: ای شاگردان من، من جایگاهی سراغ دارم كه در آنجا از خاك و آب و نور و هوا خبری نیست نه این جهان است و نه آن جهان، آنجائیكه كه من وصفش می كنم، عبارت است از پایان وجود.(5) پس رسیدن به نیروانا هدف بودائیان است،‌نیروانا یعنی آزادی از سلسله علل پیدایش و رنج جهان، كمال مطلوبی كه بر اثر طرق هشت گانه بودائی تحقق می پذیرد، نیروانا یعنی مقامی كه تغییر ناپذیر است.(6)

با توجه به دیدگاه های كه ذكر گردید، در آئین بودا اعتقاد به معاد و قیامت آن طوری كه رهبران ادیان ابراهیمی معتقدند دیده نمی شود و یا حداقل تفسیر روشنی از نیروانا نكرده اند تا منظور آنها را روشن كند كه آیا اینها به معاد و قیامت معتقدند یا نه؟ به همین دلیل آئین بودیسم در جرگه ادیان قائل به معاد قرار نمی گیرد، بلكه جزو قائلین به تناسخ به شمار می آید.

پی نوشت:

1. مطففین:11.
2. قربانی، زین العابدین، بسوی جهان ابدی، شفق، 1363 ش، ج 1 و 2، ص 35-55.
3. توفیقی، حسین، آشنائی با ادیان بزرگ، سازمان مطالعه و تدوین كتب انسانی، 1380 ش، ص 40.
4. قربانی، زین العابدین، بسوی جهان ابدی، شفق، 1363 ش، ج 1 و 2، ص 35-55.
5. میهن پور، محمد، بودا چه می گوید؟ تهران، 1340ش، ص 271.
6. بهار، مهرداد، ادیان آسیایی، تهران، انتشارات چشمه، 1380 ش، ص 180.