معاد و قیامت در آیین بودا

اشاره:

معاد و قیامت  از اصول دین اسلام است که  به معنای بازگرداندن انسان پس از مرگ به زندگی در روز قیامت است. بنابر این اصل، همه انسانها در روز قیامت دوباره زنده می‌شوند اعمال آنها در پیشگاه الهی سنجیده می‌گردد و به کیفر یا پاداش درستکاری یا بدکاری خود می‌رسند. معاد در دین اسلام، اهمیت بسیاری دارد و حدود یک سوم آیات قرآن کریم، درباره معاد و مسائل پیرامونی آن است. اعتقاد به این اصل، نقشی مهم در رفتار مسلمانان و میل آنان به نیکوکاری و دوری از کارهای ناشایست دارد. در این نوشته معاد و قیامت در ازدیدگاه بودیسم مورد بررسی قرار گرفته است.

در رابطه با زندگی پس از مرگ دیدگاه هایی وجود دارد که بطور کلی به سه گروه می توان تقسیم کرد:

۱. ملحدین: اینها کسانی هستند که به طور کلی زندگی پس از مرگ را تکذیب می کنند چنانچه آیات زیادی وارد شده که مکذبین روز قیامت و حیات پس از مرگ را مورد خطاب قرار داده اند مانند آیه ۲۱ سوره صافات که می فرماید: «این است روز جدا کردن (روز قیامت) که آن را تکذیب می کردید.» و در جای دیگر می فرماید: «وای امروز بر تکذیب کنندگان، کسانیکه روز قیامت را تکذیب می کردند.»(۱) و آیات دیگر که تکذیب کنندگان معاد و قیامت را مورد سرزنش قرار می دهد و در عصر حاضر ملحدین و مادیون که مارکسیست ها مصداق روشن آن می باشد، همانگونه که منکر مبداء می باشند معاد را انکار می کنند و به غیر از عالم ماده، به هیچ عالم دیگری اعتقاد ندارند.

۲. دیدگاه ادیان ابراهیمی: همه ادیان ابراهیمی به حیات پس از مرگ معترفند. این ادیان معتقدند که انسان با مرگ جایگاه خود را عوض کرده و در یک عالمی که غیر از این دنیاست زندگی خواهد کرد و نتیجه تمام اعمال خود را خواهد دید.

۳. دیدگاه برخی از ادیان هندی: این ادیان تناسخ را به جای معاد در ادیان ابراهیمی پذیرفته اند و به جای معاد به تناسخ ارواح در ابدان دیگر اعتقاد دارند، که از جمله‌ آنها آئین بودا است که در این جا به اصول و عقاید آنها هم اشاره ای می کنیم.

اصول عقاید و کلیات آئین بودا

 در آئین بودا برخی از مطالب به صورت واضح بیان نشده و جاهای تاریک و مهمی در آنها دیده می شود از جمله این موارد مبهم، همین مساله زندگی پس از مرگ است، آنچه از اصول چهارگانه اکتشافی بودا بر می آید، این است که وجود و هستی بطور کلی از خالق گرفته تا مخلوق سراسر رنج و گرفتاری است و راه نجات، منحصر در کشتن آرزوها و تمنیات و امیال و قطع از وجود است. اگر فردی از طریق ریاضت و درونگرائی و تفکر، خود را از شر وجود خلاص نکند به یک نوع تولد جدید مداوم که عبارت از تناسخ و انتقال روح از جسمی به جسم دیگر است، مبتلا خواهد شد. ولی چنانچه میل به زندگی و حیات را از راه ریاضت و معرفت در خود کشته و نابود سازد. در این صورت راه نجات را پیدا کرده و پس از مرگ به (نیروانا) واصل خواهد شد. پس طبق این بیان در آیین بودیزم، مردم یا اهل ریاضت هستند که در این صورت پس از مرگ به (نیروانا) پیوسته و در آن عالم نیستی خاموش می گردند. یا علاقمند به زندگی و دارای امیال و آرزوهای مختلف هستند که در این صورت آن قدر بایستی رنج وجود را از مجرای تناسخ تحمل کنند تا تصفیه شده و راه نجات پیدا کنند.(۲)

بنابراین دو موضوع در آئین بودا زیاد برجسته به نظر می آید:

۱. تناسخ: که عبارت است از تعلق گرفتن روح آدمی بعد از مرگ به کالبد انسان دیگر یا حیوان یا نبات یا جمادات. که این عقیده در اکثر ادیان هندوئی به چشم می خورد.

۲. نیروانا: که در اصطلاح آنها به معنای خاموش شدن است. یعنی بر اثر ریاضت انسان به نیستی مطلق می رسد.(۳) اما اینکه نیروانا یک امر وجودی است یا عدمی محض مورد اختلاف است. باید دانست که در آئین بودا اعتقاد به بهشت و جهنم و حساب اعمال و جزای آن نیست، حتی کارهای نیک هم برای پاداش اعمال نیست، بلکه تمام دستورات و فرمانها در این آئین صرفا برای تهذیب نفس و تزکیه روح و رسیدن به مقام نیروانا، یعنی نجات از رنجهاست.(۴) چنانچه بودا خطاب به شاگردان خود گفته: ای شاگردان من، من جایگاهی سراغ دارم که در آنجا از خاک و آب و نور و هوا خبری نیست نه این جهان است و نه آن جهان، آنجائیکه که من وصفش می کنم، عبارت است از پایان وجود.(۵) پس رسیدن به نیروانا هدف بودائیان است،‌نیروانا یعنی آزادی از سلسله علل پیدایش و رنج جهان، کمال مطلوبی که بر اثر طرق هشت گانه بودائی تحقق می پذیرد، نیروانا یعنی مقامی که تغییر ناپذیر است.(۶)

با توجه به دیدگاه های که ذکر گردید، در آئین بودا اعتقاد به معاد و قیامت آن طوری که رهبران ادیان ابراهیمی معتقدند دیده نمی شود و یا حداقل تفسیر روشنی از نیروانا نکرده اند تا منظور آنها را روشن کند که آیا اینها به معاد و قیامت معتقدند یا نه؟ به همین دلیل آئین بودیسم در جرگه ادیان قائل به معاد قرار نمی گیرد، بلکه جزو قائلین به تناسخ به شمار می آید.

پی نوشت:

1. مطففین:۱۱.
2. قربانی، زین العابدین، بسوی جهان ابدی، شفق، ۱۳۶۳ ش، ج ۱ و ۲، ص ۳۵-۵۵.
3. توفیقی، حسین، آشنائی با ادیان بزرگ، سازمان مطالعه و تدوین کتب انسانی، ۱۳۸۰ ش، ص ۴۰.
4. قربانی، زین العابدین، بسوی جهان ابدی، شفق، ۱۳۶۳ ش، ج ۱ و ۲، ص ۳۵-۵۵.
5. میهن پور، محمد، بودا چه می گوید؟ تهران، ۱۳۴۰ش، ص ۲۷۱.
6. بهار، مهرداد، ادیان آسیایی، تهران، انتشارات چشمه، ۱۳۸۰ ش، ص ۱۸۰.