مراحل سیر و سلوک و عرفان

سالک و رهرو طریق الی الله برای وصول به قرب الهی، پیش از هر چیز، باید یک سری شرایطی را رعایت کند. به تعبیری دیگر برای شروع در این سفر و سیر الی الله، یک سری مقدمات و مبادی و اسبابی است که باید فراهم شود و از آن سو یک سری موانعی است که لازم است از بین بروند. بزرگان اخلاق و عرفان هر کدام به روش خود، راههایی را پیشنهاد داده اند که اگر بخواهیم با توجه به آیات و روایات خلاصه آنها را در یک جمله بیان کنیم چیزی نیست جز عمل به دستورات شرع مبین اسلام و انجام و اهتمام به واجبات و فرائض و ترک نواهی و محرمات الهی.

حال اگر بخواهیم این شرایط اساسی سیر و سلوک را بسط و توضیح دهیم این موارد عبارتند از:

۱. توبه:

اولین مرحله از مانع زدایی برای سالک راه، گناه زدایی است. چرا که گناه نه تنها مایه ورود به جهنم است، بلکه مانع انجام کار خیر در دنیا نیز خواهد بود. امام صادق ـ علیه السلام ـ در روایتی تصریح می کند که اثر گناه این است که انسان را از عبادت محروم می کند و گناه در کارهای خیر مانند کارد برنده و تیزی که گوشت را قطعه قطعه می کند کارهای خیر و ثواب را تکه تکه می کند «ان الرجل لیذنب، فیحرم صلاه اللیل و انّ عمل السیئ أسرع فی صاحبه من السکین فی اللحم».(۱)

توبه که به معنای رجوع و بازگشت است، خود مراتب و مراحلی دارد هم شامل توبه عام و عوام می شود و هم توبه خاص و خواص و هم توبه اخص. توبه عوام آن است که انسان معصیت کار از گناه و معصیت دست بکشد اما توبه خواص، پرهیز از ترک مستحب و از انجام مکروهات است. و توبه اخص پرهیز از توجه به غیر خدا است درهر حال چون گناه و معصیت، چرک و کثافت و نجاست است، آدمی برای ورود به این سفر الهی چاره ای جز این ندارد که در هر مرتبه ای که هست این آلودگی روحی و باطنی و قلبی را از خودش بزداید و تطهیر کند. لذا در دعاها داریم که اللهم طهرنی فیه من الدنس و الاقذار، پروردگارا ما را از پلیدی ها و آلودگی ها پاک کن.

شایان توجه است برخی بزرگان در تبیین مراحل سیر و سلوک اولین مرحله را «یقظه» (بیداری) می دانند.(۲)

و این با آنچه تاکنون گفتیم منافاتی ندارد چرا که توبه و ترک گناه خود از نتایج و ثمرات یقظه است. آدمی اگر متنبه شد که مسافر است و باید حرکت کند و در راه نمی تواند درمانده و رها بماند، قطعا به فکر حرکت می افتد و وقتی از خواب غفلت بیدار شد و فهمید که چاره ای جز حرکت نیست، حتما به فکر تحصیل زاد و راحله و توشه و مرکب می افتد و پیش از حرکت آن موانعی را (گناه) که سر راه خود دارد شناسائی و آنها را از بین می برد.

و به قول سعدی:

حَرَم در پیش و حرامی در پس     اگر خُفتی مُردی و اگر رفتی بُردی

همه انبیاء الهی آمده اند تا انسان ها را از این خواب غفلت بیدار کنند اما اگر کسی با غرق شدن در لذّات دنیا و گناه گوشش سنگین و کر شد، هرگز صدای انبیاء را نخواهد شنید و درخواب خواهد ماند و خواهد مرد. و ما انت یمسمع من فی القبور(۳). ای پیامبر تو آنانی را که در قبر خوابیده اند نمی توانی بیدار کنی.

۲. زهد:

برای رسیدن به خدا و درجات قرب او چاره ای جز بی رغبتی نسبت به متاع فریب دنیا نیست. زهد یعنی بی رغبتی و پشت و پا زدن و تعلق نداشتن به لذّات زودگذر دنیوی نه به معنای استفاده مناسب نکردن از نعمت های دنیوی. نشانه زهد واقعی را قرآن این چنین بیان کرده اند: لِکیلَا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکمْ(۴).

نه هنگام آمدن متاع دنیا خوشحال و از خود بی خود می شود و نه هنگام رخت بربستن آن نگران خواهد بود صاحب منازل السائرین می گوید: زهد برای توده مردم «قربت» است اما برای سالک «ضرورت» یعنی انسان های متوسط اگر زاهد باشند به خدا نزدیک می شوند اما برای کسانی که اهل سیر و سلوکند رعایت این امر برایشان ضروری است و چاره ای جز آن ندارند. اگر کسی بخواهد به «باقی» برسد باید از دام «فانی» (لذات دنیا) برهد.(۵)

بعد از این مراحل، برخی از علمای اخلاق و عرفان همچون محقق طوسی، از مراحل دیگری چون ریاضت، مراقبه و محاسبه، تقوا نیز نام می برد که به جهت عدم تطویل مطالعه آنها را به خود شما پرسش گر گرامی می سپاریم.(۶)

مقامات و مراحل سیر و سلوک

قبل از توضیح برخی از این مراتب، دانستن این مطالب ضروری است که در بیان تعداد این مراحل، تقدیم و تأخیر هر یک از این منازل بین مشایخ اهل سلوک و عرفان اختلاف نظر هست مثلا خواجه عبدالله انصاری در منازل السائرین، سیر سلوک عرفانی را در ده منزل دانسته و برای هر سئوالی ده مرحله قرار داده است. اما خواجه نصیر الدین طوسی در کتاب «اوصاف الاشراف» برای مراحل سیر و سلوک، شش باب و برای هر باب، شش اصل ذکر کرده است. دیگر بزرگان تقسیمات دیگری را برگزیده اند. از آنجا که ذکر همه این مراحل در گنجایش این چند صفحه نیست اجمالا به برخی از مهم ترین تقسیمات خواجه نصیر طوسی اشاره می شود:

۱. ایمان:

انسان سالک باید، معتقد باشد به خدا، قیامت، وحی و راهی هست و باید این راه را پیمود و اگر این راه درست پیموده شود به بهشت و گرنه به دوزخ منتهی خواهد شد. ایمان که شرط آغازین تحصیل زاد و توشه است، مراتبی دارد. اولین شرط سلامت ایمان، عمل صالح است. الَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ طُوبَی لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ(۷).

اگر کسی بداند و ایمان قلبی داشته باشد که نیازمند و فقیر است و بداند رفع نیازها نه مقدور خود اوست و نه میسور مانند او، و بداند در جهان هستی کسی هست که نیاز او و تمام نیازمندان را می داند و قدرت رفع این نیازها و مشکلات آنان را دارد، حتما به فکر سیر و سلوک می افتد و برای رسیدن به خانه امن الهی به فکر چاره می افتد.

۲. ثبات:

ممکن است بر اثر پیدایش حالتی برای انسان، جذبه ای حاصل شود، یا فکری او را به حق راهنمایی کند و او تصمیم پیمودن راه بگیرد ولی در این تقسیم، ثابت نباشد و علل و عواملی او را از این تصمیم پشیمان کند. لذا صرف ایمان، برای سلوک کافی نیست و سالک باید به مرحله ثبات در اعتقاد و ایمان برسد.(۸)

منظور از ثبات قدم، ثبات در سیرت و سنت دینی است و به طور کلی ثبات در هر چیز به اندازه و در محدوده همان چیز است.

۳. نیت:

اگر انسان ثابت قدم هم باشد، ممکن است کار را بدون روح آن یعنی نیت انجام دهد.در حالی که روح هر کاری را نیت آن تأمین می کند. لذا نیت به منزله روح است و عمل به منزله تن و عمل بی روح، جسد سرد و مرده است رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می فرماید: «فانما لکل امراءٍ مانوی».(۹) هر کسی به اندازه نیتی که دارد طرفی می بندد. در دوران امر بین نیت و عمل، نیت بی عمل از عمل بی نیت بهتر است. «نیه المومن خیر من عمله».(۱۰)

۴. صدق:

خدای متعال، انبیاء الهی را به عنوان «صادق» و «صدیق» معرفی می کند.(۱۱) و دیگران را به همراهی آنها فرا می خواند یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَکونُواْ مَعَ الصَّادِقِینَ(۱۲). ای کسانی که ایمان آورده اید تقوای الهی پیشه سازید و با اهل صدق همراه باشید.

محقق طوسی: «صدق در لغت، راست گفتن و راست کردن وعده باشد. و در این موضع، مراد راستی است هم در گفتن و هم در نیت و عزم و هم در وفای به آنچه زبان داده باشد و وعده کرده باشد و هم درتمامی حالها که پیش آید او را».(۱۳)

۵. انابه:

انابه به معنای نوبت گرفتن است منیب کسی است که مکررا نوبت می گیرد تا ببیند درِ رحمت ویژه الهی چه هنگام باز می شود تا او وارد گردد. قرآن می فرماید: أنیبوا الی ربکم(۱۴)

خداوند انسان منیب را دوست دارد و می فرماید منیب از تذکره الهی، متذکر می شود. و ما یتذکر الاّ من ینیب(۱۵)

۶. اخلاص:

به قول محقق طوسی، ترجمه فارسی اخلاص، ویژه کردن باشد یعنی پاک کردن چیزی از هر چیزی که غیر او باشد و با او در آمیخته باشد.(۱۶) سالک الی الله باید از هر نیت و عملی که کوچکترین نشانه ای از غیر حق در او باشد احتراز کند و قلبش را فقط مخصوص ذات حق گرداند تا آنجا که حتی برای رسیدن به بهشت و یا ترس از جهنم خدا را عبادت نکند بلکه فقط و فقط خدا و رضایت او را طلب کند.

باب بعدی که خواجه نصیر در مراحل سیر سلوک می شمارد عبارتند از: ۱. خلوت ۲. تفکر ۳. خوف و حزن ۴. رجاء ۵. صبر ۶. شکر.

باب چهارم شامل این شش مرحله است: ۱. ارادت ۲. شوق ۳. محبت ۴. معرفت ۵. یقین ۶. سکون

باب پنجم نیز مشتمل بر این شش فصل و سئوال است: ۱. توکل ۲. رضا ۳. تسلیم ۴. توحید ۵. اتحاد ۶. وحدت

و باب ششم مربوط به آخرین مرحله سیر و سلوک «فناء فی الله» است.

پرسشگر محترم چنانکه خود واقفید سخن در هر یک از این مراحل و منازل سیر و سلوک بسیار فراوان است و طی کردن عملی این مراتب کاری بسیار سخت است و دشوار اما ممکن و شدنی.

پی نوشت:

۱. برقی، احمد بن محمد بن خالد، برقی، محسن تحقیق رجایی، سید مهدی، مجمع جهانی اهل بیت، چاپ دوم، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۰۵. ۲. کلینی، محمد بن یعقوب اصول کافی، ج۲، ص۲۷۲.
۳. ر.ک. قاسانی، عبدالرزاق، شرع منازل السائرین، قم، انتشارات بیدار، چاپ اول، ۱۴۱۳ق، ص۳۴.
۴. فاطر : ۲۲.
۵. حدید : ۲۳.
۶. جوادی آملی، عبدالله، مراحل اخلاق در قرآن، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ سوم، ۱۳۷۹ش، ص۱۸۷.
۷. همان، ص۱۵۳ـ۲۱۹.
۸. رعد : ۲۹.
۹. مراحل اخلاق در قرآن، همان، ص۲۳۹.
۱۰. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، بیروت، موسسه الوفاء، ۱۴۰۶ق، ج۶۷، ص۱۸۶.
۱۱. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۸۴.
۱۲. نساء : ۶۹. مریم : ۴۱ و ۵۶.
۱۳. توبه : ۱۱۹.
۱۴. خواجه نصیر الدین طوسی، محمد، اوصاف الاشراف، به اهتمام سید مهدی شمس الدین، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ۱۵. ارشاد اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۰ش، ص۱۷.
۱۶. زمر : ۵۴.
۱۷. غافر : ۱۳.
۱۸. اوصاف الاشراف، ص۲۱.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه