مدرسه جده کوچک (اصفهان)

مَدْرِسه جَدِّۀکوچَک، از مدارس دورۀ صفوی در اصفهان که در زمان شاه عباس دوم (۱۰۵۲-۱۰۷۷ق/۱۶۴۲-۱۶۶۶م) به دستور جدۀ بزرگ شاه، «‌دلارام خانم‌» در بازار قهوۀ کاشی‌ها، از انشعابات بازار بزرگ اصفهان بنا شد. تاریخ برپایی آن در کتیبۀ سر در مدرسه، به خط محمدرضا امامی ۱۰۵۶ق ذکر شده، و کتیبۀ سنگی وقف نامۀ مدرسه تاریخ رجب ۱۰۵۷ را نشان می‌دهد.[۱]

ویژگی‌های معماری

مدرسۀ جدۀ کوچک در زمینی مستطیل شکل به ابعاد ۲۴×۴۲ متر در دو طبقه و به صورت دو حیاطی بنا شده است. عناصری چون ایوان، حجره هایی در دو طبقه، پیش طاق، پلکان، وضوخانه و نمازخانه از اجزاء ساختمانی بنا است که پیرامون دو حیاط احداث شده‌اند.

نقشۀ بنا به شیوۀ دو ایوانی در دو جبهۀ شمالی و جنوبی، و حجره هایی در جبهۀ شرقی و غربی که پیرامون حیاط اصلی و حیاط دوم با یک فضای مستقل ـ نمازخانه ـ برپا شده است.

ورودی بنا در جانب جنوبی ساختمان، عمود بر محور معبر (بازار) است.[۲]

حیاط‌ها

این مدرسه دارای دو حیاط است، یک حیاط اصلی و یک حیاط فرعی.

حیات اصلی

فضاها و اجزاء ساختمان مدرسه پیرامون حیاط اصلی، و به شکل مستطیل به‌اندازۀ ۱۳×۱۹ متر ترتیب یافته‌اند. کف حیاط ۵۰ سانتی متر از کف ایوان جنوبی و در مجموع ۱۶۰ سانتی متر از کف معبر (بازار) پایین‌تر است. این حیاط که همۀ عناصر و اجزاء بنا به نحوی به آن منتهی می‌شود، با تقسیم مسیرها، ارتباط بین فضاهای اصلی بنا را میسر می‌سازد.

۴ باغچه در ۴ بخش حیاط و یک حوض سنگی در میان، طراوت و زیبایی فضای داخلی مدرسه را فراهم کرده است.[۳]

حیاط فرعی

دسترسی به حیات فرعی از طریق ایوان شمالی است و به‌اندازۀ ۱۰×۱۱/۵ متر در منتهاالیه جبهۀ شمالی مدرسه قرار دارد. ایوانِ واقع در جبهۀ شرقی این حیاط به فضای نمازخانۀ (مسجد) مدرسه راه می‌یابد. معمار بنا برای حفظ تقارن در ضلع مقابل این ایوان در جبهۀ غربی با ایجاد یک پس نشست ۱/۵ متری در دیوار سعی در القای شکل ایوان کرده است. در جبهۀ شمالی این ایوان دو طاق نمای کور مجاور هم، قرینۀ جبهۀ جنوبی قرار دارد.[۴]

ایوان‌ها

این مدرسه با نقشۀ دو ایوانی ساخته شده است، از این رو با مدارس دیگر این دوره در اصفهان که همه چهار ایوانی‌اند، تفاوت دارد.

ایوان شمالی

کف این ایوان ۶۰ سانتی متر بالاتر از حیاط اصلی است و با ۴ پلکان به آن راه می‌یابد. پشت ایوان باز و متصل به حیاط دوم مدرسه است. در اینجا شکل ایوان فقط جنبۀ کالبدی دارد.[۵]

ایوان جنوبی

کف این ایوان ۳۵ سانتی متر بالاتر از حیاط اصلی است و با دو پلکان سنگی به حیاط هدایت می‌شود. در بخش داخلی ایوان بر بدنۀ دیوارهای طرفین دو ایوانچه وجود دارد که هر یک به فضای یک حجره راه می‌یابند. درگاه مدرسه در بدنۀ مقابل دهانۀ ایوان قرار گرفته است. در واقع ایوان بدون هیچ گونه عامل ثانوی مانند دالان و یا هشتی، به طور مستقیم از طریق یک درگاه به فضای پیش طاق ورودی متصل می‌شود؛ بنابراین با توجه به پیوند آن به مجموعۀ ورودی کاربری عبوری-ارتباطی دارد.[۶]

حجره‌ها

این مدرسه مجموعاً دارای ۳۸ حجره است، ۱۶ حجره در بخش هم کف و ۲۲ حجره در طبقۀ اول قرار دارند. هر حجره مرکب از یک ایوانچه، درگاه و اتاق اصلی است؛ فضای داخلی حجره‌ها را با چند طاقچه تجهیز کرده‌اند، اما جایی برای بخاری و هم چنین پستو پیش بینی نشده است. اندازۀ حجره‌ها متفاوت، اما بیشتر آنها به طور میانگین به‌اندازۀ ۲/۵×۳ متر هستند.[۷]

مجموعۀ ورودی

این بخش در ضلع جنوبی و عمود بر محور معبر (بازار) که جهت آن شرقی ـ غربی است، قرار دارد. این مجموعه شامل پیش طاق، پلکان، درگاه و ایوان است. افزون بر تفاوت جنس مصالح به کار گرفته در بخش پیش طاق با سطوح مجاور (بازار) و حریم، مجموعۀ ورودی با اختلاف سطحی برابر ۹۰ سانتی متر پایین‌تر از سطح کف معبر، و به طور کامل از سطوح مجاور تفکیک شده است؛ به همین منظور ۴ پلۀ سنگی فضای پیش طاق را به بازار مرتبط می‌کند. دوسوی درگاه پیش طاق دو سکوی سنگی قرار دارد. درگاه بنا به طور مستقیم به ایوان جنوبی باز می‌شود.[۸]

وضوخانه

دالان طویل و باریکی که در غرب ایوان شمالی قرار دارد، به وضوخانه و آبریزگاه مدرسه ختم می‌شود.[۹]

نمازخانه

در جبهۀ شرقی حیاط فرعی بزرگ‌ترین فضای سرپوشیدۀ مدرسه به‌اندازۀ ۵×۱۱ متر قرار گرفته است. در جبهۀ شرقی آن یک طاق نمای بزرگ و دو طاق نمای کوچک، و در ضلع جنوبی یک محراب قرار دارد. با توجه به اینکه ایوان‌های مدرسه فاقد جنبۀ کارکردی‌اند و فقط جنبۀ نمایی و بصری دارند، از فضای نمازخانه به عنوان مَدرس و محل تشکیل حلقه‌های درس هم استفاده می‌شده است.[۱۰]

نماها و تزیینات داخلی

تنها تزیین این ایوان‌ها تلفیق بسیار ساده‌ای از آجر و کاشی در پشت بغل‌ها ست. این تزیین که با استفاده از آجر و کاشی‌های فیروزه‌ای و سیاه اجرا شده است، چند طرح سادۀ هندسی مانند لوزی و ذوزنقه را نشان می‌دهد. در گوشۀ فوقانی پشت بغل‌ها نام «‌علی‌» به شیوۀ کوفی بنایی با کاشی ساده دیده می‌شود.[۱۱] بر میانۀ اسپر یکی از طاق نماهای جبهۀ شمالی کتیبۀ بنیاد مدرسه بر لوحی از سنگ مرمر به خط ثلث در ۸ سطر نوشته شده است که عبارت پایانـی آن به خط نستعلیق است. این کتیبه حاوی نام بانی، مباشر بنا «‌ولی آقا‌» و تاریخ ماه رجب ۱۰۵۷ است.[۱۲]

نمای خارجی

مدرسه از ۳ طرف به بافت شهری پیوسته است و فقط در بخش پیش طاق ورودی در مجاورت معبر دارای نما و تزیین است. نمای پیش طاق عبارت از یک قاب مستطیل شکل که دهانه‌ای با طاق جناغی را دربر گرفته است. بخش داخلی آن با کتیبۀ بنیاد بنا که در وسط بدنۀ آن نصب شده، به دو قسمت پایین و بالا تقسیم شده است. کتیبۀ کاشی سردر به خط ثلث سفید بر زمینۀ لاجوردی، شامل دستور ساختن بنای مدرسه، وقف آن بر طالبان علم شیعۀ اثنا عشری، و راقم محمدرضا امامی و تاریخ ۱۰۵۶ق است.[۱۳]

بنای مدرسۀ جدۀ کوچک در ۲۱/۸/۱۳۱۷ش به شمارۀ ۳۱۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.[۱۴]

پی نوشت ها:

1. هنرفر، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، ص۵۵۵، ۵۵۶؛ رفیعی، آثار ملی اصفهان، صص۴۴۲، ۴۴۳.
2. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۵۶).برای نقشه، نک: گنج نامه، صص۳۹-۴۲.
3. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان ص۵۷.
4. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۵۷.
5. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۵۷.
6. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۵۷.
7. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، صص۵۸-۵۹.
8. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، صص۵۸-۵۹.
9. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، صص۵۸-۵۹.
10. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۵۹.
11. جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۵۹.
12. هنرفر، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، ص۵۵۵.
13. هنرفر، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، صص۵۵۵-۵۵۶.
14. پازوکی، آثار ثبت شدۀ ایران در فهرست آثار ملی، ص۷۱.

منابع:

1. پازوکی، ناصر و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شدۀ ایران در فهرست آثار ملی، تهران، ۱۳۸۴ش.
2. جاوری، محسن، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، ۱۳۷۶ش.
3. رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، تهران، ۱۳۵۲ش.
4. گنج نامه، به کوشش کامبیز حاجی قاسمی، تهران، ۱۳۷۹ش.
5. هنرفر، لطف الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، ۱۳۴۴ش.

منبع مقاله: دانشنامه بزرگ اسلامی