قرآن و هنر

سوال

آيا قرآن كريم، براي هنر مطلبي دارد؟

پاسخ

با توجّه به تحقيقاتي انجام شده، اين مطلب به دست آمد كه در قرآن كريم، مطلبي كه به طور مستقيم به هنر اشاره‌اي داشته باشد نيامده است ولي با توجّه به سوره‌ها و آيه‌هاي آن، سراسر قرآن كريم هنر است، و به هنر مي‌پردازد و چه بسا به هنر جهت مي‌دهد. به عنوان مثال در مورد شعر، قرآن كريم « شعر عرب را به عنوان هنر محكوم نمي‌كند، چرا كه همين هنر اگر در اختيار افراد مؤمن و صالح قرار گيرد، ارزشمند  و به سود جامعه و مورد ستايش و تكريم است».[1] در قرآن كريم، آن دسته از شاعراني  مورد سرزنش هستند كه پيشواي گمراهي مي‌باشند و آن شاعراني كه به خدا ايمان آورده و عمل نيكو انجام مي‌دهند و هميشه به ياد خداوند هستند از آن گروه استثنا مي‌باشند.[2]

و به همين خاطر، اسلام از آغاز در قالب هنر ارائه شد. چون در آن زمان شاعران و سخنوران توانا و قدرتمند، فراوان بودند، قرآن در بلندترين، عالي‌ترين و كامل‌ترين شكل بيان هنري بر سينه ي محمّد ـ صلي الله عليه و آله ـ فرود آمد. قرآن كريم، از لحاظ زبان هنري، بي‌نظير و استثنائي است و يكي از وجوه اعجاز و ماندگاري آن همين قالب هنري آن است.[3]

هنر صوت در قرآن كريم 

عالي‌ترين هنر در پيوند با صوت و صدا در اسلام، تلاوت قرآن كريم است. گرچه هرگز نام موسيقي بر آن اطلاق نشده، تلاوت قرآن كريم، با صداي خوش همواره مورد ستايش پيشوايان دين قرار گرفته است.[4] و در خود قرآن كريم، نيز تأكيد شده كه آن را به لحني خوش و با حالت ترتيل بخوانيد.[5]

هنر بيان در قرآن كريم

خداوند در سوره ي مباركه ي الرحمن مي‌فرمايد: «انسان را آفريد و به او بيان و سخن گفتن را آموخت.»[6] علّامه ي طباطبائي در تفسير الميزان در ذيل اين آيه ي مباركه مي‌فرمايد: « بيان قدرت بر سخن از اعظم نعمت و آلاي ربّاني است، كه براي بشر موقف انسانيّش را حفظ نموده، به سوي هر خيري هدايتش مي‌كند.»[7]

هنر نوشتن در قرآن كريم

خداوند در قرآن كريم، به قلم نيز ارزش داده و به آن سوگند ياد كرده است: « سوگند به قلم و آن چه با قلم مي‌نويسند.»[8] و اين آيه ي مباركه اهميّت نوشتن را مي‌رساند كه چه قدر با ارزش است. خداي سبحان در اين آيه به قلم و آن چه با قلم مي‌نويسند سوگند ياد كرده است، و از ظاهر سياق برمي‌آيد كه منظور از قلم مطلّق قلم، و مطلّق هر نوشته‌اي است كه با قلم نوشته مي‌شود، و از اين جهت سوگند ياد كرده كه قلم و نوشته از عظيم‌ترين نعمت‌هاي الهي است، كه خداي تعالي بشر را به آن هدايت كرده، به وسيله ي آن حوادث غايب از انظار و معاني نهفته و در درون دل ‌ها را ضبط مي‌كند … بنابراين، سوگند خوردن خداي تعالي به قلم، و آن چه مي‌نويسند سوگند به يكي از نعمت‌ها است.»[9]

هنر قصّه در قرآن كريم:

يكي از شيوه‌هاي جذب مخاطبين و تأثيرگذاري مطالب، بيان مطالب در قالب داستان است كه در تعاليم انبياء الهي و كتاب‌هاي آسماني و آموزش‌هاي ديني هم از اين شيوه ي مؤثر، براي القاء پيام و تأثير تربيتي اجتماعي و فردي، آن مورد توجّه قرار گرفته است.[10] سيّد قطب به صورت مشروح‌تري به اين تصوير‌سازي هنري قرآن پرداخته و در زمينه داستان‌هاي قرآن كريم مي‌گويد:

«گاهي اوّل نمايش فشرده واقعه را مي‌دهد، سپس بيان تفصيلي آن از اوّل تا آخر مي‌آيد، مثل داستان اصحاب كهف. گاهي هدف و عاقبت داستان، در اوّل بيان مي‌شود و سپس داستان از آ‌غاز، گام به گام و لحظه به لحظه بيان مي‌گردد. گاهي به طور ناگهاني، انسان در مسير داستان قرار مي‌گيرد و به همان شكل ادامه مي‌يابد، تا جايي كه راز اين شروع ناگهاني يك مرتبه براي قهرمان داستان يا خواننده و شنونده آشكار مي‌شود، مثل داستان موسي و خضر و آن مسافرت عجيب و همسفري شگفت آن دو، كه در سوره ي كهف آمده است. در چنين مواردي هدف در طرح ناگهاني قصد تأمين مي‌شود.»[11]

مثال هاي فوق نمونه‌اي از جلوه‌هاي هنري قرآن كريم بود كه بدون اين‌كه به طور مستقيم به مقوله ي هنر بپردازند، مطالب گهربار خود را در غالب هنرهاي گوناگون بيان مي‌كند، كه اگر بخواهيم درباره ي جلوه‌هاي هنري گوناگون قرآن اعم از داستان، رنگ، حساب و هندسه، بيان. قلم و … بحث كنيم خود به چندين جلد كتاب نياز است ولي چون محدوده ي سؤال درباره ي خود هنر در قرآن بود، به بعضي از جلوه‌هاي هنري آن پرداختيم، و براي اطّلاع بيشتر چندين آيه از قرآن كريم و چند كتاب را معرّفي مي‌كنيم.

رنگ در قرآن كريم: 

1. سوره ي روم، آيه ي 22. 2. سوره ي فاطر، آيه ي 27 و 28. 3. سوره ي نحل، آيه ي 13. 4. سوره ي نحل، آيه ي69. 5. سوره ي ‌زمر، آيه ي 21. 6. سوره ي بقره، آيه ي 69. 7. سوره ي آل‌عمران، آيه ي 106 و 107. 8. سوره ي كهف، آيه ي 31. 9. سوره ي دهر، آيه ي 21. 10. سوره ي الرحمن، آيه ي 76. 11. سوره ي فاطر، آيه ي 27. 12. سوره ي زمر،‌ آيه ي 60. 13. سوره ي زخرف، آيه ي‌17. 14. سورةه ي روم، آية 51.

پي نوشت:

[1] . مجلّه ي فقه، شماره ي چهارم و پنجم، ويژه ي هنر، تابستان و پائيز 1374، ص 13.

[2] . شعراء: 26/ 224 تا آخر.

[3] . مجلّه ي فقه، شماره ي چهارم و پنجم، ويژه ي هنر، تابستان و پائيز 1374، ص 12.

[4] . همان، ص 14.

[5] . مزمل: 73/ 4.

[6] . الرّحمن: 55/ 3 و 4.

[7] . طباطبايي، سيّد محمّد حسين، تفسير الميزان، ترجمه سيّد محمّد باقر موسوي همداني، قم، دفتر انتشارات اسلامي، ‌ج 19، ص 157-159.

[8] . قلم: 68/ 1.

[9] . ترجمه تفسير الميزان، ج 19، ص 616.

[10] . محدثي، جوادم هنر در قلمرو مكتب، انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، اوّل، بهار 1365، ص 158.

[11] . همان، ص 159.

منبع: سایت اندیشه قم