فضایل و رذایل اخلاقی

اخلاق در لغت به معنی صفت نفسانی یا هیأت راسخهای است که انسان در اثر آن حالتِ نفسانی، بدون فکر، اعمال، رفتار و گفتارهایی را انجام میدهد. این معنای لغوی، اخلاق را به فاضله و رذیله تقسیم میکند. گزارههای اخلاقی از حُسن و قبح، باید و نباید و صفات خوب و بد اعمال و رفتار آدمی، سخن میگویند. بنابراین اخلاق عبارت است از صورت درونی و باطنی انسان. اگر اخلاق آدمی، خداپسند، خوب و دارای صفات حسنه باشد، چهره و باطن انسان زیبا و خدایی خواهد شد و اگر دارای صفات رذیله، باشد، باطن فرد، زشت و حیوانی خواهد شد.(۱)

همچنین به اخلاقیات خوبی که موجب سعادت انسان می شود فضایل اخلاقی گفته می شود.

خداوند در درون انسان چهار قوه، نهاده است: ۱) قوه عاقله ۲) قوه شهوت ۳) قوه غضب ۴) وهم و خیال

انسان با حیوان در سه قوهی اخیر مشترک است. اگر انسان بتواند با راهنمایی عقل و دین، سه قوهی اخیر را مهار، کنترل و تعدیل نماید، به سعادت و تکامل میرسد و دارای فضایل و کمالات اخلاقی و انسانی میشود. در صورت عدم کنترل و تعدیل، روبه افراط و تفریط کشیده میشود و باعث هلاکت خواهد شد. اساس صفات و فضایل اخلاقی عبارتند از: حکمت، عفّت، شجاعت و عدالت. در صورت عدم کنترل غرایز و قوای فوق، صفات رذیله زیر شکل میگیرد: جهل، بیبندوباری یا سرکوبی شهوت، ترس، ظلم کردن و ظلم پذیر شدن. هر کدام از این صفات، منشأ بسیاری از صفات رذیله دیگر میشود.

در یک تقسیم دیگر اخلاق به دو شاخه تقسیم میشود: ۱) اخلاق فردی ۲) اخلاق اجتماعی.

اخلاق فردی، صفاتی است که در رابطه  انسان با خود و خداوند مطرح میشود: اخلاق فردی حسنه و اخلاق فردی رذیله.

اخلاق فردی حسنه: توجه به خداوند، صبر، رضا، توکل، شکر، خوف، رجا، قناعت، خضوع، خشوع، اخلاص و …

اخلاق فردی رذیله: بیتابی، غفلت، ناسپاسی، ناامیدی، غرور، عجب و ریا … .

اخلاق اجتماعی: صفاتی که در رابطهی فرد با اجتماع حاصل میشود.

صفات پسندیدهی آن: سخاوت، وفای به عهد، تواضع، عدالت، محبت، صداقت، راستی، گذشت و ایثار، خیرخواهی و… .

صفات ناپسند آن: حسادت، بخل، ظلم، کینه، خیانت، غضب و…

راههای کسب فضایل فردی

۱. انسان باید به طور جدی تصمیم بگیرد که خود را اصلاح کند.
۲. رسیدن به این باور که میتوان در برابر وسوسههای نفسانی و شیطانی مقاومت کرد.
۳. مبارزه و ریاضت (مشارطه، مراجثه، محاسبه، معاقبه)
۴. با تکرار و تدین، به تدریج میتوان روح را تربیت کرد و فضایل را کسب نمود.(۲)

راههای نهادینه کردن اخلاق و فضائل اخلاقی در فرد و جامعه:

۱. معرفت و آگاهی بخشی به فرد و جامعه نسبت به فضایل و رذایل و بیان آثار و نتایج آنها با توجه به آیات و روایات و سیرهی معصومین.
۲. استفاده مصوب و بهینه از رسانههای دیداری، شنیداری و نوشتاری (رادیو، تلویزیون، سمینار، تاتر، مجلات و روزنامه ها، کتب)
۳. معرفی الگوهای برتر اخلاقی و ایجاد الگوهای رفتاری در بین اقشار مختلف جامعه.
۴. عدم برخورد سلیقهای و شخصی و برخورد کریمانه و بزرگوارانهی مبلغان اخلاق در جامعه.
۵. مبارزه مستقیم و غیر مستقیم با مظاهر فساد، ظلم و بیعدالتی در جامعه.

پی نوشت:

۱. جزایری، سیدمحمد علی، دروس اخلاق اسلامی، ، مرکز مطالعات وپژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه، ۸۲، ص مقدمه
۲. رمضانی،رضا، اخلاق و عرفان، ، مرکز مطالعات وپژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه، چاپ اول، سال ۸۳، ص ۳۷٫

منبع: نرم افزار باسخ مرکز مطالعات حوزه.